TR NG Đ I H C KHOA H C HUƯỜ Ạ Ọ Ọ Ế
B MÔN XÃ H I H CỘ Ộ Ọ
-------------------------------------
TR N XUÂN BÌNHẦ
Đ C NG H NG D N ÔN T PỀ ƯƠ ƯỚ Ẫ Ậ
XÃ H I H C Đ I C NGỘ Ọ Ạ ƯƠ
( Tài li u l u hành n i b )ệ ư ộ ộ
HU , THÁNG 6 NĂM 2007Ế
1
1. Xã h i h c là gì? Đ i t ng nghiên c u và m i quan h gi a xã h i h c v i cácộ ọ ố ượ ứ ố ệ ữ ộ ọ ớ
ngành khoa h c khác?ọ
1.1. Xã h i h c là gì?ộ ọ
1.1.1. Xã h i h c là m t khoa h cộ ọ ộ ọ
Cũng nh t t c các b môn khoa h c khác, xã h i h c (XHH) là m t khoa h cư ấ ả ộ ọ ộ ọ ộ ọ
đ c l p, có đ y đ các tiêu chí đ kh ng đ nh v trí c a nó trong n n khoa h c th gi i:ộ ậ ầ ủ ể ẳ ị ị ủ ề ọ ế ớ
Th nh tứ ấ : XHH có m t đ i t ng nghiên c u c th . Nó tr l i cho câu h i “nghiên c uộ ố ượ ứ ụ ể ả ờ ỏ ứ
ai, nghiên c u cái g ?”. Đi u đó có nghĩa là m t s v t ho c hi n t ng đ c đ t trongứ ỉ ề ộ ự ậ ặ ệ ượ ượ ặ
s quan tâm c a m t môn khoa h c nh th nào. Cũng có th là đ i t ng nghiên c uự ủ ộ ọ ư ế ể ố ượ ứ
c a nh ng b môn khoa h c khác nhau, nh ng m i khoa h c nghiên c u đ i t ng đóủ ữ ộ ọ ư ỗ ọ ứ ố ượ
trên các góc đ , khía c nh khác nhau.ộ ạ
Th 2ứ: XHH có m t h th ng lý thuy t riêng tr l i cho câu h i: “ D a trên c s nào độ ệ ố ế ả ờ ỏ ự ơ ở ể
nghiên c u xã h i?”. H th ng lý thuy t là các khái ni m, ph m trù, quy lu t, các h cứ ộ ệ ố ế ệ ạ ậ ọ
thuy t xã h i đ c s p x p m t cách lôgíc và h th ng.ế ộ ượ ắ ế ộ ệ ố
Th 3ứ: XHH có m t h th ng ph ng pháp nghiên c u riêng, tr l i cho câu h i: “Nghiênộ ệ ố ươ ứ ả ờ ỏ
c u nh th nào? B ng cách nào?”. M i khoa h c có m t h th ng ph ng pháp đ cứ ư ế ằ ỗ ọ ộ ệ ố ươ ặ
tr ng và cũng g m 2 b ph n ph ng pháp riêng và ph ng pháp k th a t các khoaư ồ ộ ậ ươ ươ ế ừ ừ
h c khác. ọ
Th 4ứ: XHH có m c đích ng d ng rõ rang nh m đáp ng yêu c u phát tri n c a cu cụ ứ ụ ằ ứ ầ ể ủ ộ
s ng và xã h i. Nó th ng tr l i cho câu h i: “Nghiên c u đ làm gì?”ố ộ ườ ả ờ ỏ ứ ể
Th 5ứ: XHH có m t quá trình l ch s hình thành, phát tri n và có m t đ i ngũ các nhà khoaộ ị ử ể ộ ộ
h c đóng góp, c ng hi n đ khoa h c phát tri n không ng ng.ọ ố ế ể ọ ể ừ
1.1.2. Đ nh nghĩa v xã h i h cị ề ộ ọ
Có nhi u cách đ nh nghĩa khác nhau v xã h i h c tuỳ thu c vào h caanjvaf c pề ị ề ộ ọ ộ ướ ấ
đ ti p c n. Sau đây là m t s cách đ nh nghĩa th ng hay g p trong nghiên c u xã h iộ ế ậ ộ ố ị ườ ặ ứ ộ
h c:ọ
- Xã h i h c là khoa h c nghiên c u v con ng i và xã h i. (Arce Alberto, Hàộ ọ ọ ứ ề ườ ộ
Lan)
- Xã h i h c là khoa h c nghiên c u v các quan h xã h i thông qua các s ki n,ộ ọ ọ ứ ề ệ ộ ự ệ
hi n t ng và quá trình xã h i. (TS Nguy n Minh Hoà)ệ ượ ộ ễ
- Xã h i h c là khoa h c nghiên c u có h th ng v đ i s ng c a các nhóm ng i.ộ ọ ọ ứ ệ ố ề ờ ố ủ ườ
(Bruce J Cohen và c ng s )ộ ự
1.2. Đ i t ng nghiên c u c a xã h i h cố ượ ứ ủ ộ ọ
1.2.1. Khái ni m xã h i h c (Sociology)ệ ộ ọ
Thu t ng “Sociology” (xã h i h c) là m t t ghép b i hai ch có g c nghĩa khácậ ữ ộ ọ ộ ừ ở ữ ố
nhau, ch Latinh: Societas (xã h i) và ch Hy L p: logos (h c thuy t). Nh v y xã h iữ ộ ữ ạ ọ ế ư ậ ộ
h c có nghĩa là h c thuy t nghiên c u v xã h i. Thu t ng này l n đ u tiên đ c nhà xãọ ọ ế ứ ề ộ ậ ữ ầ ầ ượ
h i h c ng i Pháp: Auguste Comte đ a ra vào năm 1839, trong tác ph m “Giáo trình tri tộ ọ ườ ư ẩ ế
h c th c ch ng” (1830-1842).ọ ự ứ
1.2.2. Đ i t ng nghiên c u c a xã h i h cố ượ ứ ủ ộ ọ
Có nhi u cách nhìn khác nhau v đ i t ng c a xã h i h c:ề ề ố ượ ủ ộ ọ
- Theo Durkheim, đ i t ng nghiên c u c a xã h i là “s ki n xã h i”.ố ượ ứ ủ ộ ự ệ ộ
2
- Theo quan đi m c a M. Weber, xã h i h c là khoa h c nghiên c u v “ hànhể ủ ộ ọ ọ ứ ề
đ ng xã h i”.ộ ộ
- Đ i v i Auguste Comte, xã h i h c là khoa h c nghiên c u v các quy lu t tố ớ ộ ọ ọ ứ ề ậ ổ
ch c xã h i.v.v.ứ ộ
Tuy nhiên, xem xét toàn b l ch s phát tri n c a xã h i h c th gi i, có ba khuynhộ ị ử ể ủ ộ ọ ế ớ
h ng chính trong cách ti p c n xã h i h c nh sau:ướ ệ ậ ộ ọ ư
- Khuynh h ng ti p c n vi mô: Các nhà xã h i h c theo khuynh h ng này choướ ế ậ ộ ọ ướ
r ng hành vi hay hành đ ng xã h i c a con ng i là đ i t ng nghiên c u c a xã h iằ ộ ộ ủ ườ ố ượ ứ ủ ộ
h c. ọ
- Khuynh h ng ti p c n vĩ mô: H th ng xã h i, c u trúc xã h i là đ i t ngướ ế ậ ệ ố ộ ấ ộ ố ượ
nghiên c u c a xã h i h c.ứ ủ ộ ọ
- Khuynh h ng ti p c n t ng h p: Xã h i loài ng i và hành vi xã h i c a conướ ế ậ ổ ợ ộ ườ ộ ủ
ng i là đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c.ườ ố ượ ứ ủ ộ ọ
Đ i di n cho khuynh h ng ti p c n th c ba là Osipov (Bungari). Theo ông, “Xãạ ệ ướ ế ậ ứ
h i h c là khoa h c v các quy lu t và tính quy lu t xã h i chung và đ c thù c a s phátộ ọ ọ ề ậ ậ ộ ặ ủ ự
tri n và v n hành c a các h th ng xã h i đ c xác đ nh v m t l ch s , là khoa h c vể ậ ủ ệ ố ộ ượ ị ề ặ ị ử ọ ề
các c ch tác đ ng và các hình th c bi u hi n c a các quy lu t đó trong ho t đ ng c aơ ế ộ ứ ể ệ ủ ậ ạ ộ ủ
các cá nhân, các nhóm xã h i, các giai c p và các dân t c” (Xã h i h c và th i đ i, T p 3,ộ ấ ộ ộ ọ ờ ạ ậ
s 23/1992, tr. 8). Đ nh nghĩa này c a ông đ c s d ng khá r ng rãi trong nhi u n cố ị ủ ượ ử ụ ộ ề ướ
khi bàn đ n đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c.ế ố ượ ứ ủ ộ ọ
1.3. M i quan h c a xã h i h c v i các khoa h c khác?ố ệ ủ ộ ọ ớ ọ
Xã h i h c có m i quan h ch t ch v i nhi u ngành khoa h c nh tri t h c,toánộ ọ ố ệ ặ ẽ ớ ề ọ ư ế ọ
h c, lu t h c, kinh t h c.v.v…ọ ậ ọ ế ọ
1.3.1. Xã h i h c và tri t h cộ ọ ế ọ
Tri t h c là khoa h c nghiên c u các quy lu t chung nh t v s v n đ ng và phátế ọ ọ ứ ậ ấ ề ự ậ ộ
tri n c a t nhiên, xã h i và t duy.ể ủ ự ộ ư
V y m i quan h gi a tri t h c và xã h i h c là m i quan h gi a th gi i quanậ ố ệ ữ ế ọ ộ ọ ố ệ ữ ế ớ
và khoa h c c th . Tri t h c là th gi i quan, ph ng pháp lu n c a vi c nghiên c u,ọ ụ ể ế ọ ế ớ ươ ậ ủ ệ ứ
phân tích các s ki n xã h i trong xã h i h c. Ng c l i, các nghiên c u xã h i đã cungự ệ ộ ộ ọ ượ ạ ứ ộ
c p thông tin, d ki n, các b ng ch ng và phát hi n các v n đ m i giúp cho quá trìnhấ ự ế ằ ứ ệ ấ ề ớ
khái quát hoá lý lu n ngày càng phong phú và chính xác h n.ậ ơ
- C n ph i tránh 2 khuynh h ng làm c n tr đ n s phát tri n c a xã h i h c:ầ ả ướ ả ở ế ự ể ủ ộ ọ
+ Đ ng nh t xã h i h c v i tri t h c ho c coi xã h i h c là m t b ph n c a tri tồ ấ ộ ọ ớ ế ọ ặ ộ ọ ộ ộ ậ ủ ế
h c.ọ
+ Tách r i xã h i h c ra kh i tri t h c, hay xã h i h c bi t l p v i tri t h c.ờ ộ ọ ỏ ế ọ ộ ọ ệ ậ ớ ế ọ
1.3.2. Xã h i h c và tâm lýộ ọ
- Tâm lý h c là khoa h c nghiên c u v hành vi c a các cá th , v các quy lu tọ ọ ứ ề ủ ể ề ậ
hình thành tâm lý (c m xúc, tình c m). Trong m i quan h này, XHH cũng nghiên c u conả ả ố ệ ứ
ng i nh ng là nh ng con ng i xã h i, nh ng thành t xã h i c a con ng i, nghiênườ ư ữ ườ ộ ữ ố ộ ủ ườ
c u xem t i sao con ng i ta l i k t b n, l i tham gia vào các nhóm, các t ch c xã h i…ứ ạ ườ ạ ế ạ ạ ổ ứ ộ
- XHH và tâm lý h c có m i quan h m t thi t và khá g n gũi v i nhau. Vì v yọ ố ệ ậ ế ầ ớ ậ
trong l ch s phát tri n c a XHH đã có lúc TLH b c tu t (Durkhem), ho c đ c sị ử ể ủ ị ự ỵệ ặ ượ ử
d ng nhi u trong nghiên c u xã h i (Mead). S gi ng co gi a XHH và TLH đã đ a đ nụ ề ứ ộ ự ằ ữ ư ế
3
k t qu là s ra đ i c a chuyên nghành Tâm lý h c xã h i. Trong th c t m t s lĩnhế ả ự ờ ủ ọ ộ ự ế ở ộ ố
v c tâm lý h c và xã h i h c đ u s d ng các khái ni m, lý thuy t c a nhau.ự ọ ộ ọ ề ử ụ ệ ế ủ
Tuy nhiên s xác đ nh th t r ch ròi ranh gi i gi a XHH và TLH là h t s c khóự ị ậ ạ ớ ữ ế ứ
khăn, đ c bi t là gi a TLH xã h i và XHH.ặ ệ ữ ộ
1.3.3. Xã h i h c và kinh t h cộ ọ ế ọ
- Kinh t h c là khoa h c nghiên c u quá trình s n xu t, phân ph i,tiêu dung cácế ọ ọ ứ ả ấ ố
s n ph m hành hoá, d ch v xã h i. Ng c l i xã h i h c nghiên c u b i c nh văn hoá,ả ẩ ị ụ ộ ượ ạ ộ ọ ứ ố ả
cách th c t ch c xã h i, quan h xã h i c a các hi n t ng và quá trình kinh t .ứ ổ ứ ộ ệ ộ ủ ệ ượ ế
- XHH và KTH có m i quan h ch t ch v i nhau. KTH cũng nghiên c u nh ngố ệ ặ ẽ ớ ứ ữ
v n đ nh vi c làm, th t nghi p, l m phát, marketing…. Còn trong lĩnh v c này XHHấ ề ư ệ ấ ệ ạ ự
ch y u nghiên c u các m i quan h gi a con ng i trong kinh t ( trong s n xu t, phânủ ế ứ ố ệ ữ ườ ế ả ấ
ph i, l u thông), nghiên c u nh ng mô hình t ng tác trong quan h kinh t .ố ư ứ ữ ươ ệ ế
- M t s khái ni m và lý thuy t c a kinh t h c đã đ c v n d ng trong nghiênộ ố ệ ế ủ ế ọ ượ ậ ụ
c u xã h i h c khái ni m th tr ng, giá tr , l i ích, qu n lý kinh t …Lý thuy t trao đ iứ ộ ọ ệ ị ườ ị ợ ả ế ế ổ
xã h i…Ng c l i m t s khái ni m, ph ng pháp và thành t u nghiên c u XHH đ cộ ượ ạ ộ ố ệ ươ ự ứ ượ
các nhà kinh t h c h t s c quan tâm. S giao thoa gi a KTH và XHH đã cho ra đ i ngànhế ọ ế ứ ự ữ ờ
kinh t h c xã h i.ế ọ ộ
1.3.4. Xã h i h c và nhân ch ng h cộ ọ ủ ọ
Đ i t ng c a 2 nghành khoa h c này có nhi u đi m gi ng nhau. Cái khác là nhânố ượ ủ ọ ề ể ố
ch ng h c th ng nghiên c u v ngu n g c, đ c tr ng văn hoá c a xã h i loài ng i,ủ ọ ườ ứ ề ồ ố ặ ư ủ ộ ườ
nghiên c u các xã h i hi n đ i, các xã h i phát tri n, và các xã h i công nghi p.ứ ộ ệ ạ ộ ể ộ ệ
2. C c u, ch c năng và nhi m v c a xã h i h cơ ấ ứ ệ ụ ủ ộ ọ
2.1. C c u c a xã h i h c:ơ ấ ủ ộ ọ
Là m t ngành khoa h c đ c l p, xã h i h c cũng có c c u c a nó. Nói đ n cộ ọ ộ ậ ộ ọ ơ ấ ủ ế ơ
c u c a XHH c n ph i hi u XHH g m nh ng b ph n nào và m i liên h qua l i gi aấ ủ ầ ả ể ồ ữ ộ ậ ố ệ ạ ữ
các b ph n đó ra sao trong quá trình nh n th c xã h i.ộ ậ ậ ứ ộ
Có nhi u các trình bày khác nhau v c c u c a XHH. đây s trình bày hai cácề ề ơ ấ ủ Ở ẽ
xem xét v c c u c a XHH d a trên hai c s khác nhau:ề ơ ấ ủ ự ơ ở
Th nh tứ ấ : D a trên c p đ riêng- chung; b ph n ch nh th c a tri th c và ph m viự ấ ộ ộ ậ ỉ ể ủ ứ ạ
nghiên c u c a XHH, ng i ta chia ra thành xã h i h c đ i c ng và xã h i h c chuyênứ ủ ườ ộ ọ ạ ươ ộ ọ
bi t.ệ
Xã h i h c đ i c ng nghiên c u nh ng quy lu t và nh ng đ c đi m chung nh tộ ọ ạ ươ ứ ữ ậ ữ ặ ể ấ
c a các hi n t ng và quá trình xã h i. Nó nghiên c u nh ng m i quan h , nh ng c c uủ ệ ượ ộ ứ ữ ố ệ ữ ơ ấ
chung nh t c a h th ng xã h i. XHH đ i c ng là h th ng khái ni m, ph m trù, lýấ ủ ệ ố ộ ạ ươ ệ ố ệ ạ
thuy t c b n c a XHH, là c s lý thuy t cho các nghành XHH chuyên bi t.ế ơ ả ủ ơ ở ế ệ
XHH chuyên bi t đ c phát tri n trên đ i t ng chung c a XHH. Nó nghiên c uệ ượ ể ố ượ ủ ứ
nh ng m i quan h XHH c th , nh ng khía c nh và nh ng lĩnh v c khác nhau c a đ iữ ố ệ ụ ể ữ ạ ữ ự ủ ờ
s ng xã h i. Nó ch ra nh ng quy lu t cho s v n đ ng và phát tri n c a các đ i t ngố ộ ỉ ữ ậ ự ậ ộ ể ủ ố ượ
trong đó đi u ki n th i gian và không gian xác đ nh. Trên c s này, có th đ i t ng làề ệ ờ ị ơ ở ể ố ượ
nh ng c c u xã h i theo khu v c, lãnh th c a h th ng xã h i hay nh ng ngành nghữ ơ ấ ộ ự ổ ủ ệ ố ộ ữ ề
khác nhau nh nh ng h th ng con t o nên c c u c a h th ng xã h i.ư ữ ệ ố ạ ơ ấ ủ ệ ố ộ
M i quan h gi a XHH đ i c ng và XHH chuyên bi t là m i quan h c a vi cố ệ ữ ạ ươ ệ ố ệ ủ ệ
nghiên c u cái chung, cái t ng th v i v c nghiên c u cái riêng cái b ph n. Rõ rang vi cứ ổ ể ớ ệ ứ ộ ậ ệ
4
nghiên c u các hi n t ng, các quá trình xã h i c th có k t qu ch trong tr ng h pứ ệ ượ ộ ụ ể ế ả ỉ ườ ợ
n u nó liên h h u c v i vi c nghiên c u các quy lu t c a xã h i nói chung.ế ệ ữ ơ ớ ệ ứ ậ ủ ộ
Th haiứ: Cách phân chia này liên quan đ n quan ni m c a Ferdinand Tonies (1855- 1939)ế ệ ủ
v c c u xã h i. Căn c vào m c đ tr u t ng, khái quát c a tri th c XHH đ chiaề ơ ấ ộ ứ ứ ộ ừ ượ ủ ứ ể
thành 3 c p đ khác nhau: XHH tr u t ng- lý thuy t, XHH c th - th c nghi m, XHHấ ộ ừ ượ ế ụ ể ự ệ
tri n khai ng d ng.ể ứ ụ
+ XHH tr u t ng- lý thuy t: là m t b ph n c a XHH nghiên c u m t cáchừ ượ ế ộ ộ ậ ủ ứ ộ
khách quan, khoa h c v hi n t ng, quá trình xã h i nh m phát hi n tri th c m i và xâyọ ề ệ ượ ộ ằ ệ ứ ớ
d ng lý thuy t, khái ni m, ph m trù XHH.ự ế ệ ạ
+ XHH c th - th c nghi m: Là m t b ph n c a XHH nghiên c u hi n t ng,ụ ể ự ệ ộ ộ ậ ủ ứ ệ ượ
quá trình xã h i b ng cách v n d ng lý thuy t, khái ni m XHH và các ph ng phápộ ằ ậ ụ ế ệ ươ
nghiên c u th c nghi m.ứ ự ệ
+ XHH tri n khai - ng d ng: Là m t b ph n c a XHH v n d ng các nguyên lý,ể ứ ụ ộ ộ ậ ủ ậ ụ
ý t ng vào vi c phân tích và gi i quy t các tình hu ng, s ki n th c c a đ i s ng xãưở ệ ả ế ố ự ệ ự ủ ờ ố
h i. Nó nghiên c u c ch ho t đ ng, đi u ki n, hình th c bi u hi n c a các quy lu tộ ứ ơ ế ạ ộ ề ệ ứ ể ệ ủ ậ
XHH nh m ch ra gi i pháp đ a tri th c XHH vào cu c s ng.ằ ỉ ả ư ứ ộ ố
Ngoài ra ng i ta có th chia XHH làm hai b ph n: XHH vi mô và XHH vĩ mô.ườ ể ộ ậ
2.2. Ch c năng c a XHHứ ủ
XHH có 3 ch c năng c b n: ch c năng nh n th c, ch c năng th c ti n và ch cứ ơ ả ứ ậ ứ ứ ự ễ ứ
năng t t ng.ư ưở
2.1.1. Ch c năng nh n th cứ ậ ứ
- Th c t XHH là m t h th ng tri th c v lĩnh v c đ i t ng mà nó nghiên c u.ự ế ộ ệ ố ứ ề ự ố ượ ứ
XHH có vai trò l n trong vi c làm cho tri th c nhân lo i phát tri n đa d ng, phong phúớ ệ ứ ạ ể ạ
h n. Đ c bi t trong vi c phát tri n t duy, kh năng sáng t o, óc phân tích, khái quátơ ặ ệ ệ ể ư ả ạ
trong các ho t đ ng t duy c a con ng i.ạ ộ ư ủ ườ
- XHH trang b cho chúng ta tri th c v nh ng quy lu t khách quan c a s v nị ứ ề ữ ậ ủ ự ậ
đ ng, phát tri n c a các hi n t ng, các quá trình xã h i… XHH đã góp ph n h th ngộ ể ủ ệ ượ ộ ầ ệ ố
hoá nh ng hi u bi t c a con ng i v xã h i, góp ph n sáng t o nên m t b c tranh hoànữ ể ế ủ ườ ề ộ ầ ạ ộ ứ
ch nh v xã h i, cũng nh các b ph n, các lĩnh v c khác nhau c a đ i s ng xã h i.ỉ ề ộ ư ộ ậ ự ủ ờ ố ộ
- XHH v i c s lý lu n c a mình giúp chúng ta nh n th c sâu h n v s phátớ ơ ở ậ ủ ậ ứ ơ ề ự
tri n t ng lai c a xã h i.ể ươ ủ ộ
- Thông qua các nghiên c u XHH th c nghi m, XHH t o c s khách quan choứ ự ệ ạ ơ ở
vi c nh n bi t đúng b n ch t khuynh h ng, tính quy lu t c a các quá trình và các hi nệ ậ ế ả ấ ướ ậ ủ ệ
t ng xã h i đang hàng ngày x y ra xung quanh ta.ượ ộ ả
T t c cái đó giúp con ng i nh n th c đúng v đi u ki n t n t i c a b n thân vàấ ả ườ ậ ứ ề ề ệ ồ ạ ủ ả
áp d ng nh n th c đó vào quá trình ho t đ ng th c ti n theo tinh th n c i t o xã h i.ụ ậ ứ ạ ộ ự ễ ầ ả ạ ộ
2.2.2. Ch c năng th c ti n ứ ự ễ
m c đ nào đó có th xem ch c năng này nh m t ch c năng c b n và phỞ ứ ộ ể ứ ư ộ ứ ơ ả ổ
bi n c a XHH. XHH cung c p kh i l ng thông tin kh ng l cho các ho t đ ng th c ti nế ủ ấ ố ượ ổ ồ ạ ộ ự ễ
c a con ng i.ủ ườ
S phong phú đa d ng c a nh n th c XHH c m t lý lu n và th c nghi m làmự ạ ủ ậ ứ ả ở ặ ậ ự ệ
cho XHH tr thành công c quan tr ng trong qu n lý xã h i.ở ụ ọ ả ộ
5