ĐỀ CƯƠNG ÔN TẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN

Chia sẻ: Do Nhu Khanh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

638
lượt xem 154
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

I: Phạm trù vật chất 1. Định nghĩa vật chất của Lê-Nin: 2. Nội dung, ý nghĩa của định nghĩa vật chất: II: Phạm trù ý thức. 1. Khái niệm ý thức: 2. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức: 3. Ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ MQH vật chất - ý thức: 1. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức 2. Ý nghĩa phương pháp luận: Quy luật phù hợp của CSHT, KTTT. 1. Khái niệm CSHT, KTTT: 2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng Cặp phạm trù:...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: ĐỀ CƯƠNG ÔN TẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN

ĐỀ CƯƠNG ÔN TẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CN MÁC-LÊNIN I: Phạm trù vật chất 1. Định nghĩa vật chất của Lê-Nin: "Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan đ ược đem l ại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp l ại, ph ản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác". Nội dung, ý nghĩa của định nghĩa vật chất: 2. - Theo Lênin, phạm trù vật chất là một phạm trù "rộng đến cùng c ực, r ộng nh ất mà cho đến nay, thực ra nhận thức luận vẫn chưa vượt qua được" nên không thể định nghĩa vật chất bằng phương pháp thông thường, đem quy nó về m ột vật th ể, m ột thu ộc tính ho ặc vào một phạm trù rộng lớn hơn được. Vì vậy, Lênin đã sử dụng phương pháp m ới để định nghĩa vật chất là đem đối lập vật chất với ý thức và xác đ ịnh nó " là cái mà khi tác động lên giác quan của chúng ta thì gây nên cảm giác". Trước tiên, cần phải phân biệt vật chất với tư cách là m ột phạm trù tri ết h ọc v ới các quan niệm của khoa học tự nhiên về cấu tạo và những thuộc tính c ụ th ể c ủa các d ạng vật chất. Vật chất với tư cách là một phạm trù triết học chỉ vật chất nói chung, vô h ạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi. - Trong định nghĩa, Lênin đã chỉ rõ khi vật chất đối lập v ới ý th ức trong nh ận th ức lu ận thì cái quan trọng nhất để nhận biết nó chính là thuộc tính khách quan. "Vật chất là th ực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác.. .và tồn t ại không l ệ thu ộc vào cảm giác". Như vậy, định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội dung cơ bản sau: 1. Vật chất có trước, ý thức có sau; vật chất là cái tồn t ại khách quan bên ngoài ý th ức và không phụ thuộc vào ý thức. 2. Vật chất là nguồn gốc khách quan của cảm giác, ý thức; cái gây nên c ảm giác ở con người khi trực tiếp hoặc gián tiếp tác động lên giác quan con người. 3. Cảm giác, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của v ật chất. Ý th ức con ng ười là s ự phản ánh thực tại khách quan, nghĩa là con người có khả năng nhận thức được thế giới. - Ý nghĩa: - Định nghĩa vật chất của Lênin đã bao quát cả hai mặt vấn đề c ơ bản của triết học trên lập trường duy vật biện chứng, thừa nhận trong nh ận th ức lu ận thì v ật chất là tính thứ nhất, và con người có thể nhận th ức đ ược th ế gi ới v ật ch ất. Nh ư v ậy, định nghĩa vật chất của Lênin đã bác bỏ thuyết không thể bi ết, khắc phục được tính ch ất siêu hình, trực quan trong các quan niệm về vật chất - Định nghĩa vật chất của Lênin còn chống lại các quan điểm duy tâm về vật chất, tạo c ơ sở lý luận để khắc phục quan điểm duy tâm về đời sống xã hội - Định nghĩa vật chất của Lênin còn có vai trò định h ướng cho s ự phát tri ển c ủa nh ận thức khoa học. II: Phạm trù ý thức. Khái niệm ý thức: 1. 1
Ý thức theo định nghĩa của triết học Mác - Lênin là một phạm trù song song với phạm trù vật chất, theo đó ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất khách quan vào bộ óc con người và có sự cải biến và sáng tạo. Ý thức có mối quan hệ hữu cơ với vật chất. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức: 2. - Vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức: Vật chất có trước, ý thức có sau. Vật chất tồn tại khách quan, đ ộc l ập v ới ý th ức, là nguồn gốc sinh ra ý thức. Não người là dạng vật chất có tổ chức cao, là c ơ quan ph ản ánh để hình thành ý thức.Ý thức tồn tại phụ thuộc vào ho ạt đ ộng th ần kinh c ủa b ộ não trong quá trình phản ánh thế giới khách quan. Ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào não người, là hình ảnh c ủa th ế gi ới khách quan.Thế giới khách quan là nguồn gốc của ý thức quyết định nội dung của ý thức. - Ý thức có tính độc lập tương đối tác động trở lại vật chất. Ý thức có tính độc lập tương đối so với vật chất có tính năng đ ộng sáng t ạo nên có th ể tác động trở lại vật chất góp phần cải bi ến thế gi ới khách quan thông qua ho ạt đ ộng thực tiễn của con người Ý thức phản ánh đúng hiện thực khách quan, có tác dụng thúc đ ẩy ho ạt đ ộng th ực ti ễn của con người trong quá trình cải tạo thế giới vật chất. Ý thức phản ánh ko đúng hiện thực khách quan ở m ức đ ộ nhất đ ịnh có th ể kìm hãm ho ạt động thực tiễn của con người trong quá trình cải tạo tự nhiên và xã hội. - Sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động của con người. Con người dựa trên những tri thức của mình về thế gi ới khách quan, hi ểu bi ết nh ững qui luật khách quan từ đó đề ra mục tiêu phương hướng, biện pháp thực hi ện và ý chí th ực hiện mục tiêu ấy. Vai trò tích cực chủ động sáng tạo của ý thức con người trong quá trình c ải tạo th ế gi ới hiện thực được phát triển đến mức độ nào chăng nữa vẫn phải d ựa trên s ự ph ản ánh th ế giới khách quan và các điều kiện khách quan. Ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ MQH vật chất - ý thức: 3. Tôn trọng khách quan là tôn trọng tính khách quan của vật chất của các qui lu ật t ự nhiên và XH-> trong hoạt động thực tiễn con người phải xuất phát từ th ực t ế khách quan, l ấy khách quan làm căn cứ cho hoạt động của mình. Phát huy tính năng động chủ quan phát huy vai trò c ủa ý th ức nhân t ố con ng ười trong việc phản ánh đúng đắn thế giới khách quan.Nhận thức được qui lu ật, xác đ ịnh đ ược mục tiêu, ra phương hướng hoạt động đạt hiệu quả cao nhất. III: Lý luận nhận thức duy vật biện chứng 1. Khái niệm thực tiễn, khái niệm nhận thức: Khái niệm thực tiễn: Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích mang tính l ịch s ử - xã h ội c ủa con người nhằm cải biến thế giới khách quan. 2
Thực tiễn là hoạt động vật chất. Tất cả những hoạt động bên ngoài hoạt động tinh thần của con người đều là hoạt động thực tiễn. Là hoạt động có mục đích. Khác hoạt đông bản năng của động vật. Có tính lịch sử - xã hội: Là hoạt động của con người trong xã h ội và trong nh ững giai đoạn lịch sử nhất định. Hoạt động thực tiễn rất đa dạng, cơ bản có 3 hình thức: + Hoạt động sản xuất vật chất + Hoạt động chính trị - xã hội. + Hoạt động thực nghiệm khoa học (Nhằm tạo ra môi tr ường gi ống ho ặc g ần gi ống môi trường sống bên ngoài: hoạt động này ngày càng đóng vai trò quan trọng). Trong 3 hoạt động trên, hoạt động sản xuất vật chất có vai trò quan trọng nhất, là cơ sở cho các hoạt động khác của con người và cho sự tồn tại và phát tri ển c ủa xã h ội loài người. Khái niệm nhận thức: Nhận thức là mội quá trình phản ánh tích c ực,tự giác và sang tạo th ế gi ới khách quan vào bộ óc con người trên cơ sơ thực tiễn nhằm tạo ra những tri th ức v ề th ế gi ới khách quan. Đó là quan điểm duy vật biện chứng về nhận thức. 2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức Thực tiễn và nhận thức không ngừng phát tri ển trong sự tác đ ộng l ẫn nhau, trong đó th ực tiễn đóng vai trò là cơ sở, nguồn gốc, động lực, mục đích c ủa nhận th ức và là c ơ s ở c ủa chân lý. • Thực tiễn là cơ sở, nguồn gốc, động lực của nhận thức - Con người muốn tồn tại thì phải lao động sx để tạo ra nh ững s ản ph ẩm ph ục v ụ cho con người, muốn lao động sx con người phải tìm hi ểu thế gi ới xung quanh. V ậy, ho ạt động thực tiễn tạo ra động lực đầu tiên để con người nhận thức thế giới. - Trong hoạt động thực tiễn , con người dung cac công c ụ, các ph ương ti ện đ ể tác đ ộng vào thế giới, làm thế giới bộc lộ những đặc điểm, thuộc tính, kết c ấu, quy luật v ận động; con người nắm bắt lấy các đặc điểm thuộc tính đó, d ần dần hình thành tri th ức v ề thế giới. - Trong hoạt động thực tiễn, con người dần tự hoàn thi ện bản thân mình, các giác quan của con người ngày càng phát triển. do đó, làm tăng kh ả năng nh ận th ức c ủa con ng ười về thế giới. - Trong bản thân nhận thức có động lực trí tuệ. Nhưng suy cho cùng thì đông l ực c ơ bản của nhận thức là thực tiễn. Trong hoạt động thực ti ễn con người đã vấp ph ải nhi ều tr ở ngại, khó khăn và thất bại. Điềuđó buộc con người phải giải đáp những câu h ỏi do th ực tiễn đặt ra. Ănghen nói: Chính thực tiễn đã “đặt hàng” cho cac nhà khoa h ọc ph ải gi ải đáp những bế tắc của thực tiễn (ngày càng nhi ều ngành khoa h ọc m ới ra đ ời đ ể đ ấp ứng yêu cầu của thực tiễn như KH vật liệu mới, KH đại dương, KH vũ trụ…) - Trong hoạt động thực tiễn, con người chế tạo ra các công c ụ, ph ương ti ện có tác d ụng nối dài các giác quan, nhờ vậy làm tăng khả năng nhận thức của con người về thế giới. 3
• Thực tiễn là mục đích của nhận thức: Mục đích của mọi nhận thức không phải vì bản thân nhận thức, mà vì thực tiễn nhằm cải biến giới tự nhiên, bi ến đ ổi xã h ội vì nhu cầu của con người. Mọi lý luận khoa học chỉ có ý nghĩa khi nó đ ược ứng d ụng vào thực tiễn. • Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý: Làm sao để nhận biết được nhận thức c ủa con người đúng hay sai? Tiêu chuẩn để đánh giá cuối cùng không n ằm trong lý lu ận, trong nhận thức mà ở thực tiễn. Khi nhận thức được xác nhận là đúng, nhận th ức đó s ẽ trở thành chân lý. Tuy nhiên cũng có trường hợp không nhất thiết phải qua thực tiễn kiểm nghiệm m ới bi ết nhận thức đó là đúng hay sai, mà có thể thông qua quy tắc logic vẫn có th ể bi ết đ ược nhận thức đó là thế nào. Nhưng xét đến cùng thì những nguyên tắc đó cũng đã đ ược chứng minh từ trong thực tiễn. 3. Ý nghĩa phương pháp luận: - Trong quá trình nhận thức phải luôn thấy rõ vai trò của ho ạt động thực ti ễn,không đ ược xa rời thực tiễn. - Trong hoạt động học tập và nghiên cứu khoa học phải kết hợp với h ọat đ ộng s ản xu ất thực tiễn theo phương châm học đi đôi với hành =>học mới có kết quả. IV: Quy luật phù hợp của CSHT, KTTT. 1. Khái niệm CSHT, KTTT: a. Cơ sở hạ tầng: Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành c ơ cấu kinh tế của một xã hội nhất định. Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm quan hệ sản xuất thống trị, quan h ệ sản xuất tàn dư của xã hội cũ và quan hệ sản xuất mầm mống c ủa xã h ội t ương lai. Trong đó, quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác, nó quy định xu hướng chung của đời sống kinh tế - xã h ội. B ởi vậy, c ơ s ở h ạ tầng của một xã hội cụ thể được đặc trưng bởi quan hệ sản xuất thống trị trong xã h ội đó. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống cũng có vai trò nhất định. Như vậy, xét trong nội bộ phương thức sản xuất thì quan h ệ sản xu ất là hình th ức phát triển của lực lượng sản xuất, nhưng xét trong tổng thể các quan hệ xã h ội thì các quan hệ sản xuất "hợp thành" cơ sở kinh tế của xã hội, tức là cơ sở hiện thực, trên đó hình thành nên kiến trúc thượng tầng tương ứng b. Kiến trúc thượng tầng: Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v... cùng v ới những thi ết ch ế xã hội tương ứng như nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn th ể xã h ội, v.v... đ ược hình thành trên cơ sở hạ tầng nhất định. Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật vận đ ộng phát triển riêng, nhưng chúng liên hệ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau và đ ều hình thành trên cơ sở hạ tầng. Song, mỗi yếu tố khác nhau có quan h ệ khác nhau đ ối v ới c ơ s ở h ạ 4
tầng. Có những yếu tố như chính trị, pháp luật có quan h ệ tr ực ti ếp v ới c ơ s ở h ạ t ầng; còn những yếu tố như triết học, tôn giáo, nghệ thuật chỉ quan hệ gián tiếp với nó. Trong xã hội có giai cấp, kiến trúc thượng tầng mang tính giai c ấp. Đó chính là cu ộc đ ấu tranh về mặt chính trị - tư tưởng của các giai cấp đối kháng, trong đó, đặc tr ưng là s ự thống trị về mặt chính trị - tư tưởng của giai cấp thống trị. Trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có giai cấp, nhà nước có vai trò đặc bi ệt quan trọng. Nó tiêu biểu cho chế độ chính trị của một xã hội nhất định. Nhờ có nhà n ước, giai cấp thống trị mới thực hiện được sự thống trị của mình về tất cả các mặt c ủa đời sống xã hội. 2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng a) Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai m ặt c ủa đ ời sống xã h ội, chúng th ống nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết đ ịnh đ ối v ới ki ến trúc thượng tầng. - Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng với nó. Tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của c ơ sở h ạ tầng quyết đ ịnh. Trong xã hội có giai cấp, giai cấp nào thống trị về kinh t ế thì cũng chi ếm đ ịa v ị th ống tr ị v ề m ặt chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Các mâu thu ẫn trong kinh t ế, xét đ ến cùng, quyết định các mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng; cuộc đấu tranh giai c ấp v ề chính trị tư tưởng là biểu hiện những đối kháng trong đời sống kinh tế. Tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng như nhà nước, pháp quyền, tri ết h ọc, tôn giáo, v.v.. đ ều tr ực tiếp hay gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định. - Khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn, kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi theo. C.Mác viết: "Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng"(1). Quá trình đó diễn ra không chỉ trong giai đoạn thay đ ổi t ừ hình thái kinh t ế - xã h ội này sang hình thái kinh tế - xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong bản thân m ỗi hình thái kinh tế - xã hội. Tuy sự thay đổi của kiến trúc thượng tầng cũng gắn với sự phát tri ển c ủa l ực l ượng s ản xuất, nhưng lực lượng sản xuất không trực tiếp làm thay đổi ki ến trúc th ượng t ầng. S ự phát triển của lực lượng sản xuất chỉ trực tiếp làm thay đổi quan h ệ sản xu ất, t ức tr ực tiếp làm thay đổi cơ sở hạ tầng và thông qua đó làm thay đổi kiến trúc thượng tầng. Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi kiến trúc thượng tầng di ễn ra r ất ph ức tạp. Trong đó có những yếu tố của kiến trúc thượng tầng thay đổi nhanh chóng cùng v ới sự thay đổi cơ sở hạ tầng như chính trị, pháp luật, v.v.. Trong ki ến trúc th ượng t ầng, có những yếu tố thay đổi chậm như tôn giáo, nghệ thuật, v.v.. hoặc có những yếu tố vẫn được kế thừa trong xã hội mới. Trong xã hội có giai c ấp, sự thay đ ổi đó ph ải thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội. 5
b. Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng Tất cả các yếu tố cấu thành kiến trúc thượng tầng đều có tác đ ộng đ ến c ơ s ở h ạ t ầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách th ức tác đ ộng khác nhau. Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có tác động mạnh nh ất đ ối v ới c ơ s ở h ạ tầng vì đó là bộ máy bạo lực tập trung của giai c ấp th ống tr ị v ề kinh t ế. Các y ếu t ố khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, ngh ệ thuật, v.v... cũng đ ều tác động đến cơ sở hạ tầng, nhưng chúng đều bị nhà nước, pháp luật chi phối. Trong mỗi chế độ xã hội, sự tác động của các bộ phận của ki ến trúc th ượng t ầng không phải bao giờ cũng theo một xu hướng. Chức năng xã hội c ơ bản c ủa ki ến trúc th ượng tầng thống trị là xây dựng, bảo vệ và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, ch ống l ại mọi nguy cơ làm suy yếu hoặc phá hoại chế độ kinh tế đó. M ột giai c ấp ch ỉ có th ể gi ữ vững được sự thống trị về kinh tế chừng nào xác lập và c ủng c ố đ ược sự th ống tr ị v ề chính trị, tư tưởng. Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chi ều. Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế khách quan thì nó là động lực mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát triển; n ếu tác động ngược l ại, nó s ẽ kìm hãm phát triển kinh tế, kìm hãm phát triển xã hội. Tuy kiến trúc thượng tầng có tác động mạnh mẽ đối với sự phát tri ển kinh t ế, nh ưng không làm thay đổi được tiến trình phát triển khách quan của xã hội. Xét đến cùng, nhân tố kinh tế đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc th ượng t ầng. N ếu ki ến trúc th ượng tầng kìm hãm phát triển kinh tế thì sớm hay muộn, bằng cách này hay cách khác, ki ến trúc thượng tầng cũ sẽ được thay thế bằng kiến trúc thượng tầng m ới ti ến bộ để thúc đẩy kinh tế tiếp tục phát triển. 3. Sự vận dụng của Đảng và nhà nước trong công cuộc đổi mới: V. Cặp phạm trù: cái chung và cái riêng: 1. Khái niệm -Cái riêng là "Phạm trù triết học dùng để chỉ m ột sự vi ệc m ột hi ện t ượng, 1 quá trình riêng lẻ nhất định" -Cái chung là "PTTH dùng để chỉ những mặt những thuộc tính, những quan h ệ... t ồn t ại phổ biến ở nhiều sự vật, hiện tượng." -Cái đơn nhất là "PTTH dùng để chỉ những thuộc tính, những tính chất...chỉ tồn tại ở m ột sự vật hiện tượng mà không lặp lại ở sự vật, hiện tượng khác." 2. Các tính chất: 3. Quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung: - Cái riêng chỉ tồn tại trong mối quan hệ với cái chung, bất cứ cái riêng nào cũng bao hàm cái chung. - Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà bi ểu hi ện s ự t ồn t ại c ủa mình. - Cái chung là một bộ phận của cái riêng, cái riêng không gia nhập hết vào cái chung. 6
- Sự chuyển hóa từ cái đơn nhất có thể chuyển hóa cho nhau trong điều kiện nhất định - Sự chuyển hóa từ cái đơn nhất thành cái chung là biểu hi ện của cái m ới ra đ ời thay th ế cái cũ - Sự chuyển hóa cái chung thành cái đơn nhất là biểu hiện của cái cũ, cái l ỗi th ời b ị ph ủ định. 4. Ý nghĩa phương pháp luận: -Trong nhận thức và hành động thực tiễn không lên tuyệt đối cái chung và cái riêng -Nếu tuyệt đối hóa cái chung, coi nhẹ cái riêng sẽ rơi vào chủ nghĩa giáo điều, rập khuôn, máy móc. -Tuyệt đối hóa cái riêng coi nhẹ cái chung sẽ rơi vào CN kinh nghi ệm, c ục b ộ đ ịa phương, CN dân tộc hẹp hòi. -Nhiệm vụ của nhận thức cái chung thì phải xuất phát từ cái riêng, từ những sự vật, hiện tượng riêng lẻ -Trong hoạt động thực tiễn thấy sự chuyển hóa nào có lợi cho ta cần chủ đ ộng tác đ ộng vào nó để nhanh chóng trở thành hiện thực VI. Hàng hóa 1. Khái niệm - Hàng hóa là sản phẩm của lao động, thoả mãn được nhu cầu nào đó c ủa con ng ười thông qua trao đổi, mua bán. - Hàng hóa có thể ở dạng hữu hình như: sắt, thép, lương thực, th ực phẩm... ho ặc ở d ạng vô hình như những dịch vụ thương mại, vận tải hay dịch vụ của giáo viên, bác sĩ và ngh ệ sĩ... 2. Hai thuộc tính của hàng hóa a. Giá trị sử dụng của hàng hóa Giá trị sử dụng của hàng hóa là công dụng c ủa hàng hóa tho ả mãn nhu c ầu nào đó c ủa con người. -Bất cứ hàng hóa nào cũng có một hay một số công dụng nhất định. Chính công d ụng đó (tính có ích đó) làm cho hàng hóa có giá trị sử dụng. Ví d ụ, công d ụng c ủa g ạo là đ ể ăn, vậy giá trị sử dụng của gạo là để ăn... Cơ sở c ủa ---Giá tr ị s ử d ụng c ủa hàng hóa là do những thuộc tính tự nhiên (lý, hoá học) của thực thể hàng hóa đó quyết định nên giá trị sử dụng là phạm trù vĩnh viễn vì nó tồn tại trong mọi phương th ức hay ki ểu t ổ ch ức s ản xuất. Giá trị sử dụng của hàng hóa được phát hi ện dần dần trong quá trình phát tri ển c ủa khoa học - kỹ thuật và của lực lượng sản xuất nói chung. Giá trị sử dụng của hàng hóa là giá trị sử dụng xã hội vì giá tr ị s ử d ụng c ủa hàng hóa không phải là giá trị sử dụng cho người sản xuất trực tiếp mà là cho người khác, cho xã hội, thông qua trao đổi, mua bán. Điều đó đòi hỏi người sản xuất hàng hóa phải luôn luôn quan tâm đến nhu cầu của xã hội, làm cho sản phẩm c ủa mình đáp ứng đ ược nhu c ầu của xã hội Giá trị sử dụng là vật mang giá trị trao đổi.gtr trao đ ổi là t ỉ l ệ trao đ ổi gi ữa nh ững hàng hóa có gtr sử dụng khác nhau. b. Giá trị của hàng hóa 7
Muốn hiểu được giá trị hàng hoá thì phải di từ giá trị trao đổi.Mác viết:”Giá trị trao đổi trước hết biểu hiện ra như là một mối quan hệ về số lượng, là một tỷ lệ theo đó những giá trị sử dụng loại này được trao đổi với những giá trị sử dụng loại khác” Ví dụ: 1 mét vải =10kg thóc Sở dĩ hai hàng hoá khác nhau là vải và thóc có thể trao đổi được với nhau, bởi vì giữa những hàng hoá khác nhau đó có một cái gì đó chung, cái chung đó không phải là vải, là thóc…nhưng lại là cái mà cả vải, thóc đều có thể quy về được. Mac viết :”Nét đặc trưng của quan hệ trao đổi hàng hoá chính lại là việc phải tạm gạt giá trị sử dụng của hàng hoá ra một bên” Nếu không phải là giá trị sử dụng thì nó chỉ còn lại là tính chất chung của các thứ khác lao động khác nhau đó là sự hao phí lao động của con người. Vậy giá trị của hàng hoá là lao động xã hội của con người sản xuất kết tinh trong hàng hoá, còn giá trị trao đổi chẳng qua chỉ là hình thái biểu hiện của giá trị hàng hoá. Đến đây ta nhận thức được, thuộc tính tự nhiên của hàng hoá là giá trị sử dụng, thuộc tính xã hôị của hàng hoá là hao phí lao động kết tinh trong nó và là giá trị.Bất kỳ một vật nào muốn trở thành hàng hoá đều phải có đủ hai thuộc tính :giá trị sử dụng và giá trị, nếu thiếu một trong hai thuộc tính đó, sản phẩm không thể là hàng hoá. 3. Mối quan hệ giữa hai thuộc tính của hàng hóa Hai thuộc tính của hàng hóa có quan hệ chặt chẽ với nhau, vừa thống nh ất, v ừa mâu thuẫn với nhau. Mặt thống nhất thể hiện ở chỗ: hai thuộc tính này cùng đồng th ời t ồn tại trong m ột hàng hóa, một vật phải có đầy đủ hai thuộc tính này m ới là hàng hóa. N ếu thi ếu m ột trong hai thuộc tính đó vật phẩm sẽ không phải là hàng hóa. Chẳng hạn, m ột v ật có ích (t ức có giá trị sử dụng), nhưng không do lao động tạo ra (tức không có kết tinh lao đ ộng) nh ư không khí tự nhiên thì sẽ không phải là hàng hóa. Mâu thuẫn giữa hai thuộc tính của hàng hóa thể hiện ở chỗ: Thứ nhất, với tư cách là giá trị sử dụng thì các hàng hóa không đồng nhất về chất. Nhưng ngược lại, với tư cách là giá trị thì các hàng hóa lại đồng nhất về chất. Nh ưng ngược l ại, với tư cách là giá trị thì các hàng hóa lại đồng nh ất về chất, đ ều là "nh ững c ục k ết tinh đồng nhất của lao động mà thôi", tức đều là sự kết tinh của lao đ ộng, hay là lao đ ộng đã được vật hoá. Thứ hai, tuy giá trị sử dụng và giá trị cùng tồn tại trong m ột hàng hóa, nhưng quá trình thực hiện chúng lại tách rời nhau về cả mặt không gian và thời gian: giá tr ị đ ược th ực hiện trước trong lĩnh vực lưu thông, còn giá trị sử dụng được thực hiện sau, trong lĩnh vực tiêu dùng. Do đó nếu giá trị của hàng hoá không đ ược th ực hi ện thì s ẽ d ẫn đ ến khủng hoảng sản xuất. (Theo SGK: Giữa hai thuộc tính của hàng hoá luôn có mối quan hệ ràng buộc lẫn nhau.Trong đó, giá trị là nội dung, là cơ sở của giá trị trao đổi ,còn giá trị trao đổi là hình thức biểu hiện của giá trị bên ngoài.Khi trao đổi sản phẩm cho nhau, những người sản xuất ngầm so 8
sánh lao động ẩn giấu trong hàng hoá với nhau. Thực chất của quan hệ trao đổi là người trao đổi lượng lao động hao phí của mình chứa đựng trong các hàng hoá.Vì vậy, giá trị là biểu hiện quan hệ giữa những người sản xuất hàng hoá.Giá trị là một phạm trù lịch sử, gắn liền với nền sản xuất hàng hoá.Nếu giá trị sử dụng là thuộc tính tự nhiên thì giá trị là thuộc tính xã hội của hàng hoá. Hàng hoá là sự thống nhất của hai thuộc tính giá trị sử dụng và giá trị, nhưng đây là sự thống nhất của hai mặt đối lập. Sự đố lập mâu thuẫn giữa giá trị sử dụng và giá trị thể hiện ở chỗ:Người làm ra hàng hóa đem bán chỉ quan tâm đến giá trị hàng hoá do mình làm ra, nếu học có chú ý đến giá trị sử dụng cũng chính là để có được giá trị.Ngược lại, người mua hàng hoá lại chỉ chú ý đến giá trị sử dụng của hàng hoá, nhưng muốn tiêu dùng giá trị sử dụng đó người mua phải trả giá trị của nó cho người bán.Nghĩa là quá trình thực hiện giá trị tách rời quá trình thực hịên giá trị sử dụng: giá trị được thực hiện trước, sau đó giá trị sử dụng mới được thực hiện.) 4. Lượng giá trị hàng hóa và các nhân tố ảnh hưởng đến lượng giá giá tr ị hàng hóa. • Lượng giá trị hàng hóa Giá trị của hàng hóa là do lao động xã hội, lao đ ộng tr ừu t ượng c ủa ng ười s ản xu ất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Vậy, lượng giá trị của hàng hóa đ ược đo b ằng l ượng lao động tiêu hao để sản xuất ra hàng hóa đó. Lượng lao đ ộng tiêu hao ấy đ ược tính bằng thời gian lao động. Lượng giá trị của hàng hóa không phải do mức hao phí lao động cá bi ệt hay th ời gian lao động cá biệt quy định, mà nó được đo bởi thời gian lao động xã hội cần thiết. Thời gian lao động xã hội cần thiết là thời gian lao động c ần để sản xu ất ra m ột hàng hóa nào đó trong những điều kiện sản xuất bình thường c ủa xã h ội v ới m ột trình đ ộ trang thiết bị trung bình, với một trình độ thành thạo trung bình và m ột c ường đ ộ lao động trung bình trong xã hội đó. Chỉ có lượng lao động xã hội cần thiết, hay thời gian lao động xã h ội c ần thi ết đ ể sản xuất ra một hàng hóa, mới quyết định đại lượng giá trị của hàng hóa ấy. • Những yếu tố ảnh hưởng đến lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa Tất cả những yếu tố ảnh hưởng tới thời gian lao động xã hội cần thiết đ ều ảnh hưởng tới lượng giá trị của hàng hóa. Chúng ta xem xét ba yếu tố c ơ bản: năng su ất lao động, cường độ lao động và mức độ giản đơn hay phức tạp của lao động. - Năng suất lao động là sức sản xuất của lao động. Nó đ ược đo bằng l ượng s ản phẩm sản xuất ra trong một đơn vị thời gian hoặc lượng th ời gian lao đ ộng hao phí đ ể sản xuất ra một đơn vị sản phẩm. Năng suất lao động tăng lên có nghĩa là cũng trong một thời gian lao động, nhưng khối lượng hàng hóa sản xuất ra tăng lên làm cho thời gian lao động c ần thi ết đ ể s ản xu ất ra một đơn vị hàng hóa giảm xuống. Do đó, khi năng su ất lao đ ộng tăng lên thì giá tr ị c ủa 9
một đơn vị hàng hóa sẽ giảm xuống và ngược lại. Nh ư vậy, giá tr ị c ủa hàng hóa t ỷ l ệ nghịch với năng suất lao động. - Cường độ lao động là đại lượng chỉ mức độ hao phí sức lao động trong m ột đ ơn v ị thời gian. Nó cho thấy mức độ khẩn trương, nặng nhọc hay căng thẳng của lao động. Cường độ lao động tăng lên tức là mức hao phí sức cơ bắp, thần kinh trong m ột đ ơn vị thời gian tăng lên, mức độ khẩn trương, nặng nhọc hay căng thẳng của lao đ ộng tăng lên. Nếu cường độ lao động tăng lên thì số lượng (ho ặc khối lượng) hàng hóa sản xu ất ra tăng lên và sức hao phí lao động cũng tăng lên tương ứng, vì vậy giá tr ị c ủa m ột đ ơn vị hàng hóa vẫn không đổi. Tăng cường độ lao động th ực ch ất cũng nh ư kéo dài th ời gian lao động cho nên hao phí lao động trong một đơn vị sản phẩm không đổi. - Mức độ phức tạp của lao động cũng ảnh hưởng nhất định đến l ượng giá tr ị c ủa hàng hóa. Theo mức độ phức tạp của lao động, có thể chia lao động thành lao đ ộng gi ản đơn và lao động phức tạp. Lao động giản đơn là lao động mà một người lao động bình th ường không c ần ph ải trải qua đào tạo cũng có thể thực hiện được. Lao động phức tạp là lao động đòi hỏi phải được đào tạo, huấn luyện mới có thể tiến hành được. -Trong cùng một thời gian, lao động phức tạp tạo ra nhi ều giá tr ị h ơn lao đ ộng gi ản đơn. Lao động phức tạp thực chất là lao động giản đơn được nhân lên. VII. Quy luật giái trị 1. Nội dung (yêu cầu) của quy luật giá trị: Sản xuất và trao đổi hàng hóa dựa trên cơ sở giá trị c ủa nó, t ức là d ựa trên hao phí lao động xã hội cần thiết. Trong sản xuất, tác động của quy luật giá trị buộc người sản xuất phải làm sao cho mức hao phí lao động cá biệt của mình phù hợp với m ức hao phí lao đ ộng xã h ội c ần thiết có như vậy họ mới có thể tồn tại được; còn trong trao đổi, hay lưu thông, phải th ực hiện theo nguyên tắc ngang giá: Hai hàng hóa được trao đổi với nhau khi cùng k ết tinh một lượng lao động như nhau hoặc trao đổi, mua bán hàng hoá ph ải th ực hi ện v ới giá c ả bằng giá trị. Cơ chế tác động của quy luật giá trị thể hiện cả trong trường hợp giá cả b ằng giá trị, cả trong trường hợp giá cả lên xuống xung quanh giá trị. ở đây, giá trị như cái trục của giá cả. 2. Tác động của quy luật giá trị Trong nền sản xuất hàng hóa, quy luật giá trị có ba tác động sau: - Điều tiết sản xuất và lưu thông hàng hóa. Quy luật giá trị điều tiết sản xuất hàng hóa được thể hiện trong hai trường hợp sau: + Thứ nhất, nếu như một mặt hàng nào đó có giá cả cao hơn giá trị, hàng hóa bán chạy và lãi cao, những người sản xuất sẽ mở rộng quy mô sản xuất, đầu tư thêm t ư li ệu s ản xuất và sức lao động. Mặt khác, những người sản xuất hàng hóa khác cũng có th ể chuyển sang sản xuất mặt hàng này, do đó, tư liệu sản xuất và sức lao đ ộng ở ngành này tăng lên, quy mô sản xuất càng được mở rộng. 10
+ Thứ hai, nếu như một mặt hàng nào đó có giá cả thấp hơn giá tr ị, sẽ b ị l ỗ v ốn. Tình hình đó buộc người sản xuất phải thu hẹp việc sản xuất mặt hàng này hoặc chuyển sang sản xuất mặt hàng khác, làm cho tư liệu sản xuất và sức lao động ở ngành này giảm đi, ở ngành khác lại có thể tăng lên. Còn nếu như mặt hàng nào đó giá cả bằng giá trị thì người sản xu ất có th ể ti ếp t ục s ản xuất mặt hàng này. Như vậy, quy luật giá trị đã tự động điều tiết tỷ lệ phân chia tư li ệu sản xu ất và s ức lao động vào các ngành sản xuất khác nhau, đáp ứng nhu cầu của xã hội. Tác động điều tiết lưu thông hàng hóa của quy luật giá tr ị th ể hi ện ở ch ỗ nó thu hút hàng hóa từ nơi có giá cả thấp hơn đến nơi có giá cả cao h ơn, và do đó, góp ph ần làm cho hàng hóa giữa các vùng có sự cân bằng nhất định. - Kích thích cải tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao đ ộng, hạ giá thành sản phẩm. Các hàng hóa được sản xuất ra trong những điều kiện khác nhau, do đó, có m ức hao phí lao động cá biệt khác nhau, nhưng trên thị trường thì các hàng hóa đều phải được trao đổi theo mức hao phí lao động xã hội cần thiết. - Phân hóa những người sản xuất hàng hóa thành giàu, nghèo. Những người sản xuất hàng hóa nào có mức hao phí lao động cá bi ệt th ấp h ơn m ức hao phí lao động xã hội cần thiết, khi bán hàng hóa theo m ức hao phí lao đ ộng xã h ội c ần thiết (theo giá trị) sẽ thu được nhiều lãi, giàu lên, có thể mua sắm thêm tư liệu sản xu ất, mở rộng sản xuất kinh doanh, thậm chí thuê lao động trở thành ông chủ. Ngược lại, những người sản xuất hàng hóa nào có mức hao phí lao đ ộng cá bi ệt l ớn h ơn mức hao phí lao động xã hội cần thiết, khi bán hàng hóa sẽ r ơi vào tình tr ạng thua l ỗ, nghèo đi, thậm chí có thể phá sản, trở thành lao động làm thuê. Đây cũng chính là một trong những nguyên nhân làm xuất hi ện quan h ệ sản xu ất t ư bản chủ nghĩa, cơ sở ra đời của chủ nghĩa tư bản. Như vậy, quy luật giá trị vừa có tác động tích cực, v ừa có tác đ ộng tiêu c ực. Do đó, đ ồng thời với việc thúc đẩy sản xuất hàng hóa phát triển, nhà nước c ần có nh ững bi ện pháp để phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực c ủa nó, đặc bi ệt trong đi ều ki ện phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định h ướng xã h ội ch ủ nghĩa ở n ước ta hiện nay. VIII. Hàng hóa sức lao động 1. Khái niệm sức lao động Sức lao động là toàn bộ thể lực và trí tuệ của con người,là kh ả năng lao đ ộng c ủa con người được con người vận dụng để tạo ra của c ải.Nó là yếu t ố c ơ b ản nh ất c ủa mọi quá trình sản xuất 2. Điều kiện để sức lao động trở thành hàng hóa: + Người lao động phải được tự do về thân thể,có quyền chi phối sức lao đ ộng c ủa mình đê khi cần có thể bán + Khi người lao động không có tư liệu sản xuất hoặc tài sản ho ặc không đ ủ l ớn do đó để sống họ phải bán sức lao động 11
3. Hai thuộc tính của hàng hóa sức lao động • Giá trị của hàng hóa của sức lao động - Là hao phí lao động xã hội cần thiết để sản xuất và tái sản xuất ra sức lao động - Giá cả sức lao động là biểu hiện bằng tiền của hàng hóa sức lao động - Tiền lương có 2 hình thức,trả theo thời gian và theo sản phẩm - Giá trị hàng hóa sức lao động phụ thuộc :Khí hậu,điều ki ện tự nhiên,thói quen tiêu dung và trình độ văn minh • Giá trị sử dụng của sức lao động - Là công dụng có ích nào đó có khả năng thỏa mãn nhu cầu c ủa người mua.Ng ười mua hàng hóa sức lao động là nhà tư bản,nhà đầu tư nhu c ầu c ủa h ọ là t ạo ra giá tr ị thặng dư cho nên giá trị sử dụng của hàng hóa sức lao động phải là giá tr ị sử d ụng đặc biệt:tạo ra giá trị lớn hơn giá trị bản thân nó - Nhờ giá trị sử dụng đặc biệt của sức lao động hàng hóa sức lao đ ộng là chìa khóa đ ể giải quyết mâu thuẫn của công thức chung của chủ nghĩa tư bản.Cho nên trở thành tư bản khi nó được sử dụng để mua hàng hóa sức lao động nhằm thu về giá tr ị th ặng dư Kết luận:hàng hóa sức lao động là nhân tố,là nguồn gốc của giá trị thặng dư và nó chính là nguồn gốc để giải quyết mâu thuẫn của công thức chung CNTB 4. So sánh hàng hoá slđ với hàng hoá thông thường * Giống nhau: đều là hàng hoá và cũng có hai thuộc tính GT và GTSD. * Khác nhau: - Hàng hoá slđ Hàng hoá thông thường - Người mua có quyền sd, ko có quyền sở hữu, người bán phải phục tùng người mua - Người mua và người bán hoàn toàn độc lập với nhau - Mua bán có thời hạn Mua đứt, bán đứt - Giá cả nhỏ hơn giá trị Giá cả có thể tương đương với GT - Giá trị: cả yếu tố tinh thần, vật chất và lịch sử Chỉ thuần tuý là yếu tố vật chất - GTSD đặc biệt : tạo ra giá trị mới lớn hơn GT của bản thân nó, đó chính là GTTD GTSD thông thường - Là nguồn gốc của GTTD Biểu hiện của của cải IX. Địa tô TBCN 1. Bản chất của địa tô TBCN Nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp phải thuê ruộng đất của đ ịa ch ủ và thuê công nhân để tiến hành sản xuất. Do đó nhà tư bản phải trích m ột phần giá tr ị th ặng d ư do công nhân tạo ra để trả cho địa chủ dưới hình thức địa tô. Như vậy, địa tô tư bản ch ủ nghĩa là một bộ phận lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi nhuận bình quân c ủa t ư bản đầu t ư trong nông nghiệp do công nhân nông nghiệp tạo ra mà nhà t ư b ản kinh doanh nông nghiệp phải nộp cho địa chủ với tư cách là kẻ sở hữu ruộng đất. 2. Các hình thức cơ bản của địa tô TBCN 12
a. Địa tô chênh lệch là phần lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi nhuận bình quân thu được trên ruộng đất có điều kiện sản xuất thuận lợi hơn. Nó là số chênh l ệch gi ữa giá cả sản xuất chung được quyết định bởi điều kiện sản xuất trên ruộng đất xấu nhất và giá cả sản xuất cá biệt trên ruộng đất tốt và trung bình (kí hiệu Rcl). Địa tô chênh lệch có hai loại là địa tô chênh lệch I và địa tô chênh l ệch II. Đ ịa tô chênh lệch I là loại địa tô thu được trên những ruộng đất có đi ều ki ện t ự nhiên thu ận l ợi. Chẳng hạn, có độ màu mỡ tự nhiên thuận lợi (trung bình và tốt) và có v ị trí gần n ơi tiêu thụ hay gần đường giao thông. Địa tô chênh lệch II là loại địa tô thu đ ược nh ờ thâm canh năng suất, là kết quả của tư bản đầu tư thêm trên cùng đơn vị diện tích. b. Địa tô tuyệt đối là loại địa tô mà các nhà tư bản kinh doanh nông nghi ệp tuyệt đối phải nộp cho địa chủ, dù đất đó tốt hay xấu, ở gần hay xa. Địa tô tuyệt đ ối là số l ợi nhuận siêu ngạch dôi ra ngoài lợi nhuận bình quân, hình thành nên b ởi chênh l ệch gi ữa giá trị nông sản với giá cả sản xuất chung của nông phẩm. Ví dụ: Có hai tư bản nông nghiệp và công nghiệp đều là 100, cấu tạo h ữu c ơ trong nông nghiệp là 3/2, cấu tạo hữu cơ trong công nghiệp là 4/1. Giả sử m'=100%, thì giá tr ị s ản phẩm và giỏ trị thặng dư sản xuất ra trong từng lĩnh vực sẽ là, trong công nghiệp 80c + 20v + 20m = 120; trong nông nghiệp 60c + 40v + 40m = 140. Giá tr ị th ặng d ư dôi ra trong nông nghiệp so với trong công nghiệp là 20. Số chênh lệch này không bị bình quân hóa mà chuyển hóa thành địa tô tuyệt đối. Cơ sở của địa tô tuyệt đối là do cấu tạo hữu cơ của tư bản trong nông nghiệp thấp hơn trong công nghiệp. Còn nguyên nhân tồn tại của địa tô tuyệt đối là chế độ độc quyền sở hữu ruộng đất đó ngăn nông nghiệp tham gia cạnh tranh gi ữa các ngành đ ể hình thành lợi nhuận bình quân. c. Địa tô độc quyền là hình thức đặc biệt của địa tô tư bản chủ nghĩa; nó có thể tồn tại trong nông nghiệp, công nghiệp khai thác và ở các khu đất trong thành thị. Trong nông nghiệp, địa tô độc quyền có ở các khu đất có tính ch ất đ ặc bi ệt, cho phép trồng các loại cây đặc sản hay sản xuất các sản phẩm đ ặc bi ệt. Trong công nghi ệp khai thác, địa tô độc quyền có ở khai thác kim lo ại, khoáng chất quý hi ếm, ho ặc nh ững khoáng sản có nhu cầu vượt xa khả năng khai thác chúng. Trong thành th ị, đ ịa tô đ ộc quyền có ở các khu đất có vị trí thuận lợi cho phép xây dựng các trung tâm công nghi ệp, thương mại, dịch vụ, nhà cho thuê có khả năng thu lợi nhuận cao. Nguồn gốc của địa tô độc quyền cũng là lợi nhuận siêu ngạch do giá c ả đ ộc quyền của sản phẩm thu được trên đất đai ấy, mà nhà tư bản phải nộp cho địa chủ. 3. Ý nghĩa lý luận địa tô của của Mác: Ý nghĩa lý luận địa tô của C.Mác không chỉ nêu ra quan h ệ sản xu ất t ư bản ch ủ nghĩa trong nông nghiệp, mà còn là cơ sở lý luận để nhà nước xây dựng các chính sách thuế đối với nông nghiệp và các ngành khác có liên quan đến đất đai, đ ể vi ệc s ử d ụng đ ất đai có hiệu quả hơn. X. Thời kì quá độ lên CNXH: 1. Tính tất yếu của thời kì quá độ đi lên CNXH 13
Một là CNTB và CNXH khác nhau về bản chất. CNTB được xây d ựng trên c ơ s ở chế độ tư hữu TBCN và tư liêu sản xuất dựa trên chế độ áp bức bóc lột. CNXH đ ược xây dựng trên cơ sở chết độ công hữu về TLSX chủ yếu, tồn tại dưới 2 hình th ức là nhà nước và tập thể, không còn tình trạng đối kháng giai cấp, áp bức bóc lột. Hai là CNXH được XD trên nền sản xuất đại công nghiệp có trình độ cao. Ba là các quan hệ XH của CNXH không tự phát nảy sinh trong lòng CNTB, mà là k ết quả của quá trình XD và cải tạo XHCN. Bốn là, công cuộc XD CNXH là công việc mới mẻ, khó khăn và ph ức t ạp, c ần có thời gian để giai cấp công nhân làm quen với việc đó Đặc điểm và thực chất của thời kỳ quá độ từ CNTB lên CNXH 2. Đặc điểm nổi bật của thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội là sự tồn tại các yếu tố của xã hội cũ bên cạnh những nhân tố m ới c ủa ch ủ nghĩa t ư b ản trong mối quan hệ vừa thống nhất vừa đấu tranh vời nhau trên tất c ả các lĩnh v ực c ủa đời sống kinh tế xã hội Trong lĩnh vưc kinh tế: trong thời kỳ quá độ tất yếu còn tồn tại nền kinh tế nhiều thành phần kinh tế trong hệ thống kinh tế quốc dân thống nh ất vận đ ộng theo đ ịnh hướng chủ nghĩa xã hội. Các thành phần kinh tế vừa tồn tại và xâm nhập vào nhau v ừa thống nhất vừa hợp tác lại vừa muân thuẫn và đấu tranh với nhau Ở Việt Nam có 5 thành phần kinh tế: kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân ( kinh tế chủ thể, tiểu chủ; kinh tế tư bản tư nhân ), kinh tế tư bản nhà n ước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài. Trong lĩnh vực chính trị: Trong xã hội kết cấu giai cấp xã hội trong thởi kỳ quá đ ộ cũn đa dạng và phức tạp, bao gồm: giai c ấp tư sản, giai c ấp nông dân, t ầng l ớp tri thức,những người sản xuất nhỏ, tầng lớp tư sản. Các giai c ấp, t ầng l ớp này v ừa th ống nhất vừa đấu tranh với nhau. Do vậy sự tồn tại của nhà n ước trong thời kỳ quá đ ộ là t ất yếu. Trên lĩnh vực tư tưởng văn hóa: Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội còn tồn tại nhiều yếu tố tư tưởng, văn hóa khác nhau, bên c ạnh tư tưởng xã h ội ch ủ nghĩa còn tồn tại tư tưởng tư sản tiểu tư sản, tâm lý tiểu nông… Trong lĩnh v ực văn hóa cũng t ồn tại các yếu tố cũ và mới, chúng thường xuyên đấu tranh với nhau. 3. Nội dung của thời kì quá độ lên CNXH Trên lĩnh vực kinh tế: thực hiện việc sắp xếp, bố trí lại các lực lượng sản xuất - hiện có của xã hội; cải tạo quan hệ sản xuất cũ, xây dựng quan hệ sản xuất mới theo hướng tạo ra sự phát triển cân đối của nền kinh tế, bảo đảm phục vụ ngày càng tốt đời sống nhân dân lao động. Việc sắp xếp, bố trí lại các lực lượng sản xuất của xã hội nhất định không thể theo ý muốn nóng vội, chủ quan mà phải tuân theo tính tất yếu khách quan của các quy luật kinh tế, đặc biệt là quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Đối với những nước chưa trải qua quá trình CNH TBCN, tất yếu phải tiến hành CNH XHCN nhằm tạo ra được cơ sở vật chất – kỹ thuật của CNXH. Nhiệm vụ trọng tâm của 14
những nước này trong TKQĐ là phải tiến hành CNH, HĐH nền kinh tế theo định hướng XHCN. Quá trình CNH,HĐH XHCN diễn ra ở các nước khác nhau với những điều kiện lịch sử khác nhau có thể được tiến hành với những nội dung cụ thể và hình thức, bước đi khác nhau. Nước ta quá độ lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN, chưa trải qua quá trình CNH TBCN, nên trong thời gian qua, Đảng ta chủ trương đẩy mạnh CNH, HĐH, tạo nền tảng để đi lên CNXH; bên cạnh đó là chủ trương phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN cũng là để giải phóng sức sản xuất, tiến tới một nền sản xuất lớn. Trong lĩnh vực chính trị: tiến hành cuộc đấu tranh chống lại các thế lực thù địch - chống phá sự nghiệp xây dựng CNXH; xây dựng, củng cố nhà nước và nền dân chủ XHCN ngày càng vững mạnh, bảo đảm quyền làm chủ trong hoạt động kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của nhân dân lao động, xây dựng các tổ chức chính trị - xã hội thực sự là nơi thực hiện quyền làm chủ của nhân dân lao động; xây dựng Đảng ngày càng trong sạch, vững mạnh ngang tầm với các nhiệm vụ của mỗi thời kỳ lịch sử. Trong lĩnh vực tư tưởng – văn hóa: tuyên truyền, phổ biến những tư tưởng khoa - học và cách mạng của giai cấp công nhân trong toàn xã hội; khắc phục những tư tưởng và tâm lý có ảnh hưởng tiêu cực đối với tiến trình xây dựng CNXH; xây dựng nền văn hóa mới XHCN, tiếp thu giá trị tinh hoa các nền văn hóa trên thế giới. Trong lĩnh vực xã hội: khắc phục những tệ nạn xã hội do xã hội cũ để lại; từng - bước khắc phục sự chênh lệch phát triển giữa các vùng miền, các tầng lớp dân cư trong xã hội nhằm thực hiện mục tiêu bình đẳng xã hội; xây dựng mối quan hệ tốt đẹp giữa người với người theo mục tiêu lý tưởng: tự do của người này là điều kiện, tiền đề cho sự tự do của người khác. Tóm lại, TKQĐ lên CNXH là một thời kỳ lịch sử tất yếu trên con đường phát triển của hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Đó là thời kỳ lịch sử có đặc điểm riêng với những nội dung kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội đặc thù mà giai đoạn xã hội XHCN trên con đường phát triển của hình thái kinh tế - xã hội CSCN chỉ có thể đạt được trên cơ sở hoàn thành các nội dung đó. 15