Đề tài: Kế thừa những tư tưởng giáo dục về giáo dục của Khổng Tử trong việc xây dựng nền giáo dục nước ta hiện nay

Chia sẻ: Ngà Mốc | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:42

Thêm vào BST

Báo xấu

184
lượt xem 37
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài "Kế thừa những tư tưởng giáo dục về giáo dục của Khổng Tử trong việc xây dựng nền giáo dục nước ta hiện nay" có kết cấu nội dung gồm 2 phần: Phần 1 tư tưởng của Khổng Tử về giáo dục, phần 2 kế thừa tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong việc xây dựng nền giáo dục hiện nay ở Việt Nam. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề tài: Kế thừa những tư tưởng giáo dục về giáo dục của Khổng Tử trong việc xây dựng nền giáo dục nước ta hiện nay

PHẦN MỞ ĐẦU Lịch sử luôn luôn chứng tỏ rằng, con người là chủ thể của mọi quá trình lịch sử xã hội, chủ thể của sự phát triển chính mình. Đất nước muốn được kiến tạo, xã hội muốn được phát triển không có con đường nào khác hơn là coi trọng giáo dục, đào tạo nhân tài. Người có công đầu tiên nhận thấy vai trò quan trọng và cần thiết để thúc đẩy sự phát triển của xã hội, đưa xã hội thịnh trị đó là Khổng Tử. Với hệ thống tư tưởng về giáo dục khá hoàn chỉnh của mình Khổng Tử xứng đáng được suy tôn là "sư vạn biểu" Nền giáo dục nước ta đã kế thừa tư tưởng về giáo dục của Nho giáo nói chung, của Khổng Tử nói riêng. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, sự kế thừa ấy đã có những sáng tạo, phát huy cho phù hợp với từng giai đoạn, hoàn cảnh lịch sử nhất định. Đảng và Nhà nước ta đã xác định "giáo dục là quốc sách hàng đầu" chính vì thế trong văn kiện Hội nghị lần thứ hai BCH Trung ương khoá VIII đã xác định nhiệm vụ và mục đích cơ bản của giáo dục Việt Nam là " nhằm xây dựng những con người và thế hệ tha thiết gắn bó với lý tưởng độc lập và Chủ Nghĩa Xã Hội có đạo đức trong sáng, có ý chí kiên cường xây dựng và bảo vệ tổ quốc, công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hoá của dân tộc, có năng lực tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại phát huy tiềm năng của dân tộc và con người Việt Nam, có ý thức cộng đồng và phát huy tính tích cực của cá nhân, làm chủ tri thức khoa học và công nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kỹ năng thực hành giỏi có tác phong công nghiệp, có tính tổ chức và kỷ luật, có sức khoẻ là những người kế thừa xây dựng Chủ Nghĩa Xã Hội vừa hồng vừa chuyên như lời căn dặn của Bác Hồ". Đến đại Hội Đảng lần IX, một lần nữa Đảng ta khẳng định "Phát triển giáo dục và đào tạo là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy 1
sự nghiệp công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước là điều liện phát huy nguồn lực con người yếu tố c ơ b ản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững". Tuy nhiên hiện nay, nền giáo dục nước ta nhìn chung vẫn còn nhiều bất cập từ mục đích dạy học, phương pháp giảng dạy, nội dung dạy và yêu cầu chất lượng dạy và học cũng như việc sử dụng nhân tài của nước ta đang còn nhiều tranh cãi. Nhằm tổng kết đánh giá lại vai trò học thuyết giáo dục của Khổng Tử cũng như nền giáo dục của Việt Nam một trong những vấn đề bức xúc hiện nay từ đó thấy được những giá trị trong học thuyết giáo dục của Khổng Tử đã và đang đặt ra cho nền giáo dục Việt Nam hiện nay nhiều vấn đề cần suy nghĩ. Chính vì thế chúng tô đã chọn tài "Kế thừa những tư tưởng giáo dục về giáo dục của Khổng Tử trong việc xây dựng nền giáo dục nước ta hiện nay" để làm bài khoá hết môn học. Kết cấu đề tài:(Gồm 2 phần) Phần 1 : TƯ TƯỞNG CỦA KHỔNG TỬ VỀ GIÁO DỤC Phần 2: KẾ THỪA TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ TRONG VIỆC XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC HIỆN NAY Ở VIỆT NAM PHẦN 1: TƯ TƯỞNG CỦA KHỔNG TỬ VỀ GIÁO DỤC 1.1. Sự ra đời của học thuyết về giáo dục của Khổng Tử 1.1.1. Về kinh tế. Từ thế kỷ VIII tr.CN, xã hội Tây Chu bước vào thời kỳ Xuân Thu (770 481 tr.CN) gây nhiều biến dộng t rong xã hội . Thời gian này đồ sắt xuất hiện phổ biến đã đem lại sự phát triển mạnh mẽ của nền sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp. Đây cũng là thời kỳ khởi sắc của nền kinh tế thương nghiệp, những thành thị thương nghiệp được hình thành. Con đương buôn bán xuất hiện xuất nhập nhộn nhịp ở các nước Hàn Tề Tần Sở. Thành thị đ ã 2
có một số cơ sở kinh tế tương đối độc lập, từng bước tách ra khỏi chế độ thành thị thị tộc của quý tộc thị tộc, thành những đơn vị khu vực của tầng lớp địa chủ mới lên (Hiển tộc) và trở thành "Hai đô thị sánh nhau trong nước" (Kinh Thi). Sự phát triển của sức sản xuất, kinh tế phát triển đã tác động mạnh mẽ đến hình thức sở hữu ruộng đất và kết cấu giai tầng của xã hội, những người giàu có mua ruộng đất trở thành sở hữu riêng biệt của họ. Chính vì thế giai cấp quý tộc thị tộc Chu bị mất đất, mất dân, địa vị kinh tế ngày càng sa sút. Vai trò chính trị, ngôi Thiên tử của nhà Chu chỉ còn là hình thức. Sự phân biệt sang hèn dựa trên tiêu chuẩn huyết thống của chế độ thị tộc tỏ ra không còn phù hợp nữa mà đòi hỏi phải dựa trên cơ sở tài sản. Như vậy, những biến động kinh tế đã dẫn đến sự đa dạng trong kết cấu giai tầng của xã hội. Giai tầng mới cũ đan xen và mâu thuẫn ngày càng gay gắt. 1.1.2 Về chính sự xã hội Tư hữu hoá ruộng đất đã ảnh hưởng đến tình hình chính trị của nhà Chu. Các chư hầu của nhà Chu không chịu phục tùng vương mệnh, không chịu cống nạp và mang thôn tính lẫn nhau. Nhà Chu suy yếu. Xã hội mất ổn định do nền kinh tế phát triển, chứng tỏ chế độ chiếm hữu nô lệ ở Trung Quốc mà quản lý bằng tổng pháp không còn phù hợp nữa. Những mâu thuẫn trong lòng xã hội đòi giải thể chế độ nô lệ thị tộc, tiến nhập vào xã hội phong kiến, đòi hỏi nhà nước của chế độ gia trưởng, xây dựng nhà nước của giai cấp quốc dân giải phóng lực lượng sản xuất, mở đường cho xã hội phát triển. Do nhà Chu suy yếu lúc này xã hội "chú trọng dối trá và vũ lực mà coi thường nhân nghĩa, coi trọng của cải mà đánh giá thấp sự khiêm tốn nhún nhường, cho nên có những thương gia giàu có đến trăm triệu mà có người nghèo ăn cám m ãi không biết chán, có những nước mạnh thôn tính các nước nhỏ, bắt chư hầu 3
phải thần phục lại những nước yếu, phải tuyệt tự và tiêu diệt" (Sử Ký Tư Mã Thiên). 1.1.3. Về khoa học văn hoá, tư tưởng Xã hội đang chuyển mình dữ dội, kinh tế phát triển, tầng lớp dân tự do xuất hiện, các thành thị tự do phồn vinh và những thành quả đạt được trên lĩnh vực khoa học tự nhiên là nguồn động lực quan trọng cho sự phát triển có tính chất đột biến của tư tưởng thời kỳ. Thời kỳ này thiên văn phát triển, trong y học phát hiện nhiều cây thuốc, biết cách chữa bệnh bằng bấm huyệt tìm ra mực và chữ viết trên lụa. Ngoài ra, thời kỳ này cũng tìm ra được diện tích của tam giác, hình vuông, cách đo lường và nghiên cứu những dạng chuyển động cơ học. Thời gian này ngành luyện kim, đúc đồng cũng phát triển cao. Về văn hoá tư tưởng, thời kỳ này tình hình xã hội có nhiều chuyển biến, phân hoá giai cấp, từ đó làm xuất hiện nhiều hệ thống học thuyết chính trị, đạo đức bàn về xã hội , các vương hầu đua nhau thực hiện chính sách "chiêu hiền", "đãi sĩ" với mong muốn có những chính sách hữu hiệu. Nhiều tụ điểm (như nhà Mạnh Thường Quân) mà ở đó "kẻ xử sĩ bàn ngang" hay "bàn việc nước" xuất hiện. Họ đều đứng trên lập trường của giai cấp mình, tầng lớp mà phê phán trật tự xã hội cũ, xây dựng (trong tư tưởng) xã hội tương lai và tranh luận, phê bình, đả kích lẫn nhau. Chính trong quá trình tranh minh đó đã đẻ ra những nhà tư ưởng vĩ đại (Khổng Tử, Lão Tử, Hàn Phi Tử...) với những học thuyết khá hoàn chỉnh có ngôn ngữ và ý nghĩa khá chặt chẽ tồn tại và ảnh hưởng sâu đậm trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc mãi cho tới thời cận đại. Nhiều triết thuyết xuất hiện như Nho gia, Pháp gia, Đạo gia, Mặc gia, Âm dương gia... tất các triết thuyết đều chú trọng tới việc tìm kiếm nguyên nhân và đưa ra giải pháp nhằm ổn định trật tự xã hội. 4
Đạo gia cho rằng nguyên nhân xã hội mất ổn định là do con người tranh giành nhau, vì vậy học thuyết này khuyên con người đừng tranh giành nhau và thực hiện "vô vi vô bất vi" (làm nhưng đừng để người biết mình làm). Mặc gia cho rằng nguyên nhân sâu xa để xã hội suy là do con người không yêu thương nhau. Vì vậy ông chủ trương "kiêm ái", có nghĩa là mọi người cùng thương yêu nhau, cùng làm lợi cho nhau. Pháp gia lại cho rằng nguyên nhân gây rối loạn xã hội là do luật pháp không nghiêm, do đó phải dùng pháp trị để ổn định trật tự xã hội. Khổng Tử lại cho rằng xã hội loạn lạc bởi con người vô đạo, vua không giữ đúng đạo vua, tôi không làm giữ đúng đạo tôi, cha không giữ đúng đạo cha, con không làm đúng đạo con cho nên thiên hạ "đại loạn". Do đó, cần phải đưa con người về "hữu đạo", sống theo "chính danh" của mình, lập lại kỷ cương "quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử" (Luận ngữ, Nhan Uyên 11) bằng con đường giáo hoá. Đạo và giáo là hai vấn đề lớn trong quan niệm của Khổng Tử. Đạo nhờ có giáo mới vững, sâu sắc, rộng khắp; giáo mà không có mục đích nào cao quý hơn là làm cho con người vững đạo. Theo Khổng Tử, giáo dục sẽ dẫn dắt con người ta biết và thực hiện đạo làm người, đó là "gốc tựa như sao Bắc đẩu sáng ở một chỗ, mọi sao khác đều quy về". Như vậy, ông lấy giáo dục làm tối trọng đại và nó có mục đích lấp đầy các hố phân chia giai cấp xã hội, là yếu tố quyết định trong sự thi hành chủ trương chính trị, đức hoá dân trị, lấy nhân cách gương mẫu để trị dân mong nâng ở mỗi người dân lên trình độ "hữu sĩ thả cách" (biết liêm sĩ là có nhân cách). Từ những tư tưởng ấy mà Khổng Tử đã dưa ra tư tưởng về giáo dục con người. Với học thuyết về giáo dục được suy tôn là "nhà mô phạm đầu tiên tiêu biểu cho nhà giáo muôn đời". Ông là người thầy hết lòng vì sự 5
nghiệp "mặc nhi chí chi, học nhi bất yếm hối nhân bất huyện, hà hữu ư ngã tại" (im lặng mà nhớ, học mà chẳng chán, dạy người không mỏi, ba điều ấy ta có được điều nào) (luận ngữ thuật nhi 2). 1.2.Nhà giáo dục vĩ đại Khổng Tử. Con người sống ở trên đời giống như bơi ngược dòng sông, lúc tiến, khi lùi. Bản thân muốn vươn lên, phải không ngừng nỗ lực phấn đấu, rèn luyện tài năng, tu dưỡng đức hạnh, tu luyện ý trí để vượt qua mọi gian khó. Tuân Tử nhà tư tưởng thời Chiến Quốc từng nói: “Không ngừng truy cầu sau đó mới có được; không ngừng làm việc sau đó mới có thành tựu; không ngừng tích lũy, sau đó mới nâng cao; không ngừng hoàn thiện, sau đó mới trở thành thánh nhân. Cho nên, thánh nhân cũng là người bình thường do không ngừng tích lũy mĩ đức mà thành”. Nền văn hóa cổ điển Trung Quốc có nguồn gốc sâu xa, uyên thâm, là kết tinh giữa tư tưởng với trí tuệ của các bậc “thánh hiền” thời cổ đại. Kinh điển mà họ để lại cho người đời không chỉ là một số văn tự cụ thể mà đằng sau những “tinh luyện” này, gợi mở cho người đời sau đi sâu vào lĩnh vực tâm trí chính xá của con người. Nó trở thành “tấm biển dẫn đường” thức tỉnh những tiềm năng đang còn ngủ say trong đại não. Khổng Tử (551 479 TCN) tên Khâu, tự Trọng Ni, là ngườ i nướ c Lỗ. Ông không những là mộ t nhà hiền triết của Trung Qu ốc, mà còn là người thầy của mọi th ời đạ i “vạn thế s ư biểu” . Tư tưở ng giáo dục Khổng T ử tuy có mặt còn hạn chế bởi xã hộ i đươ ng th ời, nh ưng Ng ườ i đã để lại cho đời sau nhiều câu nói bất hủ với nh ững quan điểm mà đế n nay trong vấn đề giáo dục con ng ườ i, đố i nhân xử thế ở gia đình, ngoài xã hộ i cần phải noi theo. Khổng Tử sinh vào thời Xuân Thu. Tuy thuộc dòng dõi quý tộc nhưng theo ông kể, lúc nhỏ nghèo hèn. Khổng Tử chịu khó học và học bất cứ ai, bất cứ lúc nào. 6
Thời trẻ, ông mở trườ ng dạy h ọc, sau đó ra làm chức quan nhỏ rồi đi chu du thiên hạ truyền bá đạo lý của mình. Cu ối đời, ông tr ở về n ước Lỗ dạy học và chỉnh lý văn hoá điển tịch. Luận ngữ là bộ sách do các học trò c ủ a Kh ổ ng T ử ghi l ạ i nh ữ ng l ời nói, vi ệ c làm c ủ a ông, là c ứ li ệ u quan tr ọ ng nghiên c ứ u t ư t ưở ng c ủ a Ng ườ i th ầ y vĩ đ ạ i này. Suốt cuộc đời, nhà hiền triết đã dùng thực tiễn và sự tìm tòi khổ luyện để cống hiến cho đời sau biết bao tư tưởng giáo dục sáng ngời. Nhan Hồi học trò xuất sắc của Khổng Tử đánh giá: “Đạo của thầy trông lên, càng trông càng thấy cao, đục vào, càng đục càng thấy rắn”(Luận Ngữ). Người đời sau còn nói: “Đạo của thầy truyền đi khắp bốn phương, truyền đến muôn đời không dứt”. Việ c giáo dục con ng ườ i c ủa Kh ổng T ử l ấy đứ c dụ c là gốc và lấy trí dụ c làm ngọn. Cái gốc có bề n chặt thì cái ng ọ n mới t ươi tốt. Có đứ c dục thì nghĩa lý thấm vào lòng ng ườ i ta, làm cho t ự mình b ỏ được cái bụ ng gian tà. D ẫu ng ườ i ta không hoàn toàn th ực hành cái đạ o củ a thánh hiề n nhưng cũng gây đượ c nh ững n ền n ế p tốt trong xã hội đ ương thời. Khổng Tử dạy học trò chủ yếu không phải là truyền thụ tri thức mà là bồi dưỡng đức hạnh. Tri thức cũng chỉ là cho biết thiện, ác, làm rõ đúng sai, hiểu nghĩa lý là những cách để tiến đức. Trong đức hạnh, cao nhất là đức “nhân”, biểu hiện của nhân là: “Khắc kỷ phục lễ” (tự khắc phục mình theo đúng lễ). 1.3. Nội dung tư tưởng về giáo dục của Khổng Tử 1.3.1. Quan điểm về con người và đào tạo con người của Khổng Tử Khổng Tử ảnh hưởng của quan điểm triết học cổ cho rằng "bẩm thụ bởi khí" con người chính là sự điều hoá của khí. Con người trời đất là nhất thể. Theo Khổng Tử con người là bẩm sinh là người ngay thẳng "nhân chi sinh đã trực, vòng chi sinh dã hạnh nhị miễn" (người ta sinh ra có tính ngay 7
thẳng, người nào không ngay thẳng sống được là may khỏi (hoạ) đó thôi) (Luận ngữ Ung dã 17) nhưng do thói quen con người xa nhau "tính tương cận dã, tập tương viễn dã" (Khi mới sinh ra tính của mọi người cũng gần gống nhau, sau vì tập quán, mới cùng xa nhau) (Luận ngữ Dương hoá 2). Như vậy theo hổng Tử, con người ban đầu, nguyên sơ do cha mẹ sinh ra, trời đất bẩm thụ căn bản là giống nhau, song con người hiện thực lại không như vậy, mỗi người mỗi vẻ "tập tương viễn". Đó là do con người có điều kiện sống, hoàn cảnh sống khác nhau, có sự nỗ lực nhận thức và hành động mỗi cá nhân khác nhau. Những nhân tố đó tạo nên những sắc thái riêng của từng cá nhân. Bởi vậy bên cạnh việc nhấn mạnh nhân tố giáo dục, giáo dưỡng Khổng Tử còn đề cao tư tưởng "tu thân". Đây là quan điểm chứa nội dung nhân bản và tiến bộ. Song đôi lúc ông còn lại bị chi phối bởi lập trường giai cấp, những dấu ấn về tư tưởng, tôn giáo chính trị của thời đại làm cho tư tưởng của ông dường như mâu thuẫn. Bên cạnh việc khẳng định con người chịu sự chi phối của hoàn cảnh do đó con người phải được giáo dục để hoàn thiện mình thì theo Khổng Tử có thiên mệnh quy định số phận của con người "Duy thượng trí, dữ hạ ngu bất di" (Chỉ có bậc trí thức ở trên, kẻ ngu dốt ở dưới là không thay đổi) . Do đó, tư tưởng về con người của ông vừa duy tâm, vừa duy vật, vừa tiến bộ, vừa bảo thủ. Tóm lại theo Khổng Tử con người cần được giáo dục, với tính thiện thì phải "tồn kỳ tâm, dưỡng kỳ tính" (bảo tồn lương tâm, nuôi dưỡng tính thiện), đối với tính ác cần phải chế ngự dục vọng hướng con người tới các phẩm chất: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín để sống đúng "danh", "vị" của mình. 1.3.2 Đối tượng giáo dục Khổng Tử chủ trương "hữu giáo vô loại" (Luận ngữ Vệ Linh công 28), ông dạy học cho tất cả mọi người, không phân biệt đẳng cấp, sang hèn 8
"từ người đem gói nem đến ta chưa từng không dạy ai" (Luận ngữ thuật nhi 7). Đây là điểm tiến bộ của ông, nếu trước đó nền giáo dục chỉ chú ý đến tầng lớp con em quý tộc thì Khổng Tử có quan niệm bình đẳng trong giáo dục, dạy không những cho con em quý tộc mà còn dạy cho cả con em tầng lớp nhân dân lao động. Theo Khổng Khâu "sinh nhi tri chi giả thượng dã. Học nhi tri chi giả thứ giả, khốn nhi học chi hựu kỳ thứ giả. Khốn nhi bất học dân tư vi hạ hý" (Luận ngữ Quý Thị 9). Như vậy, Khổng Tử đã phân biệt thiên hạ thành bốn hạng người: có hạng sinh ra là biết, có hạng do học mà biết, có hạng do khó khăn khốn khổ mà biết, và hạng không bao giờ xê dịch. Hạng thứ nhất là hạng những người "trí lên cao" (thượng trí) có thể coi như là cực kỳ hiếm nếu không phải là không có trong thực tế. Hạng thứ tư là hạng những người "hạ ngu" thì không thể tự mình xê dịch đi đâu cho đúng đạo, chỉ cần nói theo các hạng trên là được. Bởi vậy đối tượng cần nhằm vào để làm cho biết đạo, hiểu đạo là hạng thứ hai và hạng thứ ba. Trong đó, hạng thứ hai là đối tượng đáng chú ý nhất. Nhìn vào xã hội nhà Chu nói riêng và xã hội cũ nói chung, hạng ấy bao gồm những người thuộc các tầng lớp thường thường bậc trung, các tầng lớp khá giả và các tầng lớp bên trên, nghĩa là những người có điều kiện để trở thành những nho và sĩ. Học được, những người ấy sẽ có tác dụng tích cực quan trọng đốivới hạng người phải do khó khăn khốn khổ mới biết cũng như đối với hạng người chỉ có thể "noi theo" chứ không thể "biết" thật sự. Vậy ông chủ trương đối với dân việc gì cần thiết thì sai khiến chứ không nên giảng giải vì dân hông có khả năng hiểu ý nghĩa công việc mình làm. Cho nên giáo dục có thể cải hoá tất cả, trừ những người gọi là thượng trí và những kẻ hạ ngu. Nhìn chung, đối tượng giáo dục của Khổng Tử là đào tạo những con 9
người thuộc giai cấp thống trị, đào tạo những người thuộc giai cấp khác nhưng có thê bổ sung cho giai cấp thống trị và đào tạo những người dân biết "đạo" để dễ bề sai khiến. Ông có quan niệm như vậy bởi vì mục tiêu của ông là cần đào tạo bổ sung cho đội ngũ giai cấp thống trị, làm cho mọi người làm đúng "danh" xứng với "phận" của mình, đồng thời tạo ra tầng lớp "sĩ" nhằm giúp giai cấp quý tộc trị nước thay thế hạng quý tộc thiếu đức, thiếu tài. 1.3.3. ý nghĩa và mục đích giáo dục. 1.2.3.1. Ý nghĩa Đối với Khổng Tử ý nghĩa tối đại của giáo dục là cải đạo nhân tính. Ngài không hay nói nhân tính, thiện ác. Nhân tính đối với ngài trà trộn cả thiện lẫn ác. Ông chỉ coi trọng về hiệu quả giáo dục là phần hậu thiên. Thiện ác của nhân loại đều do giáo dục hậu thiên quyết định. Muốn con người trở về chỗ thiện bản thiên thì phải giáo dục, nghĩa là giáo dục hoà được ác thành thiện, "tu đạo chi vị giáo" (giáo dục là tu sửa cái đạo làm người) (Trung Dung), hay "đại học chi đạo tại minh minh đức" (cái học làm người lớn ở chỗ làm rạng cái đức sáng) (Đại học). Vậy "tư đạo" và "minh đức" là mục đích tối cao của giáo dục trong việc cải tạo nhân tính theo Khổng Nho. Khổng Tử quan niệm cái giáo dục để cải tạo nhân tính ấy chỉ có tính chất mở mang tri thức, giải thích vũ trụ mà thôi, Khổng Tử chú trọng đến nhân cách đầy đủ, lấy giáo dục để mở mang cả trí, tình lẫn ý, hay là trí, nhân, dũng, cốt sao dạy người hoàn thành con người đạo lý. Cho nên sách Trung Dung viết "tự minh thành vị chi giáo" (tự sáng tỏ đến chỗ thành thật gọi là giáo dục), đối với người quân tử "học dĩ chí kỳ đạo" (học để đến được đạo lý Tử Hạ). Như vậy giáo dục có ý nghĩa trọng yếu phi thường. Nên bất cứ một thiên tài lỗi lạc như thế nào nếu không để cho giáo dục uốn nắn thì cũng không thể thành một 10
nhân cách hoàn toàn được. 1.2.3.2. Mục đích giáo dục: theo Khổng Tử giáo dục có ba mục đích chính. + Học dĩ chí dụng: Học để ứng dụng cho có ích với đời "tụng thi tam bách, thụ chi dĩ chính bất đạt, sứ ư tứ phương, bất năng chuyên đối, tuy đa diệc hề dĩ vi" (tử Lộ 13), dù đọc ba trăm bài Kinh Thi nhưng đi sứ không tròn thì học có ích chi. + Hoàn thành nhân cách: Ngày xưa học vì mình thì bây giờ học vì người khác "cổ chi học giả vị kỷ, kim chi h ọc gi ả v ị nhân" (Hiến vấn 25). Nh ư v ậy theo Kh ổng T ử, giáo dục học tập có mục đích hoàn thành nhân cách để ứng dụng với đời. Đây là kết quả của quá tình giáo dục "tử dĩ tứ giáo: văn, hành, trung, tín" là ba mục thuộc về ph ươ ng di ện nhân sinh, hành vi, đại biểu cho nhân cách của một cá nhân hành động ở đời vậy. + Tìm tòi chân lý: Khổng Tử hết sức phản đối cái học cầu lợi, tranh đấu về quyền lợi mà chú trọng vào mục đích tìm chân lý trong việc giáo dục. Chân lý ở đây tức là đạo lý, cho nên ngoài định nghĩa cho giáo dục là: "tu đạo chi vị giáo" (tu sửa đạo lý gọi là giáo dục), do đó "sớm nghe đạo lý tối chết có thể được vậy" (Luận ngữ Lý nhân 4) Tóm lại, theo Khổng Tử, giáo dục nhằm ba mục đích lớn là học dĩ chí dụng, hoàn thành nhân cách và tìm tòi chân lý. Suy đến cùng chính là nhằm tạo ra lớp người mẫu mực trong xã hội để họ ra làm quan giúp đời "trong lúc xã tắc rối ren không ra làm quan không phải là người trí, không ra giúp đời không phải là người nhân" (Dương hoá 1). 11
1.3.4. Nội dung dạy học Từ cách nhìn Nho giáo về các vấn đề chính trị xã hội, từ cách quan niệm của Khổng Tử về con người đã quy định nội dung đào tạo con người. Đó là thông qua các sách Tứ Thư, Lục Kinh ( Thi, Thư, Lễ, Nhạc, Dịch, Xuân Thu) để dạy con người biết đạo và hành đạo nhằm đưa x ã hội trở về "hữu đạo". Con người lý tưởng trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Mỗi thời đại đều có một mẫu người trung tâm. Họ đóng vai trò lớn cho sự duy trì, và phát triển xã hội. ở phương Tây cổ đại, mẫu người lý tưởng là những nhà thần học, quý tộc. ở phương Đông cổ đại, họ là bậc kẻ sĩ, người quân tử. Bậc kẻ sĩ, người quân tử là mẫu người lý tưởng có tính hiện thực, trở thành lực lượng cốt cán duy trì, bảo vệ trật tự xã hội phong kiến. Kẻ sĩ là những người được giáo dục và trưởng thành lên từ tầng lớp thứ dân, nhờ hết lòng học đạo, học giỏi, thông qua thi cử hoặc tiến cử mà ra làm quan. Tiêu chí đầu tiên phân biệt kẻ sĩ với thường dân chính ở sự chuyên tâm học đạo. Nếu người dân thường chăm lo đến sản xuất vật chất, mưu cầu miếng cơm manh áo thì kẻ sĩ chỉ chú trọng việc học đạo và tu dưỡng tinh thần. “Kẻ sĩ mà chỉ mong được ăn mặc sung sướng thì chẳng đáng là kẻ sĩ vậy”(Luận ngữ). Thực tế, không phải kẻ sĩ nào cũng làm tròn bổn phận. Không ít kẻ sĩ “giả danh đạo lý” để mưu cầu bổng lộc, lợi ích cá nhân. Việc giáo dục kẻ sĩ bộc lộ tính hai mặt: vừa mang tính tiến bộ vừa mang tính hoà hoãn mâu thuẫn. Vì thế, có lúc bị biến chất cái hay, cái nhân bản trong ý đồ giáo dục ban đầu Khổng Tử đưa ra. Cùng với giáo dục kẻ sĩ, giáo dục người “quân tử” là vấn đề quan trọng nhất Khổng Tử hướng tới. Quân tử là những người có tài, có đức mà do đó họ 12
có địa vị bề trên dẫn dắt số đông người kém, tài mọn bên dưới gọi là tiểu nhân. Như vậy, quân tử có địa vị, có nhân cách và vai trò lớn trong xã hội. Người quân tử hướng tới giá trị tinh thần còn tiểu nhân luôn bị các nhu cầu vật dục chi phối, sai khiến. Cái nhìn thể hiện hạn chế của tư tưởng giáo dục Khổng Tử khi chỉ trọng mặt tinh thần “nhân, lễ, nghĩa, trí”, mà chưa thấy vai trò của hoạt động vật chất. Nhân cách Khổng T ử muốn hướ ng t ới là quân tử, nhưng ông vẫn nói mình chưa thực hiện được đạo người quân tử. Theo Khổng T ử, ng ười quân t ử phải gi ữ đượ c bốn điều: “Đối với ngườ i là tự mình khiêm cung, đối với bậc quân trưởng thì một lòng kính tr ọng, thường đem ân huệ mà thi thố cho dân, sai khi ến dân một cách phải nghĩa”. Có thể nói, mô hình nhân cách người quân tử là niềm tự hào trong giáo dục Khổng Tử cũng như Nho giáo ở xã hội phong kiến. Nhưng chính họ, ở phương diện nào đó, là người bảo thủ, cố hữu dẫn đến sự trì trệ kéo dài chế độ phong kiến phương Đông. Nội dung đào tạo là truyền bá cho mọi người hiểu và thực hiện đạo làm người. Đó là đạo vua tôi, đạo cha con, đạo chồng vợ, đạo anh em, đạo bằng hữu, đạo thầy trò... làm cho con người hữu đạo, nhà nhà hữu đạo, cá nước hữu đạo, thiên hạ hữư đạo. Khổng Tử thiên về giáo dục, chính trị, đạo dức. Đào tạo con người được chú trọng trước hết đến khía cạnh nhận thức theo phương châm "tiên học lễ, hậu học văn". Đây là nội dung cơ bản của Nho giáo. "Lễ" là phạm trù có từ rất lâu. Thời thượng cổ "lễ" được hiểu sự cúng tế thần linh, thời Tây Chu, Chu Công định lễ để duy trì trật tự xã hội là "tổng pháp", lễ lúc đó có nội dung chính trị, sang các đời sau lễ đượ c mở 13
rộng ra là phong tục tập quán. Đến đời Đông Chu, Khổng Tử sử dụng "lễ" để chỉ nội dung mới là luân lý, là k ỷ luật tinh thần. Ông sửa đổi lễ nhà Chu cho phù hợp với hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ. Về hình thức, lễ chỉ là một trong năm điều Ngũ thường (nhân lễ nghĩa trí tín) nhưng về thực chất nó vẫn giữ vai trò chi phối. Do đó bất kỳ người nào cũng phải thực hiện "lễ", đó là cơ sở để phân biệt phải, trái, đúng, sai. Theo Khổng Tử giáo dục đạo đức là hàng đầu, "bất chi lễ, vô dĩ lập dã", nếu không học lễ thì chẳng biết cách đứng được với đời. Tuỳ việc phân chia khả năng nhận thức của con người, Khổng Tử chia nội dung giáo dục thành hai loại tương ứng. Bậc hạng trung trở lên thì giảng đạo lý cao sang, đạo đức, ngôn ngữ, chính trị, văn học. Bậc thấp đến bậc vừa thì chủ yếu dạy Lục nghệ :lễ, nhạc, xạ, ngư, thư, số. Như vậy, nội dung đào tạo không chỉ là tri thức sách vở mà còn là những hoạt động trong cuộc sống. Nh ững n ội dung ấy th ể hi ện qua T ứ th ư, Ngũ Kinh cụ thể: Sách "đại học": sách học để làm quan, bàn đến những vấn đề dạy và học như thế nào. Sách "trung dung": đề cập đến cách cư xử, xử thế giữa người với người. Sách "luận ngữ": chủ yếu là học trò ghi chép và luận bàn những điều Khổng Tử dạy. Mạnh Tử: đề cập chủ yếu đến mối quan hệ vua tôi, xây dựng một nền chính trị hợp lòng dân. Kinh Dịch: nói lên sự biến đổi theo đạo, đó là nhân trung chính, tức 14
là theo lẽ phải, theo quy luật của tạo hoá để sửa mình. Kinh Thư: sách chép những lời vua tôi dạy bảo khuyên răn nhau từ thời Nghiêu Thuấn đến Đông Chu. Kinh Thi: là bộ sách tập hợp các bài thơ ca (305) từ thời Thượng cổ tới thời vua Bình Vương nhà Chu, gồm ba bộ phận: phong, nhã, tùng. Sách nói về mười năm quốc phong tình cảm của con người với thiên nhiên, xã hội, và với con người. Người Trung Quốc quan niệm "thi" quan trọng bởi vì "thi dĩ ngôn chí, văn dĩ tại đạo". Kinh Lễ: là bộ sách ghi chép những nghi lễ, tế tự của con người thời ấy Kinh Xuân Thu: do Khổng Tử viết, ghi chép vài sự kiện từ thời Lỗ Uẩn Công đến Lỗ Ai Công. Sách chứa nhiều tri thức về thiên văn học. Nhạc: làm cho lòng người hưng khởi. Trong đó, Khổng Tử chú trọng đến Kinh Thi, Kinh Thư và Kinh Lễ bởi vì: Kinh Thi: giúp người ta mở rộng tri thức. Kinh Thư: dạy việc trị nước. Kinh Lễ: dạy người ở đời có qui lễ, phép tắc. Tóm lại nội dung giáo dục cơ bản của Khổng Tử là thông qua sách vở để giáo dục chính trị đạo đức, giáo dục đạo làm người (chỉ đối với tầng lớp trên, còn đối với tầng lớp dưới biết "đạo" để làm theo, phục tùng theo mà thôi). Hạn chế ở chỗ ít đề cập đến giáo dục khoa học kỹ thuật. 1.3.5. Nhữ ương pháp giáo dục. ng nguyên lý và ph Dạy phù hợp với điều kiện tâm sinh lý, chứ không có tính cách võ đoán trước tiên phải nuôi cho tình cảm nảy nở rồi mới ước thúc vào khuôn phép "Ta 15 tuổi để chí vào sự học, đến 30 thì giữ vững được trí không còn thay 15
đổi, 40 hết nghi hoặc, 50 biết được thiên mệnh, 60 thì tai nghe đã thuận đạo trời, 70 thì tuỳ theo lòng muốn mà không ra ngoài phép tắc tức là nhập diệu vào hoà điệu đạo lý Thiên địa nhân vậy" (Luận ngữ vi chính 4). Sau đó phải điều hoà các sự mâu thuẫn xung đột ở thâm tâm "Khởi hứng bằng Kinh Thi, uốn nắn bằng kỷ luật phép tắc, hoàn thành ở nhạc" (Luận ngữ thái bá 8). Vì thơ ca làm cho tính tình nảy nở phong phú nhất là thơ ca có ý vị song một khi tính tình đã bồng bột thì phải đưa vào khuôn phép kỷ luật để khỏi vọng động dâm đãng. "Tình" rồi đến "lý", cả hai chuyển hoá đến nhau, thành một tâm hồn quân bình đầy đủ. Học phải đi đôi với hành Theo Khổng Tử học phải đi đôi với thực hành "học nhi thời tập chỉ" (Luận ngữ học nhi 1) học lý thuyết mà luôn luôn thực nghiệm, tập lại như chim non tập bay. Học tập phải có suy nghĩ tư lự chứ không phải chỉ đọc, thuộc lòng nhớ sách như vẹt "học nhi bất tư tắc võng, thư nhi bất học tắc đãi'' tức là học mà chẳng suy nghĩ thì viển vông mờ mịt khó hiểu. Suy nghĩ không có mục đích nhất định không đi đôi với sự học thì nguy khốn. (Luận ngữ Vi chánh 15) có như thế thì mới biết được điều mới, trí sáng kiến mới mở mang. Vậy học phải biết được điều mới, trí sáng kiến mới mở mang "ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vĩ sư hỹ" (Luận ngữ...). Ôn lại điều cũ mà biết được điều mới, phải "nhật tri kỳ sở vở, nguyệt vở vong kỳ sở năng, khả vi hiếu học dã di hỹ" mỗi ngày biết được điều mình chưa biết, mỗi tháng không quen điều mình đã biết, có thể là người ham học vậy (tử trương 5). Khổng Tử chú trọng giáo dục con người toàn diện, một nhân cách đầy đủ cho nên trong cái lục nghệ giáo dục trừ lễ nhạc ra còn cả phần vận động sinh hoạt nữa, như sạ (bắn), ngự (cưỡi ngựa), thư (học, viết, vẽ) và số (học tính toán). Thông Lục nghệ là một người có sự giáo dục đầy dủ cả lý thuyết 16
lẫn thực hành, sẵn sàng ra đời, đem cái kinh luận để kinh doanh, tế thế "Bác học chi, thẩm vấn chi thận tư chi minh biện chi, đốc hành chi. Hữu phất học, học chi phất năng, phất thố dã. Hữu phất vấn, vấn chi phất, tri phất thố dã Hữu phất tư, tư chi phất đắc phất thố dã. Hữu phất biện biện chi phất minh phất thố dã. Hữu phất hành, hành chi phất đốc phất thố dã. Nhân nhất năng chi kỷ bách chi. Nhân thập năng chi kỷ thiên chi. Quả năng thử đạo hỹ, tuy ngu tất minh, tuy nhu tất cương". (Trung Dung). Như vậy, học cho rộng, tìm tòi nhiều, suy nghĩ cẩn thận, biện bạch sáng suốt, hành động nỗ lực. Có điều chưa học mà chưa có thể làm được, thì không bỏ dở. Có điều không hỏi, hỏi mà chưa biết không bỏ dở. Người ta có thể được một điều mình có thể lấy trăm điều. Người ta có thể được mười điều, mình có thể lấy ngàn điều. Nếu thực giữ được cái đạo ấy thì dù có là người ngu đần cùng trở nên minh triết. Dù có là hạng nhu nhược ắt cũng trở nên cương quyết. Đấy là một quan niệm tối cao về giáo dục lý tưởng của họ Khổng. Quá trình giáo dục là quá trình trao đổi giữa thầy và trò. Trò hỏi thầy đáp hoặc thầy hỏi trò thưa, nhằm phát huy tính năng động chủ quan và sự độc lập sáng tạo của người học. Khổng Tử nói "kẻ nào không bực tức vì không hiểu được, thì ta không chỉ bảo cho mà biết được. Kẻ nào chẳng hậm hực vì không tỏ ý kiến của mình, thì ta chẳng khai phát cho mà nói ra được... kẻ nào đã biết rõ một góc nhưng chẳng chịu căn cứ vào đó để biết luôn cả ba góc kia, thì ta chẳng dạy cho kẻ ấy nữa" (Luận ngữ thuật nhi 8). Ông yêu cầu người học phải biết quan sát tinh tường và biết suy luận từ một vật mà biết những sự vật khác, từ cái này mà biết cái kia "biết một mối mà thông suốt tất cả" (Luận ngữ Vệ Linh Công 2). Do đó địa điểm giáo dục của Khổng Tử không cố định lúc ở trong nhà, lúc dưới bóng cây, lúc chu du ngoại cảnh. Phương pháp nêu gương: Khổng Tử thường lấy những tấm gương tốt 17
để dạy học trò. Vua đạm bạc đó là Vua Vũ "Vua Vũ ta không chê trách vào đâu được. Ăn uống đạm bạc mà tế quỷ thần rất hậu. Y phục xấu mà sửa mũ áo tế rất đẹp. Cung thất nhỏ hẹp mà hết sức mở mang ngòi lạch. Vua Vũ ta không chê trách vào đâu được" (Thái Bá 2). Vua khiêm nhường "cao cả thay! Vua Thuấn, vua Vũ có được thiên hạ, mà chẳng lấy đó làm vui" (Thái bá 18). Theo Khổng Tử vua Thuấn Nghiêu là bậc thánh. Người học trò chăm chỉ là "trò Hồi, trong ba tháng, lòng không lìa đạo nhân. Ngoài ra, các trò khác chỉ đạt đến đạo nhân trong một ngày hay trong một tháng là cùng" (Ung dã 5). Do đó khi có người hỏi Khổng Tử về các học trò, Khổng Tử thưa "có Nhan Hồi là người ham học, chẳng may mất sớm, nay không còn ai cả" (Tiên tiến 6). Còn Bá Di, Thúc Tề theo Khổng Tử "bất niệm cựu ác, oán ly dụng hy" (không nhớ đến những điều xấu của người nên ít ai oán ghét). (công dã tràng 12). Người giữ gìn tốt đạo huynh đệ đó là "Yến Bình Trọng khéo giao kết bạn lâu ngày mà vẫn giữ cung kính" (công dã tràng 16). Phê phán Vi Sinh Cao không phải là người ngay thẳng mà mua ân huệ cho mình, dành điều tốt cho mình "ai bảo Vi Sinh Cao là người ngay thẳng ? Có người đến xin giấm. Vi Sinh Cao xin giấm của nhà hàng xóm cho đó" (công dã tràng 13). Tóm lại, theo Khổng Tử tuỳ từng trường hợp, tuỳ từng người mà bảo coi hướng đi, cách làm cái công phu thực hiện theo guơng mẫu thời xưa như Văn Vương, Chu Công, Công Nhu, NghiêuThuấn,Vũ Thang...trong hoàn cảnh mới "Ôn có tri tân". Phương pháp giáo dục của Khổng Tử vẫn có giá trị cho dến ngày nay. 1.3.6. Yêu cầu đối với người dạy và người học Từ việc phân chia đối tượng, mục đích giáo dục và phương pháp giáo dục, như vậy, Khổng Tử đã đề ra những đòi hỏi đối với người dạy và học sau: Đối với người thầy phải luôn làm gương về phẩm chất và phong cách 18
học tập, người là người thực hành trước tiên những gì mình dạy cho học trò để học trò thấy đó mà làm theo (Vi chánh 13). Thầy dạy phải tận tình cởi mở không giấu diếm học trò "ta có biết rộng chăng! Ta không biết rộng. Nhưng có người thô lỗ hỏi đến ta, dù không biết gì, ta cũng phát động hai đầu mối dẫn giải cho hết lẽ" (Tử hãn 7). Học trò cho rằng đạo của đức Khổng cao sâu không theo kịp, cho nên nghi ngờ Ngài giấu diếm kiến thức, Khổng Tử cho rằng "hai ba gã cho ta giấu điều gì chăng?. Ta không giấu diếm gì cả! Ta không làm việc gì mà chẳng bảo cho hai ba gã biết, ấy là Khưu này vậy". (Thuật nhi 23). Cả đời Khổng Tử sống với đạo lý "Ta là người khi chưa hiểu đạo lý thì phát phẫn quên ăn, khi hiểu được đạo lý thì vui vẻ quên lo, mà chẳng biết tuổi già sắp đến với mình" (Thuật nhi 18). Khổng Tử cho rằng thầy không được nghiêm khắc, thái quá bởi vì quá trình giáo dục là quá trình trao đổi giữa thầy và trò, nên thầy không được nghiêm khắc, thái quá làm cho rụt rè e sợ nhưng không phải thế mà trò quên mình là trò bỏ qua lễ giáo. Đối với người học trò, phải biến cái mình học thành nhu cầu "biết đạo không bằng ưa đạo, ưa đạo không bằng vui với đạo" (Luận ngữ.....) hay "Buổi sáng được nghe đạo lý, buổi tối dù chết cũng được vậy" (Lý nhân 8). Trong quá trình học tập, phải kết hợp với suy nghĩ "học mà chẳng suy nghĩ thì mờ mịt, suy nghĩ mà không học thì nguy hại" (Vi chánh 15). Học phải kết hợp với thực tiễn, phải thận trọng trong việc học hỏi "nên nghe nhiều điều hay, nhưng còn nghi ngờ điều gì, hãy để khuyết đừng nói vội, còn nghe được điều gì chắc chắn, cũng nên thận trọng lời nói, thì ít người quở trách. Nên thấy nhiều điều hay, nhưng điều gì chưa chắc chắn hãy để khuyết đó đừng làm vội, còn thấy được điều gì chắc chắn cũng nên cẩn thận trong việc làm, thì ít sự ăn năn. Lời nói ít người quở trách, việc làm ít sự ăn năn bổng lộc tự nhiên ở trong đó" (Vi chánh 18). Học phải ôn cũ biết mới và phải học ở mọi lúc mọi nơi, phải đi từ thấp đến cao, cố gắng vươn lên "học như chẳng theo kịp, 19
còn sợ bỏ mất" (Thái bá 17). Điều cốt lõi nhất phải xác định được mục đích học "học để làm quan giúp đời. Người đời nay học vì người" (Hiến Vân 25). Tóm lại, từ việc xác định phải giáo hoá con người trở thành "hữu đạo" để ổn định trật tự xã hội, đưa xã hội "loạn" trở về "thịnh", Khổng Tử đã xây dựng một học thuyết hoàn chỉnh về giáo dục từ quan niệm về con người, phân chia đối tượng giáo dục để xác định phương pháp giáo dục phù hợp đến yêu cầu về người thầy, người học. Khổng Tử xứng đáng nhà giáo dục lớn của xã hội đương thời, học thuyết giáo dục củ Khổng Tử đã góp phần vào kho tàng giáo dục của nhân loại. Những nguyên lý giáo dục của ông còn mang những giá trị trong sự nghiệp giáo dục hiện nay. Nhìn một cách tổng thể, mục tiêu giáo dục của Khổng Tử là bồi dưỡng người “nhân”, “quân tử”, bồi dưỡng để ra làm quan, điều hoà mâu thuẫn giai cấp, “khôi phục lễ” phục vụ cho mục đích chính trị. Nhưng do thực tiễn dạy học lâu dài nên về mặt quan điểm giáo dục và ohương pháp dạy học Khổng Tử có những tư tưởng duy vật chất phác tiến bộ. Đó là sự phản ánh kinh nghiệm thực tiễn dạy h ọc và yêu cầu về mặt nghề nghiệp giáo dục của Khổng Tử. Những tư tưởng đó có ảnh hưởng tích cực với sự phát triển của học thuyết giáo dục cũng như sự nghiệp giáo dục Trung Quốc và các nước khác sau này. Những nhà Nho làm nghề dạy học đ ã kế thừa tư tưởng hợp lý của Khổng Tử để phát triển nền giáo dục. Vì thế có thể khẳng định rằng Khổng Tử thật sự là một nhà giáo dục kiệt xuất đương thời. Nhìn một cách tổng thể, mục tiêu giáo dục của Khổng Tử là bồi dưỡng người “nhân”, “quân tử”, bồi dưỡng để ra làm quan, điều hoà mâu thuẫn giai cấp, “khôi phục lễ” phục vụ cho mục đích chính trị. Nhưng do thực tiễn dạy học lâu dài nên về mặt quan điểm giáo dục và ohương pháp dạy học Khổng Tử có những tư tưởng duy vật chất phác tiến bộ. Đó là sự phản ánh kinh nghiệm thực tiễn dạy h ọc và yêu cầu về mặt nghề nghiệp 20