Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Ảnh hưởng của rủi ro công nghệ thông tin đến chất lượng thông tin kế toán trong các doanh nghiệp tại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:316

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế "Ảnh hưởng của rủi ro công nghệ thông tin đến chất lượng thông tin kế toán trong các doanh nghiệp tại Việt Nam" được nghiên cứu với mục tiêu: Nhận diện các rủi ro công nghệ thông tin ảnh hưởng đến hệ thống thông tin kế toán; Đo lường mức độ ảnh hưởng của các rủi ro công nghệ thông tin đến chất lượng hệ thống thông tin kế toán và chất lượng thông tin kế toán; Hàm ý quản lý của kết quả NC cho các bên liên quan.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Ảnh hưởng của rủi ro công nghệ thông tin đến chất lượng thông tin kế toán trong các doanh nghiệp tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐỒNG QUANG CHUNG ẢNH HƯỞNG CỦA RỦI RO CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐẾN CHẤT LƯỢNG THÔNG TIN KẾ TOÁN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã ngành: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN XUÂN HƯNG 2. TS. NGUYỄN ĐÌNH HÙNG Tp. Hồ Chí Minh, năm 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐỒNG QUANG CHUNG ẢNH HƯỞNG CỦA RỦI RO CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐẾN CHẤT LƯỢNG THÔNG TIN KẾ TOÁN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã ngành: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN XUÂN HƯNG 2. TS. NGUYỄN ĐÌNH HÙNG Tp. Hồ Chí Minh, năm 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ “Ảnh hưởng của rủi ro công nghệ thông tin đến chất lượng thông tin kế toán trong các doanh nghiệp tại Việt Nam” là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện. Tất cả các kết quả nghiên cứu trong luận án đều trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nghiên cứu sinh Đồng Quang Chung
ii LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi xin gởi lời cảm ơn chân thành đến PGS. TS. Nguyễn Xuân Hưng, TS. Nguyễn Đình Hùng, là hai Thầy/ Cô trực tiếp hướng dẫn khoa học cho tôi, đã nhiệt tình chỉ dẫn, khuyến khích, động viên, nhắc nhở và giúp đỡ tôi rất nhiều trong suốt quá trình làm luận án vừa qua. Qua đây, cũng cho tôi gởi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu Trường Đại học Kinh Tế TP.HCM, quý Thầy/ Cô Khoa Kế toán và quý Thầy/ Cô các Khoa khác đã tạo điều kiện cho tôi học tập tại trường, đã truyền đạt cho tôi những kiến thức và những kỹ năng cần thiết để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin cảm ơn đến quý Thầy/ Cô đồng nghiệp ở một số trường Đại học, quý Thầy/ Cô đồng nghiệp nơi tôi công tác, quý Anh/ Chị, bạn bè đồng nghiệp, các Anh/ Chị cựu sinh viên đang công tác tại các DN đã hết sức nhiệt tình hỗ trợ tôi thu thập những dữ liệu quan trọng phục vụ cho kết quả NC của tôi. Tôi cũng vô cùng biết ơn tình cảm động viên, nhắc nhở và hỗ trợ từ gia đình nội, ngoại hai bên; những người đã truyền thêm động lực để tôi có thể đi đến đích cuối cùng của chương trình tiến sĩ. TP.HCM, ngày 19/08/2020
iii MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN................................................................................................... ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ x DANH MỤC BẢNG BIỂU.............................................................................. xi DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ .............................................................. xiii TÓM TẮT...................................................................................................... xiv ABSTRACT .................................................................................................... xv PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu ............................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................... 4 3. Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................................... 4 4. Đối tượng nghiên cứu, đối tượng khảo sát và phạm vi nghiên cứu ................ 4 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 5 5.1. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 5 5.2. Dữ liệu thu thập và công cụ phân tích dữ liệu ......................................... 7 6. Ý nghĩa của nghiên cứu ................................................................................ 7 7. Kết cấu của luận án ....................................................................................... 8 CHƯƠNG 1 – TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ................................................ 9 1.1. Tổng quan về các nghiên cứu trước ..................................................... 9 1.1.1. Các nghiên cứu về rủi ro CNTT và an toàn thông tin liên quan đến môi trường kế toán .................................................................................................... 9 1.1.2. Các nghiên cứu liên quan đến hệ thống thông tin kế toán và chất lượng hệ thống thông tin kế toán ..................................................................................... 14 1.1.3. Các nghiên cứu liên quan đến CLTTKT ............................................... 17 1.1.4. Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa rủi ro CNTT với CLHTTTKT và CLTTKT .......................................................................................................... 18
iv 1.2. Nhận xét chung về các nghiên cứu ..................................................... 20 1.3. Khoảng trống nghiên cứu và định hướng nghiên cứu của luận án .. 22 1.3.1. Xác định khoảng trống nghiên cứu ....................................................... 22 1.3.2. Định hướng nghiên cứu của luận án ...................................................... 23 Kết luận chương 1 .......................................................................................... 24 CHƯƠNG 2 – CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ XÂY DỰNG GIẢ THUYẾT, MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU .................................................................................... 25 2.1. Các khái niệm nghiên cứu ....................................................................... 25 2.1.1. Hệ thống thông tin kế toán .................................................................... 25 2.1.2. Rủi ro công nghệ thông tin.................................................................... 26 2.1.3. Rủi ro phần cứng .................................................................................. 27 2.1.4. Rủi ro phần mềm .................................................................................. 28 2.1.5. Rủi ro dữ liệu........................................................................................ 30 2.1.6. Rủi ro ứng dụng tiến bộ CNTT ............................................................. 31 2.1.7. Rủi ro nguồn lực con người .................................................................. 32 2.1.8. Rủi ro cam kết quản lý .......................................................................... 34 2.1.9. Rủi ro văn hoá tổ chức .......................................................................... 35 2.1.10. Chất lượng hệ thống thông tin kế toán .................................................. 37 2.1.11. Chất lượng thông tin kế toán ................................................................. 40 2.2. Quản lý rủi ro HTTTKT trong môi trường máy tính ....................... 43 2.2.1. Mục tiêu của HTTTKT trong môi trường máy tính ............................... 43 2.2.2. Quản lý rủi ro ....................................................................................... 43 2.2.3. Nhận diện rủi ro.................................................................................... 44 2.2.4. Đánh giá rủi ro...................................................................................... 48 2.2.5. Phòng ngừa rủi ro ................................................................................. 49 2.3. Các lý thuyết nền có liên quan đến nghiên cứu ................................. 50 2.3.1. Lý thuyết cấu trúc ................................................................................. 50 2.3.2. Lý thuyết ngẫu nhiên ............................................................................ 51 2.4. Các giả thuyết nghiên cứu và mô hình nghiên cứu ........................... 53
v 2.4.1. Các giả thuyết nghiên cứu..................................................................... 53 2.4.2. Mô hình nghiên cứu .............................................................................. 64 Kết luận chương 2 .......................................................................................... 65 CHƯƠNG 3 – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................... 66 3.1. Phương pháp nghiên cứu và quy trình nghiên cứu ........................... 66 3.1.1. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 66 3.1.2. Quy trình nghiên cứu ............................................................................ 67 3.2. Nghiên cứu định tính .......................................................................... 71 3.2.1. Mục tiêu nghiên cứu định tính .............................................................. 71 3.2.2. Nghiên cứu tài liệu ............................................................................... 72 3.2.3. Phỏng vấn chuyên gia ........................................................................... 72 3.2.3.1. Phương pháp chọn mẫu .................................................................. 72 3.2.3.2. Đối tượng tham gia phỏng vấn ........................................................ 72 3.2.3.3. Phương pháp thu thập dữ liệu ......................................................... 73 3.2.3.4. Công cụ thu thập dữ liệu ................................................................. 73 3.2.3.5. Phương pháp phân tích dữ liệu ....................................................... 73 3.3. Xây dựng thang đo các khái niệm nghiên cứu .................................. 74 3.4. Nghiên cứu định lượng ....................................................................... 77 3.4.1. Nghiên cứu định lượng sơ bộ ............................................................. 77 3.4.1.1. Mục tiêu ......................................................................................... 77 3.4.1.2. Phương pháp thu thập dữ liệu ......................................................... 77 3.4.1.3. Công cụ thu thập dữ liệu ................................................................. 78 3.4.1.4. Phương pháp chọn mẫu và kích thước mẫu ..................................... 78 3.4.1.5. Công cụ xử lý dữ liệu ..................................................................... 78 3.4.2. Nghiên cứu định lượng chính thức .................................................... 79 3.4.2.1. Mục tiêu ......................................................................................... 79 3.4.2.2. Phương pháp và công cụ thu thập dữ liệu ....................................... 79 3.4.2.3. Phương pháp chọn mẫu và kích thước mẫu ..................................... 79 3.4.2.4. Công cụ xử lý dữ liệu ..................................................................... 79
vi Kết luận chương 3 .......................................................................................... 80 CHƯƠNG 4 – KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN......................... 81 4.1. Kết quả nghiên cứu định tính ............................................................ 81 4.2. Kết quả nghiên cứu định lượng ......................................................... 89 4.2.1. Nghiên cứu sơ bộ ................................................................................ 89 4.2.1.1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo .................................................... 89 4.2.1.2. Đánh giá giá trị hội tụ và giá trị phân biệt của thang đo .................. 95 4.2.1.3. Kết luận về kết quả nghiên cứu sơ bộ ............................................. 97 4.2.2. Nghiên cứu chính thức ....................................................................... 99 4.2.2.1. Mô hình nghiên cứu và thang đo các khái niệm nghiên chính thức . 99 4.2.2.2. Kết quả thống kê mô tả ................................................................... 99 4.2.2.3. Đánh giá độ tin cậy của thang đo .................................................. 103 4.2.2.4. Đánh giá giá trị hội tụ và giá trị phân biệt của thang đo ................ 108 4.2.2.5. Phân tích nhân tố khẳng định ........................................................ 114 4.2.2.6. Kiểm định mô hình nghiên cứu và kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ..................................................................................................... 122 4.2.2.7. Kiểm định sự khác biệt trung bình giữa các tổng thể bằng phân tích One-Way ANOVA ......................................................................................... 124 4.2.3. Bàn luận về kết quả nghiên cứu ....................................................... 131 4.2.3.1. Tóm tắt những điểm chính của kết quả nghiên cứu ....................... 131 4.2.3.2. Bàn luận kết quả các nhân tố tác động đến CLHTTTKT ............... 135 4.2.3.3. Bàn luận kết quả sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các nhóm đối tượng khảo sát ...... 139 4.2.3.4. Bàn luận kết quả về CLTTKT....................................................... 140 Kết luận chương 4 ........................................................................................ 141 CHƯƠNG 5 – KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý QUẢN LÝ ................................... 142 5.1. Kết luận ............................................................................................. 142 5.2. Các hàm ý ......................................................................................... 146 5.2.1. Hàm ý lý thuyết .................................................................................. 146
vii 5.2.2. Hàm ý quản lý .................................................................................... 147 5.2.2.1. Hàm ý đối với doanh nghiệp ......................................................... 147 5.2.2.2. Hàm ý đối với các hội nghề nghiệp kế toán và kiểm toán ............. 154 5.3. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu trong tương lai ...... 155 5.3.1. Hạn chế của nghiên cứu ...................................................................... 155 5.3.2. Hướng nghiên cứu trong tương lai ...................................................... 156 Kết luận chương 5 ........................................................................................ 156 KẾT LUẬN................................................................................................... 157 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ............................................ 159 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................ 160 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 176 Phụ lục 1 – Tổng kết NC về rủi ro CNTT và an toàn thông tin liên quan đến môi trường kế toán ................................................................................................ 176 Phụ lục 2 – Tổng kết NC liên quan đến HTTTKT và CLHTTTKT ................. 187 Phụ lục 3 – Tổng kết NC liên quan đến CLTTKT .......................................... 191 Phụ lục 4 – Tổng kết NC về mối quan hệ giữa rủi ro CNTT với CLHTTTKT và CLTTKT ........................................................................................................ 196 Phụ lục 5 – Tóm tắt các khái niệm và thang đo sử dụng trong NC .................. 198 Phụ lục 6 – Danh sách các chuyên gia tham gia phỏng vấn, thảo luận ............ 210 Phụ lục 7 – Kết quả thảo luận về các khái niệm NC trong mô hình và thang đo các khái niệm NC ................................................................................................. 211 Phụ lục 8 – Mẫu dàn bài thảo luận với chuyên gia ở giai đoạn NC định tính .. 214 Phụ lục 9 – Danh sách công ty tham gia khảo sát sơ bộ .................................. 224 Phụ lục 10 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro phần cứng (NC định lượng sơ bộ) ................................................................................................... 228 Phụ lục 11 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro phần mềm (NC định lượng sơ bộ) ................................................................................................... 228 Phụ lục 12 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro dữ liệu (NC định lượng sơ bộ) ........................................................................................................... 230
viii Phụ lục 13 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro ứng dụng tiến bộ CNTT (NC định lượng sơ bộ) ................................................................................... 230 Phụ lục 14 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro nguồn lực con người (NC định lượng sơ bộ) ................................................................................... 231 Phụ lục 15 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro cam kết quản lý (NC định lượng sơ bộ) ........................................................................................... 231 Phụ lục 16 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro văn hoá tổ chức (NC định lượng sơ bộ) ........................................................................................... 232 Phụ lục 17 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo CLHTTTKT (NC định lượng sơ bộ) ........................................................................................................... 234 Phụ lục 18 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo CLTTKT (NC định lượng sơ bộ) ........................................................................................................... 234 Phụ lục 19 – Kết quả phân tích EFA cho nhóm biến độc lập (giai đoạn NC định lượng sơ bộ) ................................................................................................... 235 Phụ lục 20 – Kết quả phân tích EFA cho nhóm biến phụ thuộc (giai đoạn NC định lượng sơ bộ) ................................................................................................... 248 Phụ lục 21 – Thống kê chi tiết về các cá nhân và DN tham gia khảo sát ......... 252 Phụ lục 22 – Phiếu khảo sát được sử dụng ở giai đoạn NC định lượng sơ bộ và chính thức ...................................................................................................... 264 Phụ lục 23 – Danh sách công ty tham gia khảo sát chính thức ........................ 271 Phụ lục 24 - Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro phần cứng (giai đoạn NC chính thức) ............................................................................................... 284 Phụ lục 25 - Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro phần mềm (giai đoạn NC chính thức) ............................................................................................... 284 Phụ lục 26 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro phần mềm lần 2 (giai đoạn NC chính thức) ...................................................................................... 285 Phụ lục 27 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro dữ liệu (giai đoạn NC chính thức) ..................................................................................................... 285
ix Phụ lục 28 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro ứng dụng tiến bộ CNTT (giai đoạn NC chính thức) .............................................................................. 286 Phụ lục 29 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro nguồn lực con người (giai đoạn NC chính thức) .............................................................................. 287 Phụ lục 30 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro cam kết quản lý (giai đoạn NC chính thức) ...................................................................................... 287 Phụ lục 31 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo Rủi ro văn hoá tổ chức (giai đoạn NC chính thức) ...................................................................................... 288 Phụ lục 32 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo CLHTTTKT (giai đoạn NC chính thức) ..................................................................................................... 288 Phụ lục 33 – Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo CLTTKT (giai đoạn NC chính thức) ........................................................................................................... 289 Phụ lục 34 – Kết quả kiểm định KMO và Bartlett’s của nhân tố độc lập (giai đoạn NC chính thức) ............................................................................................... 290 Phụ lục 35 – Tổng phương sai trích của các biến độc lập (giai đoạn NC chính thức) ........................................................................................................... 290 Phụ lục 36 – Ma trận xoay các nhân tố độc lập (giai đoạn NC chính thức) ..... 292 Phụ lục 37 – Kết quả kiểm định KMO và Bartlett’s của nhân tố độc lập lần 2 (giai đoạn NC chính thức) ...................................................................................... 293 Phụ lục 38 – Tổng phương sai trích của các biến độc lập lần 2 (giai đoạn NC chính thức) ........................................................................................................... 294 Phụ lục 39 – Kết quả kiểm định KMO và Bartlett’s nhân tố phụ thuộc (giai đoạn NC chính thức) ............................................................................................... 295 Phụ lục 40 – Tổng phương sai trích của biến phụ thuộc (giai đoạn NC chính thức) ........................................................................................................... 296 Phụ lục 41 – Bảng các chỉ số CMIN/DF, GFI, CFI, RMSEA và PCLOSE tính cho các biến độc lập.............................................................................................. 297 Phụ lục 42– Bảng các chỉ số CMIN/DF, GFI, CFI, RMSEA và PCLOSE tính cho biến phụ thuộc ................................................................................................ 298
x DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT AIS Accounting information systems BCTC Báo cáo tài chính CFA Confirmatory Factor Analysis - Phân tích nhân tố khẳng định CLHTTTKT Chất lượng hệ thống thông tin kế toán CLTTKT Chất lượng thông tin kế toán CNTT Công nghệ thông tin Control Objectives for Business and Related Information COBIT Technology The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway COSO Commission CSDL Cơ sở dữ liệu DN Doanh nghiệp EFA Exploratory Factor Analysis – Phân tích nhân tố khám phá ERM Enterprise Risk Management Hệ thống hoạch định nguồn lực DN (Enterprise Resources ERP Planning) Ban soạn thảo chuẩn mực kế toán tài chính (Financial Accounting FASB Standards Board) HTTT Hệ thống thông tin HTTTKT Hệ thống thông tin kế toán Ban soạn thảo chuẩn mực kế toán quốc tế (International IASB Accounting Standards Board) ISACA Information Systems Audit and Control Association International Organization for Standardization/ International ISO/IEC Electrotechnical Commission ITGI Information Technology Governance Institute KSNB Kiểm soát nội bộ
xi NC Nghiên cứu PPNC Phương pháp nghiên cứu SEM Mô hình cấu trúc tuyến tính (Structural Equation Modeling) TTKT Thông tin kế toán DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2 – Tổng kết các giả thuyết NC ............................................................... 64 Bảng 3.1 – Kế hoạch thiết kế NC ..................................................................... 68 Bảng 4.1 – Thang đo các khái niệm NC đã điều chỉnh theo góp ý chuyên gia (thang đo nháp lần 2) .................................................................................................. 82 Bảng 4.2 – Tóm tắt kết quả kiểm định sơ bộ độ tin cậy các thang đo bằng Cronbach’s Alpha ............................................................................................ 92 Bảng 4.3 – Tóm tắt kết quả đánh giá chi tiết độ tin cậy thang đo (NC sơ bộ) .... 93 Bảng 4.4 – Tổng hợp các biến quan sát sau khi phân tích EFA sơ bộ ............... 98 Bảng 4.5 – Một số đặc điểm về người được khảo sát ...................................... 100 Bảng 4.6 – Một số đặc điểm về DN tham gia khảo sát.................................... 101 Bảng 4.7 – Tóm tắt kết quả kiểm định chính thức độ tin cậy các thang đo bằng Cronbach’s Alpha .......................................................................................... 105 Bảng 4.8 – Tóm tắt kết quả đánh giá chi tiết độ tin cậy thang đo (NC chính thức) ................................................................................................................. 106 Bảng 4.9 – Ma trận xoay các nhân tố độc lập lần 2 (giai đoạn NC chính thức) 109 Bảng 4.10 – Ma trận xoay các nhân tố phụ thuộc (giai đoạn NC chính thức) .. 112 Bảng 4.11 – Tổng hợp các biến quan sát sau khi phân tích EFA chính thức ... 113 Bảng 4.12 – Hệ số hồi quy chuẩn hoá của các biến độc lập ............................ 116 Bảng 4.13 – Bảng các giá trị CR, AVE, MSV, √𝑨𝑽𝑬 và tương quan giữa các biến độc lập ........................................................................................................... 118 Bảng 4.14 – Hệ số hồi quy chuẩn hoá của các biến phụ thuộc ........................ 120
xii Bảng 4.15 – Bảng các giá trị CR, AVE, MSV, √𝑨𝑽𝑬 và tương quan giữa các biến phụ thuộc ....................................................................................................... 121 Bảng 4.16 – Hệ số hồi quy chưa chuẩn hoá của các biến trong phân tích SEM ................................................................................................................. 122 Bảng 4.17 – Hệ số hồi quy chuẩn hoá của các biến trong phân tích SEM ....... 123 Bảng 4.18 – Giá trị R2 trong phân tích SEM ................................................... 124 Bảng 4.19 – Kết quả kiểm định sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các nhóm DN có loại hình DN khác nhau ........................................................................................................... 124 Bảng 4.20 – Kết quả kiểm định sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các nhóm DN có quy mô DN khác nhau ........................................................................................................... 126 Bảng 4.21 – Kết quả kiểm định sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các nhóm DN kinh doanh ở những lĩnh vực khác nhau ......................................................................................... 128 Bảng 4.22 – Kết quả kiểm định sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các nhóm DN có sử dụng phần mềm khác nhau ....................................................................................................... 129 Bảng 4.23 – Tóm tắt kết quả NC .................................................................... 132 Bảng 5 – Tóm tắt kết quả định lượng trả lời câu hỏi NC 1 và 2 ...................... 145
xiii DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ Hình 2.1 – Mô hình HTTT thành công D&M (cập nhật 2016) .......................... 40 Hình 2.2 – Mô hình NC dự kiến ban đầu .......................................................... 65 Hình 3.1 – Quy trình nghiên cứu ...................................................................... 67 Hình 3.2 – Quy trình NC định tính ................................................................... 71 Hình 3.3 – Quy trình NC định lượng ................................................................ 77 Hình 4.1 – Mô hình NC điều chỉnh................................................................. 114 Hình 4.2 – Kết quả CFA nhóm biến độc lập theo dạng sơ đồ đã chuẩn hoá .... 115 Hình 4.3 – Kết quả CFA nhóm biến phụ thuộc theo dạng sơ đồ đã chuẩn hoá 119 Hình 4.4 – Sơ đồ mô hình cấu trúc SEM ........................................................ 122 Biểu đồ 4.1 – Biểu đồ thể hiện sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các loại hình DN ........................ 126 Biểu đồ 4.2 – Biểu đồ thể hiện sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa các quy mô DN .......................... 128 Biểu đồ 4.3 – Biểu đồ thể hiện sự khác biệt trong đánh giá về mức độ ảnh hưởng của các rủi ro CNTT đến CLHTTTKT giữa những DN sử dụng phần mềm khác nhau ........................................................................................................... 131
xiv TÓM TẮT Ảnh hưởng của rủi ro CNTT đến chất lượng thông tin kế toán trong các doanh nghiệp tại Việt Nam Việc ứng dụng CNTT vào trong vận hành HTTTKT tại DN đã giúp cho các tổ chức tạo ra lợi thế cạnh tranh, quản lý và sử dụng hiệu quả các nguồn lực từ con người, tài chính cho đến các trang thiết bị. CNTT càng hiện đại thì nó càng tinh vi và phức tạp, nó khiến cho những ai sử dụng luôn ở tâm thế phải đối chọi với những rủi ro tiềm ẩn bên trong có thể xuất hiện bất cứ lúc nào, đó chính là những rủi ro CNTT. Luận án này sử dụng PPNC hỗn hợp vừa định tính vừa định lượng. NC tài liệu và phỏng vấn chuyên gia được thực hiện ở bước NC định tính để xây dựng thang đo các khái niệm và mô hình NC. Dữ liệu được thu thập từ 368 đối tượng là các kế toán viên, kiểm toán viên, quản lý tài chính – kế toán và giám đốc điều hành DN ở Việt Nam. Các kỹ thuật phân tích EFA, CFA và SEM được áp dụng để phân tích dữ liệu ở bước NC định lượng với đơn vị phân tích là DN. Kết quả đã chỉ ra những rủi ro CNTT: nguồn lực con người, phần cứng, ứng dụng tiến bộ CNTT, văn hoá tổ chức, cam kết quản lý và phần mềm và dữ liệu đã có ảnh hưởng ngược chiều lên CLHTTTKT và từ đó cũng cho thấy ảnh hưởng cùng chiều của CLHTTTKT lên CLTTKT. Kết quả NC đã bổ sung vào khoảng trống NC về CLHTTTKT nói chung và CLTTKT nói riêng. Ngoài ra, những kết quả này cũng giúp các DN tại Việt Nam nhận ra đâu là những rủi ro CNTT cần phải đối phó để giúp tăng cường CLHTTTKT và gia tăng CLTTKT. Từ khoá: rủi ro CNTT, CLHTTTKT, CLTTKT.
xv ABSTRACT The effect of IT risks on the quality of accounting information at enterprises in Vietnam The application of IT in the implementation of AIS has helped organizations create competitive advantages, managed and used effectively resources (human, finance, and facilities). The more modern IT is, the more sophisticated and complicated. It makes those who use it always have to deal with the hidden risks that can appear at any time, which are the IT risks. This thesis used both qualitative and quantitative research methods. Documentary research and expert interviews were carried out at the qualitative research step to build a scale of research concepts and model. Data was collected from 368 objects who are accountants, auditors, financial managers, and corporate executives in Vietnam. The analytical techniques EFA, CFA và SEM were used to analyze data at the quantitative research step with analyst units were enterprises. The results showed that IT risks: human resources, hardware, application of IT advancements, organizational culture, management commitment, and software và data have had a negative impact on the quality of AIS and herein, it also showed the positive influence of the quality of AIS on the quality of accounting information. Research results have added to the research gap in the literature about the quality of AIS in general and the quality of accounting information in particular. In addition, these results also help businesses in Vietnam realize what IT risks need to deal with to help improve the quality of AIS and increase the quality of accounting information. Keywords: IT risks, the quality of AIS, the quality of accounting information.
xvi
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu Sự ra đời và phát triển không ngừng của công nghệ thông tin (CNTT), đặc biệt là công nghệ ứng dụng trong cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang mang lại nhiều cơ hội phát triển cho doanh nghiệp (DN). Bên cạnh những lợi thế mà công nghệ mang lại thì cũng kèm theo đó là những thách thức và rủi ro liên quan mà DN phải chấp nhận đối mặt. Bất kỳ DN nào thì cũng phải xây dựng cho mình một hệ thống thông tin kế toán (HTTTKT) phục vụ cho quản lý và ít nhiều nó bị chi phối bởi CNTT. Khi mà rủi ro CNTT xuất hiện, nếu chúng không được kiểm soát tốt thì HTTTKT của đơn vị sẽ bị đe doạ, CLHTTTKT bị giảm sút, từ đó dẫn đến chất lượng thông tin kế toán (CLTTKT) bị ảnh hưởng và nhà quản lý sẽ đưa ra những quyết sách sai lầm nếu sử dụng những thông tin kém chất lượng. Những NC do diễn đàn kinh tế thế giới (WEF) công bố trong báo cáo 2020 về các rủi ro hàng đầu ảnh hưởng đến nền kinh tế toàn cầu cho thấy rủi ro CNTT được xếp vào một trong 5 nhóm rủi ro cao bên cạnh các rủi ro về kinh tế, môi trường, địa chính trị và xã hội. Các rủi ro CNTT được nêu rõ trong báo cáo bao gồm hậu quả bất lợi của tiến bộ công nghệ, sự cố cơ sở hạ tầng và mạng thông tin, các cuộc tấn công mạng quy mô lớn và sự cố hàng loạt về gian lận hoặc đánh cắp dữ liệu. Từ kết quả này, diễn đàn kinh tế thế giới đã đưa ra nhận định và cảnh báo nếu chúng xảy ra, có thể tác động tiêu cực đáng kể cho một số quốc gia hoặc các lĩnh vực, ngành nghề trong vòng 10 năm tới (Báo cáo rủi ro toàn cầu của WEF, 2020). Quản lý dữ liệu trên nền tảng điện toán đám mây đã và đang là xu hướng phát triển tất yếu của nền kinh tế số. Đe doạ liên quan đến an toàn thông tin mạng sẽ khó tránh khỏi đối với hầu hết các tổ chức. Kết quả NC được tập đoàn công nghệ Bkav công bố trong báo cáo đánh giá an ninh mạng năm 2020 cho thấy thiệt hại do virus máy tính gây ra ở Việt Nam ở mức khá cao, trên 1 tỷ USD (khoảng 23,9 ngàn tỷ đồng). Các ngân hàng bị mất hàng trăm tỷ đồng do bị tấn công an ninh mạng; tấn công theo một cách thức mới có chủ đích đã nhắm đến nhiều tổ chức và DN … Dịch Covid-19 tràn lan vào năm 2020, đã khiến hàng loạt DN, cơ quan và tổ chức chuyển
2 sang làm việc trực tuyến. Các phần mềm làm việc online được sử dụng ngày một nhiều. Việc nhiều tổ chức phải chuyển hệ thống lên mạng để nhân viên có thể tiếp cận và làm việc trực tuyến đã tạo cơ hội cho bọn xấu lợi dụng, tấn công và trộm cắp thông tin (Báo cáo đánh giá an ninh mạng của Bkav, 2020). Quan điểm hiện đại cho rằng: “Kế toán là ngôn ngữ của kinh doanh” và nhiệm vụ của kế toán là phải cung cấp cho nhà quản trị những thông tin có chất lượng và hữu ích để ra quyết định. Để làm được điều này đòi hỏi kế toán cần quan tâm nhiều hơn đến chất lượng của thông tin được tạo ra từ các ứng dụng CNTT hiện có, chẳng hạn phải nhận diện ra được những rủi ro và phân tích được mức độ ảnh hưởng của chúng đến chất lượng của thông tin. Để nhận diện và đánh giá được những rủi ro trong môi trường xử lý bằng tay đã khó thì nay để nhận diện và đánh giá chúng trong môi trường xử lý bằng máy tính lại càng khó hơn bởi những đặc thù vốn có của môi trường này. Cho nên đòi hỏi ban quản trị điều hành của DN phải có sự đầu tư đúng mức và coi vấn đề này là một trong những mục tiêu cần phải đạt được. Theo Romney và Steinbart (2018), HTTTKT có nhiệm vụ xử lý dữ liệu nhằm giúp người dùng có đủ thông tin để đi đến quyết định đúng đắn. HTTTKT mà được xây dựng tốt sẽ tạo ra giá trị cho tổ chức bao gồm: (1) cải thiện chất lượng và chi phí dịch vụ/ sản phẩm sẽ được cắt giảm, (2) cải thiện hiệu quả, (3) chia sẻ tri thức, (4) cải thiện sự hữu hiệu và hiệu quả của chuỗi cung ứng, (5) cải thiện cấu trúc của KSNB và (6) cải thiện việc ra quyết định. Qua đây có thể thấy rằng muốn có được thông tin có chất lượng thì bản thân HTTTKT phải có chất lượng. Các NC về rủi ro CNTT ảnh hưởng đến HTTTKT trong môi trường máy tính của Davis (1997), Korvin và cs (2004), Rajeshwaran N và Gunawardana K. D (2008), Wang và He (2011), Yang và Jiang (2014), Zhuang (2014), Fang và Shu (2016) và Susanto (2018), cho thấy đã phát hiện ra các rủi ro CNTT ảnh hưởng đến HTTTKT trong môi trường máy tính dựa vào dữ liệu thứ cấp và sử dụng kết quả của các NC trước đây, các sách chuyên khảo hoặc phỏng vấn các DN để xác định các rủi ro, từ đó các giải pháp được đưa ra hoặc thảo luận nhằm bảo vệ cho HTTTKT của các DN. Nhưng tất cả vẫn chưa cho thấy NC thực nghiệm nào đánh giá ảnh hưởng của các