Luận án Tiến sĩ Kinh tế học: Nghiên cứu thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:218

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu chính của luận án là đánh giá thực trạng thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam và đo lương các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế học: Nghiên cứu thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- HOÀNG THANH HUYỀN NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ CHIA SẺ CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ HỌC HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- HOÀNG THANH HUYỀN NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ CHIA SẺ CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: THỐNG KÊ KINH TẾ Mã số: 9310101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. TRẦN THỊ KIM THU 2. TS. BÙI HỒNG QUANG HÀ NỘI - 2021
i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2021. Nghiên cứu sinh Hoàng Thanh Huyền
ii LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin chân thành cảm ơn Tập thể lãnh đạo, các thầy cô giáo và cán bộ Viện đào tạo Sau đại học, Khoa Thống kê - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã tận tình giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Trần Thị Kim Thu và TS. Bùi Hồng Quang đã hướng dẫn, chỉ bảo tận tình về ý tưởng nghiên cứu khoa học, đã luôn khuyến khích, động viên và có những góp ý quý báu trong suốt quá trình nghiên cứu để tác giả có thể hoàn thành và bảo vệ thành công luận án. Tác giả xin trân trọng cảm ơn các cán bộ Bộ GD&ĐT, Bộ Tài chính, Bộ KH&ĐT, Tổng cục Thống kê đã tạo điều kiện giúp đỡ để tác giả có được những thông tin, dữ liệu cần thiết cho việc thực hiện luận án. Cuối cùng, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến đồng nghiệp, bạn bè và những người thân trong gia đình đã luôn động viên, khích lệ và tạo mọi điều kiện tốt nhất để tác giả có thể hoàn thành luận án. Xin trân trọng cảm ơn!
iii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT ...............................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ ..............................................................................x PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................1 1. Lí do lựa chọn đề tài ..............................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ........................................................3 2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................3 2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................3 2.3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................4 3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................4 3.2. Phạm vi nghiên cứu ..........................................................................................4 4. Khung phân tích của luận án ................................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................5 6. Những đóng góp mới của luận án .........................................................................7 6.1. Về mặt lý luận....................................................................................................7 7. Kết cấu của luận án................................................................................................8 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ CHIA SẺ 9 CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ...................................................................................9 1.1. Một số vấn đề lý luận chung về chia sẻ chi phí đào tạo đại học......................9 1.1.1. Chi phí đào tạo đại học ...................................................................................9 1.1.2. Chia sẻ chi phí đào tạo đại học .....................................................................15 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu về chia sẻ chi phí đào tạo đại học ....26 1.2.1. Tổng quan nghiên cứu về xác định chi phí đào tạo đại học .........................26 1.2.2. Tổng quan nghiên cứu về chia sẻ chi phí đào tạo đại học ............................30
iv 1.2.3. Tổng quan nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học.....................................................................................................................36 1.3. Kinh nghiệm thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở một số nước trên thế giới .......................................................................................................................38 1.3.1. Kinh nghiệm từ các nước phát triển .............................................................38 1.3.2. Kinh nghiệm từ các nước thu nhập thấp, trung bình và các nước Đông Á Thái Bình Dương ....................................................................................................42 1.3.3. Bài học kinh nghiệm về chia sẻ chi phí đào tạo đại học ..............................45 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................47 CHƯƠNG 2 PHƯƠNG PHÁP THỐNG KÊ NGHIÊN CỨU CHIA SẺ CHI PHÍ......48 ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM .........................................................................48 2.1. Xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê phân tích chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .........................................................................................................48 2.1.1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê .........................................48 2.1.2. Thực trạng các chỉ tiêu thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam49 2.1.3. Xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê phản ánh chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam.......................................................................................................53 2.2. Lựa chọn các phương pháp thống kê nghiên cứu chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .........................................................................................................61 2.2.1. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ....................................................................................61 2.2.2. Các phương pháp thống kê trong phân tích chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam.................................................................................................................64 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ....72 2.3.1. Cơ sở hình thành các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học.....72 2.3.2. Nhóm nhân tố xu thế phát triển của đào tạo đại học trên thế giới................75 2.3.3. Nhóm nhân tố cơ chế tài chính cho giáo dục đại học ...................................76 2.3.4. Nhóm nhân tố đặc điểm của trường đại học .................................................77 2.3.5. Nhóm nhân tố đặc điểm của người học và gia đình .....................................78 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................................82
v CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG THỐNG KÊ CHIA SẺ CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌCƯ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ...........................................................................84 3.1. Thực trạng thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .................84 3.1.1. Thực trạng chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ...........................................84 3.1.2. Thực trạng chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ...............................91 3.1.3. Thực trạng thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ..............110 3.2. Thực trạng các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .................................................................................................................114 3.2.1. Mô tả đặc điểm đối tượng điều tra .............................................................114 3.2.2. Kết quả nghiên cứu .....................................................................................117 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ..........................................................................................128 CHƯƠNG 4 KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP ...........................................................131 4.1. Định hướng thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ............131 4.1.1. Mục tiêu chiến lược phát triển giáo dục đại học ở Việt Nam ....................131 4.1.2. Định hướng thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam............133 4.2. Kiến nghị lộ trình và điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .................................................................................................................138 4.2.1. Đề xuất mức chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ..........................138 4.2.2. Kiến nghị lộ trình thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ..139 4.2.3. Kiến nghị điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam.........140 4.3. Kiến nghị về hệ thống chỉ tiêu và phương pháp thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ...............................................................................................................148 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ..........................................................................................151 KẾT LUẬN ................................................................................................................152 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN ...................................................................................155 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................156 PHỤ LỤC ...................................................................................................................164 PHỤ LỤC 1: HỆ THỐNG GIÁO DỤC QUỐC DÂN Ở VIỆT NAM...................165 PHỤ LỤC 2: SỰ PHÁT TRIỂN CỦA GIÁO DỤC ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2007-2017 .............................................................................................166
vi PHỤ LỤC 3: PHIẾU THU THẬP THÔNG TIN VỀ CHIA SẺ CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM.................................................................................176 PHỤ LỤC 4: DANH SÁCH CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG LẬP TRỰC THUỘC BỘ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO ..................................................................183 PHỤ LỤC 5: DANH SÁCH KHỐI NGÀNH ĐÀO TẠO.......................................186 PHỤ LỤC 6: DANH SÁCH CHUYÊN GIA THỰC HIỆN PHỎNG VẤN SÂU .........187 PHỤ LỤC 7: TÓM TẮT KẾT QUẢ PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHIA SẺ CHI PHÍ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM ...188 PHỤ LỤC 8: TỶ LỆ QUY ĐỔI VỀ SINH VIÊN ĐẠI HỌC CHÍNH QUY ........190 PHỤ LỤC 9: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................191
vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa CSCP Chia sẻ chi phí ĐTĐH Đào tạo đại học GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GDĐH Giáo dục đại học GDP Gross Domestic Products HGĐ Hộ gia đình KH&ĐT Kế hoạch và Đầu tư KTXH Kinh tế xã hội NSNN Ngân sách nhà nước OECD (Organization for Economic Co-operation Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế and Development) UNESCO (United Nations Educational Scientific Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn and Cultural Organization) hóa Liên Hợp Quốc KSMS Khảo sát mức sống dân cư WB (World Bank) Ngân hàng thế giới
viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Phân biệt chi phí trực tiếp cho ĐTĐH của cá nhân, Nhà nước, và xã hội .....12 Bảng 1.2. Phân biệt chi phí gián tiếp cho ĐTĐH của cá nhân và xã hội .................13 Bảng 1.3. Tỷ trọng trợ cấp từ NSNN trong chi phí đào tạo một sinh viên chia theo ngành học năm 2005 ................................................................................43 Bảng 1.4. Các nguồn thu cho giáo dục đại học ở Trung Quốc giai đoạn 2000-2004 ...44 Bảng 2.1. Tóm tắt các biến trong mô hình nghiên cứu ............................................80 Bảng 3.1. Cơ cấu trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT phân theo nhóm ngành ..84 Bảng 3.2. Chi phí thực tế trên một sinh viên ở các trường đại học công lập phân theo nhóm ngành năm 2017.....................................................................86 Bảng 3.3. Chi phí đào tạo ở các trường đại học công lập đã thực hiện tự chủ theo Nghị quyết 77/NQ-CP .............................................................................89 Bảng 3.4. Cơ cấu chi của các trường đại học công lập theo nội dung năm 2017 ....91 Bảng 3.5. Chia sẻ chi phí đào tạo phân theo nhóm ngành trong các trường đại học công lập tại Việt Nam năm 2010, 2013, 2017 .........................................92 Bảng 3.6. Chia sẻ chi phí giữa Nhà nước, người học, và nhà trường tại các trường đại học công lập thực hiện tự đảm bảo chi thường xuyên và chi đầu tư theo Nghị quyết 77/NQ-CP tính đến ngày 01/01/ 2017 ..........................94 Bảng 3.7. Chi NSNN cho GDĐH giai đoạn 2011-2017 ..........................................95 Bảng 3.8. Chi NSNN cho GDĐH tính bình quân một sinh viên đại học giai đoạn 2011-2017 ................................................................................................98 Bảng 3.9. Cơ cấu chi NSNN cho GDĐH giai đoạn 2011-2017...............................99 Bảng 3.10. Mức trần học phí đối với trình độ đại học tại trường công lập theo các nhóm ngành đào tạo chương trình đại trà giai đoạn 2010-2015 ............102 Bảng 3.11. Mức trần học phí đối với các chương trình đào tạo đại trà trình độ đại học tại các cơ sở giáo dục công lập tự bảo đảm kinh phí chi thường xuyên và chi đầu tư giai đoạn 2015-2020..............................................103 Bảng 3.12. Mức trần học phí đối với các chương trình đào tạo đại trà trình độ đại học tại các cơ sở giáo dục công lập chưa tự bảo đảm kinh phí chi thường xuyên và chi đầu tư giai đoạn 2015 - 2020............................................104
ix Bảng 3.13. So sánh tỷ lệ tăng học phí và mức tăng lương tối thiểu ........................104 Bảng 3.14. Chi tiêu của hộ gia đình cho một sinh viên đại học trong một năm phân theo các khoản chi năm 2018 ................................................................105 Bảng 3.15. Chi phí thực tế của HGĐ cho một sinh viên đại học trong một năm học phân theo giới tính và loại hình giáo dục năm 2018 .............................106 Bảng 3.16. Cơ cấu thu, chi của các trường phân theo hệ đào tạo năm 2017 ...........109 Bảng 3.17. Thống kê mô tả biến phụ thuộc và biến độc lập trong mô hình nghiên cứu .116 Bảng 3.18. Kết quả Cronbach’s Alpha của từng biến độc lập .................................118 Bảng 3.19. Ma trận hệ số tải nhân tố trong phân tích EFA lần thứ nhất .................121 Bảng 3.20. Ma trận hệ số tải nhân tố trong phân tích EFA lần thứ hai ...................122 Bảng 3.21. Kết quả phân tích EFA lần thứ ba và hệ số Cronbach alpha của các nhân tố .123 Bảng 3.22. Các nhân tố và biến quan sát trong mô hình sau khi phân tích nhân tố 124 Bảng 3.23. Kết quả phân tích hồi quy đa biến .........................................................126 Bảng 4.1. Đề xuất mức chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam .....................138 Bảng 4.2. Phân nhóm cơ sở GDĐH dựa trên phân tầng và xếp hạng ....................146
x DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ Hình 1.1. Xu hướng lợi ích ròng của các cấp học ........................................................16 Hình 1.2. Thuộc tính của một số loại hàng hóa ...........................................................17 Hình 2.1. Hệ thống chỉ tiêu thống kê chia sẻ chi phí đào tạo trong các trường đại học công lập tại Việt Nam ..................................................................................54 Hình 2.2. Mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam ............................................................................................75 Biểu đồ 3.1. Cơ cấu trường đại học công lập phân theo nhóm ngành năm 2017 .................. 85 Biểu đồ 3.2. Cơ cấu chi NSNN cho GD&ĐT phân theo cấp học năm 2017 ......................... 96 Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ chi NSNN cho GDĐH chiếm trong GDP giai đoạn 2011-2017.............. 98 Biểu đồ 3.4. Cơ cấu các trường đại học công lập phân theo vùng kinh tế............................ 115
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài Giáo dục đại học là bậc học cao nhất trong hệ thống giáo dục quốc dân, có vai trò quan trọng trong việc xây dựng và phát triển nguồn lực con người, đào tạo và cung cấp lực lượng lao động chủ yếu trong tương lai, là tiền đề cho sự tăng trưởng kinh tế và phát triển mọi mặt của đời sống xã hội. Phát triển GDĐH chính là phát triển chất lượng nguồn nhân lực, làm tăng năng suất lao động của xã hội, đồng thời cũng làm tăng thu nhập cho bản thân người lao động được đào tạo. Vì vậy, GDĐH còn được coi như một thị trường hàng hóa, dịch vụ đặc biệt và học phí là “giá cả” có tác động đến lợi ích của nhà trường. Đây chính là lí do cốt lõi khiến nhà nước, các doanh nghiệp, các cơ sở đào tạo, gia đình và người học ngày càng sẵn sàng đầu tư nguồn lực nhiều hơn cho GDĐH. Đầu thế kỷ 21 đánh dấu sự gia tăng đột biến về nhu cầu GDĐH, xuất hiện đầu tiên ở các nước Tây - Âu, sau đó lan tỏa dần sang các nước Châu Á và Mỹ La tinh. Điều này đã tạo ra sự dịch chuyển của GDĐH từ mô hình đào tạo “tinh hoa” dành cho số ít sang mô hình đào tạo “đại chúng” dành cho số đông (Johnstone, 2004). Nhu cầu học đại học ngày càng tăng cao đã gây áp lực rất lớn đến NSNN trong việc cung cấp nguồn tài chính cho GDĐH. Bởi lẽ, chính phủ cùng một lúc phải đáp ứng nhiều yêu cầu mang tính cấp bách của xã hội hơn là GDĐH, như là phổ cập giáo dục tiểu học và trung học, đảm bảo sức khỏe cho cộng đồng, phát triển hệ thống giao thông công cộng, bảo vệ môi trường sinh thái... Trong bối cảnh đó, sự chuyển dịch một phần gánh nặng tài chính từ chính phủ sang phía sinh viên và gia đình được xem là cần thiết. Quan điểm về chia sẻ chi phí ĐTĐH ở mỗi quốc gia là khác nhau. John Weidman (1995) cho rằng chia sẻ chi phí nhấn mạnh vào một số chiến lược của chính phủ nhằm giảm đầu tư công cho GDĐH, và tăng cường tài trợ của doanh nghiệp cho các cơ sở GDĐH. Theo quan điểm của Johnstone (2004), “chia sẻ chi phí hàm ý sự dịch chuyển một phần gánh nặng chi phí GDĐH từ chỗ “trông cậy” hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn vào chính phủ, thực chất là những người đóng thuế, sang một số nguồn cung cấp tài chính khác nhờ vào phụ huynh và/ hoặc sinh viên, dưới dạng học phí hoặc phí sử dụng, nhằm chi trả toàn bộ các chi phí cho cơ sở vật chất và đội ngũ giảng dạy mà cơ sở giáo dục hay chính phủ cung cấp trước đây”. Trong một số nghiên cứu khác, các tác giả cho rằng chia sẻ chi phí ĐTĐH được thực hiện bởi bốn bên, gồm: chính phủ, hay người đóng thuế; phụ huynh, hay gia đình người học;
2 sinh viên; và/hoặc cá nhân hay tổ chức tài trợ. Nghiên cứu của Ngân hàng phát triển Châu Á (2009) “Good Practice in Cost Sharing and Financing in Higher Education” đã nhận định rằng: chia sẻ chi phí ĐTĐH vừa là một sự khẳng định của thực tiễn, hàm ý sự chia sẻ bởi chính phủ (hay người đóng thuế), gia đình, sinh viên, và các nhà tài trợ, vừa là Nghiên cứu của Ngân hàng phát triển Châu Á (2009) đã nhận định rằng: chia sẻ chi phí GDĐH vừa là một sự khẳng định của thực tiễn, hàm ý sự chia sẻ bởi chính phủ (hay người đóng thuế), gia đình, sinh viên, vừa là thuật ngữ thiết kế chính sách tài chính trên toàn cầu về sự dịch chuyển chi phí giáo dục cũng như chi phí sinh hoạt của người học, từ việc phụ thuộc hoàn toàn hoặc dựa chủ yếu vào chính phủ đã dần chuyển sang chia sẻ giữa chính phủ, gia đình và người học. Trong báo cáo của European Union (trích trong Orr, Wespel & Usher, 2014) đã đưa ra quan điểm về chia sẻ chi phí được hiểu là “sự chuyển dịch dần chi phí nhằm đảm bảo sự cân bằng giữa nguồn tài chính công và tài chính tư nhân”. Ở Việt Nam, giáo dục và đào tạo nói chung, và giáo dục đại học nói riêng luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm, xác định là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Điều này được thể hiện khá rõ trong các văn kiện, các Nghị quyết của Đảng và Nhà nước, trong nhiều bài tham luận, bài báo khoa học và ở một số đề tài nghiên cứu các cấp. Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nhận định: “tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo”, GDĐH cần có những đổi mới mạnh mẽ “theo hướng hiện đại, phù hợp với từng ngành, nhóm ngành và việc phân tầng của hệ thống GDĐH”, “từng bước tiếp cận trình độ khoa học và công nghệ tiên tiến thế giới”. Xu hướng này không chỉ thể hiện ở qui mô NSNN cấp cho GDĐH tăng lên hàng năm mà còn thể hiện trong xu hướng tăng qui mô và tỷ trọng chi tiêu cho GDĐH trong tổng thu nhập hàng năm của các hộ gia đình. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng, mức học phí của các cơ sở GDĐH công lập ở Việt Nam hiện nay còn quá thấp so với chi phí đào tạo thực tế. Hơn thế nữa, theo Nghiên cứu của UNDP (2007) trích trong Phạm Phụ (2012) cho thấy với mức học phí thấp như ở Việt Nam hiện nay có đến 35% NSNN trợ cấp cho giáo dục đã chảy vào con em của lớp 20% dân cư giàu nhất, nhưng chỉ có 15% chảy vào con em của lớp 20% dân cư nghèo nhất. Vì vậy, để đáp ứng được nhu cầu tài chính, đồng thời đảm bảo chất lượng GDĐH ngày càng được nâng lên, cần tăng cường chia sẻ chi phí đào tạo giữa nhà nước với gia đình và người học, đặc biệt đặt trong bối cảnh đổi mới cơ chế tự chủ tài chính của các trường đại học như hiện nay.
3 Chủ đề nghiên cứu chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam hiện nay còn khá hạn chế. Các nghiên cứu chủ yếu mang tính đơn lẻ, phần nhiều mang tính định tính, các nghiên cứu định lượng còn rất ít. Cho đến nay, chưa có công trình nào mang tính toàn diện về chia sẻ chi phí ĐTĐH. Theo nhiều bài báo, tham luận khoa học, việc xác định chi phí đào tạo theo cách thức nào, mức độ chia sẻ chi phí đào tạo đại học như thế nào, hay cần có những chỉ tiêu thống kê và phương pháp thống kê nào được sử dụng để phân tích thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH vẫn đang là sự tranh luận của nhiều nhà khoa học và cần có câu trả lời thoả đáng. Bên cạnh đó, khi đề cập đến các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH, các nghiên cứu đã có chủ yếu là nghiên cứu định tính, chưa có nghiên cứu định lượng nào đo lường và đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay. Từ những phân tích trên đây, vấn đề “Nghiên cứu thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam” được lựa chọn làm chủ đề của luận án. 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Mục tiêu chính của luận án là đánh giá thực trạng thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam và đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam; Từ đó, kiến nghị lộ trình và điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam trong thời gian tới; Kiến nghị hệ thống chỉ tiêu thống kê, các phương pháp thống kê, và nguồn dữ liệu phục vụ thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam. 2.2. Mục tiêu cụ thể Luận án thực hiện các mục tiêu cụ thể sau: - Hoàn thiện cơ sở lý luận về chia sẻ chi phí ĐTĐH, làm sáng tỏ các quan điểm, nội dung và phương thức chia sẻ chi phí ĐTĐH; - Xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH tại Việt Nam; Lựa chọn các phương pháp thống kê phân tích chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam; Xây dựng mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam; - Phân tích thực trạng chia sẻ chi phí ĐTĐH theo các nhóm ngành đào tạo của các trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT; Xác định những vấn đề còn bất cập, hạn chế, và nguyên nhân của những hạn chế đó; Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay; - Kiến nghị lộ trình và điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam trong thời gian tới; Kiến nghị về hệ thống chỉ tiêu thống kê, phương pháp thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam.
4 2.3. Câu hỏi nghiên cứu Để thực hiện được những mục tiêu nêu trên, luận án tập trung trả lời những câu hỏi nghiên cứu sau đây: (1). Chia sẻ chi phí đào tạo đại học là gì? Những nhân tố nào ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay? (2). Những chỉ tiêu thống kê nào phù hợp để phản ánh chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam? Các phương pháp thống kê nào được sử dụng để phân tích chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam? (3). Mức độ chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay như thế nào? Lộ trình và điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam trong thời gian tới như thế nào? 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam. Cụ thể, nghiên cứu này sẽ trình bày các vấn đề liên quan đến chia sẻ chi phí đào tạo đại học, như là hệ thống chỉ tiêu thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH, các phương pháp thu thập dữ liệu và các phương pháp phân tích thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH, các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án giới hạn nội dung nghiên cứu, không gian và thời gian nghiên cứu như sau: - Giới hạn nội dung nghiên cứu: Về cơ cấu chia sẻ chi phí cho ĐTĐH được hình thành từ bốn nguồn đầu tư chính, đó là: (1) Ngân sách Nhà nước (hay tiền thuế của người dân); (2) Đầu tư của hộ gia đình và người học (chủ yếu thông qua học phí, lệ phí); (3) Nguồn tự huy động và tự tạo của các trường đại học thông qua các khoản cho tặng và nguồn thu từ hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, và thu từ nghiên cứu khoa học; (4) Nguồn đầu tư từ các doanh nghiệp, các tổ chức và cá nhân trong xã hội. Do hạn chế về nguồn lực và các dữ liệu thống kê, nên luận án không đề cập đến nguồn thứ tư. Do đó, giả định rằng chia sẻ chi phí ĐTĐH được hình thành từ ba nguồn, đó là: (1) Ngân sách Nhà nước; (2) Đầu tư của người học; (3) Nguồn tự huy động và tự tạo của nhà trường. - Giới hạn không gian nghiên cứu (về phạm vi và loại hình của GDĐH): Thuật ngữ “GDĐH” được quy định tại Khoản 2, điều 6, chương I, Luật Giáo dục số
5 43/2019/QH14 ban hành ngày 14 tháng 6 năm 2019 như sau: GDĐH đào tạo trình độ đại học, trình độ thạc sĩ và trình độ tiến sĩ. Như vậy, khái niệm GDĐH khá rộng. Vì vậy, với phạm vi nghiên cứu của một luận án, tác giả chỉ tập trung phân tích chia sẻ chi phí đào tạo đối với trình độ đại học (gọi tắt là chia sẻ chi phí đào tạo đại học) trong các trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT. - Giới hạn thời gian nghiên cứu: Chia sẻ chi phí ĐTĐH theo các nhóm ngành được tính toán dựa trên số liệu Báo cáo quyết toán thu chi của các trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT trong giai đoạn từ 2011 đến 2017. 4. Khung phân tích của luận án Đầu tư Đầu tư Đầu tư của Nhà của người của nhà nước học trường Nghiên cứu thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH Phương Hệ thống pháp chỉ tiêu thống kê thống kê nghiên cứu chia sẻ chi Thực trạng chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay chia sẻ chi phí ĐTĐH phí ĐTĐH Đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam Đề xuất lộ trình, điều kiện và giải pháp thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam trong thời gian tới Hình 1. Khung phân tích của luận án Nguồn: NCS 5. Phương pháp nghiên cứu Bám sát mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, luận án sử dụng một số phương pháp sau đây: (1) Nhóm phương pháp thu thập thông tin Thu thập thông tin thứ cấp: luận án thu thập, tổng hợp và tổng quan các tài liệu,
6 các nghiên cứu, các qui định của Nhà nước có liên quan đến nội dung của luận án: tài liệu của Ngân hàng thế giới WB, Cơ quan Thống kê Liên hợp quốc, cơ quan thống kê các nước và một số các tổ chức quốc tế khác; Các bài báo đăng trên các tạp chí trong và ngoài nước; Kết quả của một số công trình nghiên cứu khoa học; Khai thác số liệu từ Niên giám thống kê, Tổng điều tra Kinh tế, Khảo sát mức sống dân cư, Báo cáo thu chi của các trường đại học, Dự toán chi NSNN cho GDĐH của Bộ Tài chính, Quyết toán thu chi của các trường Đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT quản lý trong giai đoạn 2011-2017. Từ các số liệu này, tác giả tiến hành tổng quan chung nghiên cứu về chia sẻ chi phí ĐTĐH. Các số liệu thứ cấp được dùng để tính toán, phân tích, đánh giá chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam hiện nay. Thu thập thông tin sơ cấp: luận án tiến hành phỏng vấn sâu 12 chuyên gia am hiểu về vấn đề nghiên cứu. Các chuyên gia đang công tác tại Bộ GD&ĐT, Bộ Tài chính, Tổng cục Thống kê, Bộ KH&ĐT, và 04 trường Đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT, đó là trường Đại học Kinh tế quốc dân, trường Đại học Ngoại thương, trường Đại học Thương mại, trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 (Chi tiết trong Phụ lục 6). Phỏng vấn được thực hiện nhằm xây dựng các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam, từ đó hoàn thiện bảng hỏi để tiến hành điều tra. Đây cũng là bước nghiên cứu định tính trong quá trình nghiên cứu. Bên cạnh đó, để có được thông tin phục vụ đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH, luận án tiến hành điều tra qua bảng hỏi với các cán bộ là lãnh đạo, trưởng phòng, phó trưởng phòng, và các cán bộ phòng Tài chính của 53 trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT, trong đó có 33 trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT và 20 trường thành viên thuộc 3 Đại học, đó là Đại học Thái Nguyên, Đại học Huế, Đại học Đà Nẵng. (2) Nhóm các phương pháp phân tích, tổng hợp, xử lý, trình bày thông tin và kết quả nghiên cứu Trên cơ sở tiến hành thu thập thông tin về chia sẻ chi phí đào tạo tại các trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT, luận án tiến hành xử lý thông tin, tổng hợp kết quả điều tra và sử dụng phương pháp thống kê mô tả như: phân tổ thống kê, bảng và đồ thị thống kê để phản ánh các nguồn tài chính cho ĐTĐH, cơ cấu các nguồn tài chính; tính toán các tham số phản ánh chia sẻ chi phí và biến động chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam qua các năm; thống kê mô tả các trường đại học theo nhóm ngành, vùng địa lý, mức độ tự chủ. Phương pháp phân tích thống kê được sử dụng trong việc phân tích, đánh giá chi phí ĐTĐH, chia sẻ chi phí ĐTĐH theo nhóm ngành trong các trường đại học công lập ở Việt Nam.
7 (3) Nhóm các phương pháp kiểm định thang đo và đánh giá sự phù hợp của biến số. Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng nhằm chọn lọc các nhóm nhân tố, các chỉ báo, xác định các thành phần, xác định độ giá trị và độ tin cậy của các biến số. Các biến số được kiểm định bằng hệ số tin cậy Cronbach Alpha, phân tích nhân tố khám phá EFA. Sau khi xác định được các thành phần, luận án sử dụng phương pháp hồi quy đa biến để đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam. 6. Những đóng góp mới của luận án Thông qua nghiên cứu này, một số kết quả đạt được sẽ đóng góp những tri thức mới về mặt lý luận và thực tiễn. Cụ thể như sau: 6.1. Về mặt lý luận - Luận án làm sáng tỏ và phát triển quan điểm về chia sẻ chi phí đào tạo đại học (ĐTĐH). Chia sẻ chi phí ĐTĐH được hiểu là tỷ trọng phần trăm (%) đóng góp giữa các bên liên quan, gồm chính phủ (thông qua NSNN hay người đóng thuế), phụ huynh và/ hoặc sinh viên (thông qua học phí, lệ phí), nhà trường (thông qua các khoản thu từ hoạt động sản xuất kinh doanh, thu từ dịch vụ khoa học công nghệ, và các khoản cho, biếu tặng) trong chi phí đào tạo bình quân một sinh viên. - Luận án xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam, gồm 13 chỉ tiêu được chia thành 4 nhóm: (1) Nhóm chỉ tiêu phản ánh chi phí của Nhà nước; (2) Nhóm chỉ tiêu phản ánh chi phí của nhà trường; (3) Nhóm chỉ tiêu phản ánh chi phí của người học; (4) Nhóm chỉ tiêu phản ánh chia sẻ chi phí đào tạo đại học. - Luận án đề xuất các nhân tố ảnh hưởng và xây dựng mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam. Các nhân tố ảnh hưởng gồm: (1) Xu thế phát triển của ĐTĐH trên thế giới; (2) Cơ chế tài chính cho ĐTĐH; (3) Đặc điểm của trường đại học; (4) Đặc điểm của người học và gia đình. 6.2. Về mặt thực tiễn - Từ số liệu khảo sát thực tế ở các trường đại học công lập trực thuộc Bộ GD&ĐT, luận án nghiên cứu chia sẻ chi phí ĐTĐH giữa các bên liên quan, gồm Nhà nước - Người học - Nhà trường. Một số kết quả thực nghiệm mới được phát hiện, gồm chia sẻ chi phí chủ yếu được thực hiện ở các trường thuộc nhóm ngành có khả năng xã hội hoá cao như kinh tế, ngân hàng tài chính, luật; đối với các ngành khác như sư phạm, một số ngành khoa học cơ bản, hay một số ngành có chi phí đào tạo lớn thì mức độ thực hiện chia sẻ chi phí còn khá hạn chế.
8 - Kết quả phân tích mối liên hệ và đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam cho thấy những đóng góp mới sau: có 4 nhân tố (“Xu thế phát triển của ĐTĐH trên thế giới”, “Cơ chế tài chính cho ĐTĐH”, “Đặc điểm của nhà trường”, “Đặc điểm của người học và gia đình”) ảnh hưởng đến “Chia sẻ chi phí ĐTĐH” ở Việt Nam hiện nay, trong đó, nhân tố được coi là ảnh hưởng mạnh nhất đến chia sẻ chi phí là “Đặc điểm của người học và gia đình”. - Dựa trên những kết quả thực nghiệm, luận án đề xuất mức chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam giữa các bên liên quan, gồm Nhà nước - Người học - Nhà trường trong thời gian tới; Kiến nghị lộ trình và điều kiện thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH ở Việt Nam nhằm giải quyết vấn đề tài chính cho ĐTĐH và giảm áp lực lên NSNN. Bên cạnh đó, để khắc phục những vấn đề còn tồn tại khi thực hiện chia sẻ chi phí ĐTĐH, luận án đề xuất một số kiến nghị với các chủ thể liên quan, gồm: (1) Các cấp quản lý nhà nước; (2) Các trường đại học; (3) Các doanh nghiệp, tổ chức, lực lượng xã hội khác. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu thành 4 chương. Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan nghiên cứu về chia sẻ chi phí đào tạo đại học. Chương 2: Phương pháp thống kê nghiên cứu chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam. Chương 3: Thực trạng thống kê chia sẻ chi phí đào tạo đại học ở Việt Nam hiện nay. Chương 4: Kiến nghị và giải pháp.