Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Quá trình đô thị hoá ở huyện Củ Chi (Thành phố Hồ Chí Minh) từ năm 1997 đến năm 2015

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:209

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án tập trung nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc và có hệ thống về quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2015 trên các phương diện chính như quy hoạch, cảnh quan, quản lí đô thị, những chuyển biến về kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như rút ra các nhận xét về quá trình đô thị hóa ở Củ Chi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Quá trình đô thị hoá ở huyện Củ Chi (Thành phố Hồ Chí Minh) từ năm 1997 đến năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _______________________________________________ TRẦN THANH MINH QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở HUYỆN CỦ CHI (THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH) TỪ NĂM 1997 ĐẾN NĂM 2015 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN - NĂM 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _______________________________________________ TRẦN THANH MINH QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở HUYỆN CỦ CHI (THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH) TỪ NĂM 1997 ĐẾN NĂM 2015 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9229013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN VŨ TÀI 2. TS. PHẠM THỊ THU NGA NGHỆ AN - NĂM 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu khoa học do chính tôi thực hiện. Các tài liệu trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả nghiên cứu trong luận án được tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan. Nghiên cứu sinh Trần Thanh Minh
ii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i MỤC LỤC ........................................................................................................ ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT......................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ...................................................................................... vii DANH MỤC CÁC BIỂU ............................................................................. viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ....................................................................................... 8 1.1. Khái niệm đô thị và đô thị hóa ............................................................. 8 1.1.1. Đô thị ........................................................................................... 8 1.1.2. Đô thị hóa..................................................................................... 9 1.2. Công trình nghiên cứu chung về đô thị và đô thị hoá tại Việt Nam ...... 11 1.2.1. Công trình của các tác giả nước ngoài ....................................... 11 1.2.2. Công trình của các tác giả trong nước ....................................... 13 1.3. Công trình nghiên cứu về đô thị hóa của Thành phố Hồ Chí Minh và huyện Củ Chi ........................................................................................ 19 1.3.1. Công trình nghiên cứu về đô thị hóa Thành phố Hồ Chí Minh .... 19 1.3.2. Công trình nghiên cứu về đô thị hóa huyện Củ Chi .................. 24 1.4. Nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ............................................ 25 1.4.1. Nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án .... 25 1.4.2. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ................ 27 Chương 2. QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở HUYỆN CỦ CHI TỪ NĂM 1997 ĐẾN NĂM 2005 .................................................................................... 28 2.1. Vài nét về vùng đất Củ Chi và những yếu tố tác động đến quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi ......................................................................... 28 2.1.1. Vài nét về vùng đất Củ Chi........................................................ 28 2.1.2. Các yếu tố về điều kiện tự nhiên, kinh tế và văn hóa xã hội của huyện Củ Chi trước năm 1997 ...................................................... 30 2.1.3. Chủ trương, chính sách về đô thị hóa của Đảng, Nhà nước, của Thành phố Hồ Chí Minh và huyện Củ Chi ................................... 36 2.2. Quy hoạch cảnh quan, xây dựng cơ sở hạ tầng đô thị ........................ 41 2.2.1. Quy hoạch cảnh quan đô thị ...................................................... 41
iii 2.2.2. Xây dựng cơ sở hạ tầng đô thị ................................................... 44 2.3. Quản lí đô thị ...................................................................................... 46 2.3.1. Quản lí chính quyền đô thị......................................................... 47 2.3.2. Đảm bảo đời sống của người dân và phát triển văn hóa, giáo dục, y tế ................................................................................................ 50 2.4. Chuyển biến về kinh tế ....................................................................... 57 2.4.1. Nông nghiệp ............................................................................... 57 2.4.2. Công nghiệp - Tiểu thủ công nghiệp ......................................... 61 2.4.3. Thương mại - dịch vụ ................................................................ 64 2.5. Chuyển biến về dân số, lao động ........................................................ 68 2.5.1. Dân số ........................................................................................ 68 2.5.2. Nguồn lao động.......................................................................... 70 Tiểu kết chương 2 ...................................................................................... 72 Chương 3. QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA CỦA HUYỆN CỦ CHI TỪ NĂM 2005 ĐẾN NĂM 2015 ......................................................................... 75 3.1. Chủ trương mới của Thành phố Hồ Chí Minh và huyện Củ Chi ....... 75 3.2. Quy hoạch đô thị, xây dựng cơ sở hạ tầng ......................................... 77 3.2.1. Quy hoạch đô thị ........................................................................ 77 3.2.2. Đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng .................................................. 80 3.3. Quản lí đô thị ...................................................................................... 82 3.3.1. Quản lí chính quyền đô thị......................................................... 82 3.3.2. Đảm bảo đời sống của người dân và phát triển văn hóa, giáo dục, y tế ................................................................................................ 85 3.4. Chuyển biến về kinh tế ....................................................................... 91 3.4.1. Nông nghiệp ............................................................................... 91 3.4.2. Công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp........................................... 98 3.4.3. Thương mại - dịch vụ .............................................................. 102 3.5. Chuyển biến về dân số, lao động và lối sống của cư dân ................. 104 3.5.1. Dân số, lao động ...................................................................... 104 3.5.2. Sự thay đổi trong lối sống của cư dân ..................................... 110 Tiểu kết chương 3 .................................................................................... 115 Chương 4. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở HUYỆN CỦ CHI ......................................................................................... 116 4.1. Quá trình đô thị hóa ở Củ Chi mang tính chất tự giác ..................... 116 4.2. Quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi diễn ra đồng bộ, toàn diện ........ 117
iv 4.3. Quá trình đô thị hóa đã tác động mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế của huyện Củ Chi ................................................................................ 118 4.4. Với quá trình đô thị hóa toàn diện, Củ Chi là một trong những huyện top đầu ngoại thành về thu ngân sách, nâng cao mức sống người dân .................. 124 4.5. Đô thị hóa đã làm chuyển dịch mạnh cơ cấu dân số và lao động của Củ Chi ............................................................................................... 129 4.6. Đô thị hóa đã làm biến đổi nhiều sinh hoạt văn hóa của cư dân Củ Chi ........................................................................................................... 131 4.7. Đô thị hóa đã tác động mạnh đến cảnh quan môi trường của huyện Củ Chi ...................................................................................................... 135 Tiểu kết chương 4 .................................................................................... 136 KẾT LUẬN .................................................................................................. 139 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ................................. 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 1434 PHỤ LỤC ................................................................................................... 1600 Phụ lục 1. NGHỊ QUYẾT 05 CỦA THÀNH ỦY THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ............................................................................................. 1600 Phụ lục 2. GIÁ TRỊ SẢN XUẤT CÁC NGÀNH KINH TẾ GIAI ĐOẠN 2000 - 2005 ............................................................................. 16666 Phụ lục 3. MỘT SỐ CHỈ TIÊU LAO ĐỘNG HUYỆN CỦ CHI GIAI ĐOẠN 2001 - 2004 ............................................................................... 1677 Phụ lục 4. HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT NĂM 2005 .................... 16868 Phụ lục 5. TÌNH HÌNH BIẾN ĐỘNG ĐẤT ĐAI 2000 - 2005........... 16969 Phụ lục 6. TÌNH HÌNH VÀ BIẾN ĐỘNG ĐẤT ĐAI 2005 - 2010 .... 17171 Phụ lục 7. MỘT SỐ CHỈ TIÊU VỀ DÂN SỐ GIAI ĐOẠN 2001 - 2005 .... 17272 Phụ lục 8. DIỆN TÍCH, DÂN SỐ VÀ MẬT ĐỘ DÂN SỐ HUYỆN CỦ CHI (TÍNH ĐẾN 31/12/2005) ...................................................... 17373 Phụ lục 9. DÂN SỐ CHIA THEO NHÓM TUỔI VÀ GIỚI TÍNH .... 17474 Phụ lục 10. GIÁ TRỊ SẢN XUẤT CÁC NGÀNH KINH TẾ CỦA HUYỆN CỦ CHI GIAI ĐOẠN 2001 - 2005 (CÓ TÍNH CÁC ĐƠN VỊ DO THÀNH PHỐ QUẢN LÝ) ........................................................... 17575 Phụ lục 11. NĂNG SUẤT LÚA CHIA THEO QUẬN HUYỆN ....... 17676 Phụ lục 12. NĂNG SUẤT CÂY TRỒNG CHIA THEO QUẬN HUYỆN ............................................................................................... 17878 Phụ lục 13. ĐÀN HEO TRÊN 2 THÁNG TUỔI ................................ 18080
v Phụ lục 14. SỐ DOANH NGHIỆP ĐANG HOẠT ĐỘNG TẠI THỜI ĐIỂM 31/12/2014 PHÂN THEO QUẬN/HUYỆN ............................ 18181 Phụ lục 15. SỐ CƠ SỞ KINH TẾ CÁ THỂ PHI NÔNG NGHIỆP THỜI ĐIỂM 1/10/2015 PHÂN THEO QUẬN/HUYỆN VÀ NGÀNH SẢN XUẤT CHÍNH ..................................................................................... 18182 Phụ lục 16. LAO ĐỘNG TRONG CÁC CƠ SỞ KINH TẾ CÁ THỂ PHI NÔNG NGHIỆP THỜI ĐIỂM 1/10/2015 PHÂN THEO QUẬN/HUYỆN VÀ NGÀNH SẢN XUẤT CHÍNH ......................... 18283 Phụ lục 17. VỐN ĐẦU TƯ THỰC HIỆN THUỘC NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG THEO GIÁ THỰC TẾ PHÂN THEO CẤP QUẢN LÝ........... 18384 Phụ lục 18. MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ HUYỆN CỦ CHI .................. 18585 Phụ lục 19. ẢNH MỘT SỐ KẾT CẤU NHÀ Ở HUYỆN CỦ CHI .. 193194 Phụ lục 20. ẢNH MỘT SỐ KHU CÔNG NGHIỆP TẠI HUYỆN CỦ CHI ..................................................................................................... 195195
vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Từ đầy đủ 1. CĐ Cao đẳng 2. CNH, HĐH Công nghiệp hóa, Hiện đại hóa 3. CN-TTCN Công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp 4. ĐH Đại học 5. GDP Tổng sản phẩm quốc nội 6. KCN - KCX Khu công nghiệp - khu chế xuất 7. KHCN Khoa học công nghệ 8. KHXH - NV Khoa học xã hội - nhân văn 9. KT - XH Kinh tế - xã hội 10. NXB Nhà xuất bản 11. TDTT Thể dục thể thao 12. THCS Trung học cơ sở 13. THPT Trung học phổ thông 14. TP. Thành phố 15. UBND Ủy ban nhân dân 16. XĐGN Xóa đói giảm nghèo
vii DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 2.1. Kết quả giải quyết việc làm huyện Củ Chi giai đoạn 2001 - 2005 ............................................................................................................... 522 Bảng 2.2. Trình độ văn hóa của dân số từ 5 tuổi trở lên (1999 - 2004) .......... 54 Bảng 2.3. Số năm đi học bình quân của dân số từ 7 tuổi trở lên năm 2004 ... 54 Bảng 2.4. Tốc độ tăng trưởng bình quân các ngành kinh tế huyện Củ Chi .... 59 Bảng 2.5. Doanh thu thương mại, dịch vụ giai đoạn 1996 - 2000 .................. 65 Bảng 2.6. Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động đang làm việc tại huyện Củ Chi chia theo các ngành kinh tế năm 1999 ..................................... 71 Bảng 2.7. Cơ cấu lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế 2001-2004.... 72 Bảng 3.1. Tình hình trường lớp năm học 2009 - 2010 ................................... 87 Bảng 3.2. Một số kết quả trên lĩnh vực văn hóa của Củ Chi trong giai đoạn 2010 - 2015...................................................................................................... 89 Bảng 3.3. Một số kết quả trên lĩnh vực văn hóa của Củ Chi trong giai đoạn 2010 - 2015...................................................................................................... 90 Bảng 3.4. Số lượng bò phân theo quận/huyện năm 2015 ............................... 95 Bảng 3.5. Số lượng heo phân theo quận/huyện .............................................. 96 Bảng 3.6. Tốc độ tăng trưởng bình quân các ngành kinh tế huyện Củ Chi .... 97 Bảng 3.7. Giá trị toàn ngành công nghiệp của Củ Chi trong 5 năm 2010 - 2015 . 98 Bảng 3.8. Tỷ trọng giá trị sản xuất của doanh nghiệp ngoài nhà nước của huyện Củ Chi ................................................................................................. 100 Bảng 3.9. Tốc độ phát triển giá trị sản xuất công nghiệp ngoài Nhà nước của các huyện ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh.................................... 100 Bảng 3.10. Giá trị sản xuất của các ngành công nghiệp huyện Củ Chi ........ 101 Bảng 3.11. Dân số trung bình thành thị của huyện Củ Chi từ năm 2011 đến năm 2015 ................................................................................................ 106 Bảng 3.12. Dân số trung bình thành thị và dân số trung bình nông thôn của huyện Củ Chi qua các năm 2011 - 2015 ....................................................... 106 Bảng 3.13. Dân số nam, dân số nữ ở Củ Chi qua một số năm ..................... 107 Bảng 4.1. Các mặt hàng công nghiệp đem lại giá trị cao cho huyện Củ Chi 122 Bảng 4.2. Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp theo giá thực tế của một số ngành công nghiệp chủ lực của TP Hồ Chí Minh ......................................... 123 Bảng 4.3. Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp khu vực ngoài Nhà nước của các quận vùng ven, quận mới và các huyện ngoại thành TP Hồ Chí Minh (giá so sánh 1994) ................................................................................ 124 Bảng 4.4. Kinh phí hoạt động văn hóa - thể thao năm 2012 ........................ 131 Bảng 4.5. Hàm lượng một số các kim loại nặng trong rau tại một số quận, huyện Thành phố Hồ Chí Minh (mg/kg rau tươi) ......................................... 136
viii DANH MỤC CÁC BIỂU Trang Biểu đồ 2.1. Tỷ trọng diện tích đất nông nghiệp trong tổng số diện tích đất tự nhiên của huyện Củ Chi giai đoạn 2000 - 2005.......................................... 58 Biểu đồ 2.2. Giá trị sản lượng nông nghiệp huyện Củ Chi giai đoạn 1997-2000 . 59 Biểu đồ 2.3. Giá trị sản xuất công nghiệp huyện Củ Chi giai đoạn 1997-2000.... 61 Biểu đồ 2.4. Cơ cấu kinh tế huyện Củ Chi giai đoạn 1996 - 2005 ................. 62 Biểu đồ 2.5. Số hộ, lao động tư thương và dịch vụ tư nhân ở huyện Củ Chi qua các năm 1996 - 2005 ................................................................................ 65 Biểu đồ 2.6. Tỷ trọng ngành thương mại - dịch vụ trong cơ cấu chung của ngành kinh tế các năm 1996 – 2000 ................................................................ 66 Biểu đồ 2.7. Sự gia tăng dân số của Củ Chi qua các năm 1997-2005 ............ 68 Biểu đồ 3.1. Số hộ được vay vốn để giải quyết việc làm ở huyện Củ Chi giai đoạn 2010 - 2015 .............................................................................................. 85 Biểu đồ 3.2. Số hộ nghèo và số người được giải quyết việc làm ở Củ Chi giai đoạn 2010 - 2015 ...................................................................................... 86 Biểu đồ 3.3. Số trường, số lớp tại huyện Củ Chi giai đoạn 2010 - 2015 ........ 87 Biểu đồ 3.4. Số học sinh, giáo viên tại huyện Củ Chi giai đoạn 2010 - 2015 ................................................................................................................. 88 Biểu đồ 3.5. Số hộ dân cư đạt chuẩn gia đình văn hóa giai đoạn 2010 - 2014 ..... 89 Biểu đồ 3.6. Tỷ trọng diện tích đất nông nghiệp trong tổng số diện tích đất tự nhiên của huyện Củ Chi giai đoạn 2005 - 2015.......................................... 91 Biểu đồ 3.7. Cơ cấu diện tích đất trồng lúa cả năm của TP. Hồ Chí Minh (2015) ............................................................................................................... 92 Biểu đồ 3.8. Năng suất lúa cả năm các quận, huyện ngoại thành thành phố Hồ Chí Minh (2015) ........................................................................................ 93 Biểu đồ 3.9. Giá trị sản xuất ngành trồng trọt và chăn nuôi của huyện Củ Chi các năm 2010-2015 (tính theo giá so sánh 2010) ..................................... 97 Biểu đồ 3.10. Cơ cấu kinh tế huyện Củ Chi giai đoạn 2008 - 2010 ............... 99 Biểu đồ 3.11. Cơ cấu kinh tế huyện Củ Chi năm 2015 .................................. 99 Biểu đồ 3.12. Giá trị ngành thương mại - dịch vụ các năm 2010, 2012, 2015 ... 103 Biểu đồ 3.13. Giá trị sản xuất ngành thương mại - dịch vụ Củ Chi giai đoạn 2010 -2015 (tính theo giá cố định 1994) .............................................. 104 Biểu đồ 3.14. Sự gia tăng dân số của Củ Chi................................................ 105
ix Biểu đồ 3.15. Tỉ lệ biến động dân số trên địa bàn ........................................ 108 Biểu đồ 3.16. Tỷ lệ lao động đã qua đào tạo nghề trong tổng lao động có việc làm giai đoạn 2010 - 2015 ..................................................................... 110 Biểu đồ 4.1. Cơ cấu kinh tế huyện Củ Chi năm 1997 và 2015 ..................... 119 Biểu đồ 4.2. Thu - chi ngân sách của một số huyện ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh năm 1997................................................................................. 125 Biểu đồ 4.3. Tình hình thu - chi ngân sách của huyện Củ Chi qua một số năm 2005 - 2015............................................................................................ 125 Biểu đồ 4.4. Thu - chi ngân sách của các huyện ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh năm 2015 ...................................................................................... 126 Biểu đồ 4.5. Vốn đầu tư thực hiện thuộc ngân sách địa phương theo giá thực tế phân theo cấp quản lý ở Thành phố Hồ Chí Minh năm 2015 ........... 127 Biểu đồ 4.6. Số hộ nghèo trên địa bàn huyện Củ Chi giai đoạn 2010 - 2015 ............................................................................................................... 128 Biểu đồ 4.7. Dân số trung bình khu vực nông thôn các huyện ngoại thành thành phố Hồ Chí Minh................................................................................. 130 Biểu đồ 4.8. Dân số trung bình khu vực thành thị các huyện ngoại thành thành phố Hồ Chí Minh................................................................................. 130 Biểu đồ 4.9. Một số chỉ tiêu văn hóa của các huyện ngoại thành năm 2015 132 Biểu đồ 4.10. Số người nhiễm HIV tại các huyện ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh.................................................................................................. 134 Biểu đồ 4.11. Số người mắc bệnh AIDS tại các huyện ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh .......................................................................................... 134
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học - công nghệ và sự phát triển nhanh chóng của kinh tế công thương nghiệp, quá trình đô thị hóa đang trở thành một tất yếu và diễn ra mạnh mẽ trên toàn thế giới, trong đó có Việt Nam. Đối với Việt Nam, đô thị hóa là một trong những giải pháp quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng phát triển mạnh các ngành công nghiệp, thương mại - dịch vụ, du lịch, thu hẹp dần tỷ trọng nông nghiệp, đáp ứng mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa do Đảng và Nhà nước đề ra, góp phần thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế - xã hội, từng bước nâng cao đời sống nhân dân. Tuy nhiên bên cạnh những mặt tích cực, đô thị hóa cũng có nhiều bất cập và đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết như vấn đề lao động và việc làm, nhất là việc làm cho người nông dân; áp lực của dân số đối với các vấn đề xã hội; tác động của đô thị hóa đến môi trường sinh thái… Chính vì vậy, việc nghiên cứu về quá trình đô thị hóa nói chung và đô thị hóa ở từng địa phương nói riêng nhằm đề ra những giải pháp thúc đẩy những yếu tố tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của quá trình đô thị hóa là vấn đề có ý nghĩa cấp thiết trong giai đoạn hiện nay. Củ Chi là một huyện ở phía Tây Bắc Thành phố Hồ Chí Minh, là cửa ngõ anh hùng của Thành phố trong suốt những năm kháng chiến trường kì của dân tộc. Nhắc đến Củ Chi, trong kí ức mỗi người đều không quên một vùng “Đất thép” - cái nôi kiên trung giữ nước giữ làng, từng là nỗi khiếp sợ của mỗi kẻ thù. Chính bởi vậy, trong suốt 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhân dân Củ Chi phải chịu nhiều mất mát, đau thương khi chính quyền thực dân, đế quốc luôn muốn biến nơi đây thành “vùng trắng” để dễ kiểm soát. Ước tính rằng, mỗi người dân Củ Chi đã “gánh” khoảng 1,5 tấn bom đạn trong suốt những năm tháng đấu tranh vì độc lập, thống nhất của Tổ quốc. Từ sau ngày giải phóng, nhân dân Củ Chi bước vào thời kỳ xây dựng và phát triển quê hương với những khó khăn chồng chất. Chiến tranh đã huỷ diệt gần như toàn bộ hệ sinh thái, cơ sở hạ tầng của vùng đất này, biến nơi đây thành một vành đai trắng với đầy rẫy hố
2 bom, bãi mìn, hàng rào kẽm gai và hàng nghìn hecta đất hoang hoá. Thế nhưng, với lòng quyết tâm, nhân dân Củ Chi đã biến “Đất thép thành đồng” - mảnh đất anh hùng trong kháng chiến - ngày càng hồi sinh, thay da đổi thịt. Từ một huyện thuần nông, đặc biệt, từ sau năm 1997, Củ Chi đã phát triển theo định hướng đô thị hóa, với sự ra đời của các khu công nghiệp, hạ tầng kỹ thuật ngày càng được nâng cấp, đời sống người dân được nâng cao, các khu dân cư được hình thành trên những mảnh ruộng vườn còn hoang hóa ngày nào. Củ Chi đã tiến những bước dài trên hành trình vươn tới mục tiêu trở thành một đô thị vệ tinh của TP. Hồ Chí Minh, trở thành huyện điển hình trong quá trình đô thị hoá của một vùng đất ven đô. Những thành tựu mà nhân dân Củ Chi đạt được đã tạo nên một diện mạo mới cho vùng đất anh hùng. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả vượt bậc, quá trình đô thị hóa Củ Chi cũng đã và đang đặt ra nhiều vấn đề bất cập về cơ sở hạ tầng, kinh tế, văn hóa, xã hội cần giải quyết. Do đó, cần nghiên cứu một cách hệ thống để có thể góp phần đưa ra giải pháp tổng thể mang tính định hướng cho sự phát triển bền vững và lâu dài của vùng đất này. Trên những ý nghĩa đó, tôi quyết định chọn nghiên cứu về Quá trình đô thị hoá ở huyện Củ Chi (Thành phố Hồ Chí Minh) từ năm 1997 đến năm 2015 làm đề tài Luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình đô thị hóa của huyện Củ Chi từ năm 1997 đến năm 2015. Luận án sẽ tập trung tìm hiểu về chủ trương, đường lối, chính sách về đô thị hóa, quá trình đô thị hóa cũng như đưa ra những nhận xét về quá trình đô thị hoá trên vùng đất này. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung Luận án nghiên cứu về quá trình đô thị hóa huyện Củ Chi trên nhiều phương diện, trong đó tập trung đi sâu tìm hiểu về những nhân tố tác động đến quá trình đô thị hóa của huyện Củ Chi, chính sách, chủ trương đô thị hóa, quá trình đô thị hóa trên các phương diện: cảnh quan đô thị, những thay đổi về diện mạo kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống nhân dân
3 trên địa bàn huyện Củ Chi từ năm 1997 đến năm 2015. Từ đó, một trong những nội dung quan trọng của luận án là rút ra các nhận xét về quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi trong sự đối sánh với một số quận, huyện khác. Phạm vi không gian Đề tài nghiên cứu trên phạm vi không gian huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh. Một điểm tương đối thuận lợi đối với chúng tôi trong quá trình thực hiện đề tài là từ năm 1975 đến nay, phạm vi không gian địa lý huyện Củ Chi ổn định, không thay đổi. Khi thực hiện luận án, trong một số trường hợp cần thiết, khi cần so sánh với một số địa phương khác, chúng tôi có đề cập đến các không gian liên quan. Phạm vi thời gian Phạm vi thời gian của nghiên cứu được chọn từ năm 1997 là năm thành lập các khu công nghiệp tại huyện Củ Chi, đánh dấu quá trình đô thị hóa bắt đầu chính thức diễn ra tại Củ Chi. Luận án dừng lại ở mốc thời gian năm 2015, khi huyện Củ Chi cũng đã trải qua gần 20 năm đô thị hóa, đủ thời gian để tổng kết, đánh giá cơ bản về những thành công quan trọng cũng như những tồn tại hạn chế trong quá trình quy hoạch, quản lý đô thị và ổn định đời sống nhân dân trên địa bàn huyện. Tuy nhiên để có cái nhìn toàn diện và có thêm những cơ sở để đánh giá, trong quá trình thực hiện, luận án cũng đề cập đến một số vấn đề có liên quan đến đề tài thuộc giai đoạn trước năm 1997 và sau năm 2015. Trong chặng đường gần 20 năm đó, để có thể phân tích rõ quá trình đô thị hóa của Củ Chi qua các giai đoạn, chúng tôi lựa chọn mốc thời gian năm 2005 để phân chia nghiên cứu. Sở dĩ chúng tôi lựa chọn mốc thời gian này vì trong quy hoạch của TP. Hồ Chí Minh về xây dựng đô thị Củ Chi đến năm 2020, Ủy ban nhân dân Thành phố cũng lựa chọn mốc năm 2005 để xây dựng quy hoạch gần. Hơn nữa, điều quan trọng là, năm 2005 đánh dấu sự thay đổi quan trọng trong việc xác định chủ trương phát triển kinh tế của huyện, gắn liền với quá trình đô thị hoá. Giai đoạn từ năm 1997 đến năm 2005, Củ Chi xác định cơ cấu kinh tế “Nông nghiệp - công nghiệp - dịch vụ”, phù hợp với đặc điểm tình hình thực tế của huyện. Từ năm 2005, trong điều kiện có những thuận lợi mới, Củ Chi đã có những điều chỉnh cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo
4 hướng “Công nghiệp - thương mại, dịch vụ - nông nghiệp” phù hợp với tình hình chung của Thành phố, đáp ứng được nhu cầu phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Do vậy, trong quá trình triển khai luận án, chúng tôi đã chia 2 giai đoạn 1997-2005 và 2005-2015 để nghiên cứu về quá trình đô thị hóa của huyện Củ Chi. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Luận án tập trung nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc và có hệ thống về quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2015 trên các phương diện chính như quy hoạch, cảnh quan, quản lí đô thị, những chuyển biến về kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như rút ra các nhận xét về quá trình đô thị hóa ở Củ Chi. 3.2. Nhiệm vụ - Để thực hiện được mục tiêu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau đây: - Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài, từ đó xác định trọng tâm những vấn đề luận án cần giải quyết. - Phân tích những yếu tố tác động tới quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi từ năm 1997 đến năm 2015; - Làm rõ những quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi trên các phương diện như: quy hoạch đô thị, xây dựng cơ sở vật chất, quản lí đô thị, biến chuyển về kinh tế, xã hội trong quá trình đô thị hóa ở Củ Chi; - Đưa ra một số nhận xét về quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi từ năm 1997 đến năm 2015. 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1 Nguồn tài liệu Để thực hiện luận án, chúng tôi dựa trên các nguồn tài liệu sau đây: - Nguồn tài liệu lưu trữ tại Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh, Phòng Thống kê huyện Củ Chi bao gồm các văn kiện, chỉ thị, nghị quyết, báo cáo tổng kết và phương hướng nhiệm vụ hàng năm về phát triển kinh tế, xã hội của huyện Củ Chi, các số liệu về các lĩnh
5 vực kinh tế, xã hội của huyện do phòng Thống kê cung cấp. Nguồn tài liệu này quan trọng nhất và được xem là tài liệu bậc 1 phục vụ cho quá trình thực hiện luận án. Chúng tôi đã sưu tầm, xử lý theo hướng từng giai đoạn và từng vấn đề liên quan đến nội dung của luận án; - Nguồn tài liệu tham khảo là các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo, luận án, luận văn,… có liên quan đến đề tài. Nguồn tài liệu này sẽ được chúng tôi trình bày cụ thể trong chương 1 của luận án; - Nguồn tư liệu được tác giả thu thập khảo sát thực tế tại huyện Củ Chi: chúng tôi đã thực địa, quan sát, điều tra để hiểu rõ hơn về tình hình kinh tế, xã hội, văn hóa của Củ Chi trong quá trình đô thị hóa. 4.2. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận Luận án sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin làm cơ sở phương pháp luận nghiên cứu. Phương pháp luận duy vật biện chứng nhằm nghiên cứu những biến chuyển về kinh tế - xã hội và những thay đổi trong lối sống của dân cư dưới tác động của đô thị hóa của huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh. Phương pháp luận duy vật lịch sử nhằm xem xét những chuyển biến đó trong những điều kiện lịch sử cụ thể và theo trình tự thời gian phù hợp với tiến trình phát triển của lịch sử, làm rõ mối quan hệ chặt chẽ giữa phương pháp tiếp cận lịch sử với các phương pháp tiếp cận liên ngành và đa ngành. Cùng với cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, luận án còn bám sát tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước về phát triển kinh tế - xã hội nói chung, về quy hoạch xây dựng và phát triển đô thị trong thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập quốc tế ở Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu Là một đề tài thuộc khoa học lịch sử, nhằm giải quyết được mục tiêu và những nội dung nghiên cứu, luận án sử dụng hai phương pháp nghiên cứu chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Với phương pháp lịch sử, luận án xem xét các yếu tố tác động và quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi trải qua các giai đoạn phát triển theo lịch đại và đồng đại từ năm 1997 đến
6 năm 2015 trên các chiều cạnh khác nhau. Phương pháp logic để xem xét các vấn đề, các nội dung nghiên cứu theo một trật tự đảm bảo sự hợp lý và chiều hướng phát triển tất yếu của quá trình đô thị hóa diễn ra phong phú, sinh động. Tuy nhiên, một xu hướng quan trọng trong nghiên cứu hiện nay là nghiên cứu liên ngành. Xu hướng này giúp nhìn nhận vấn đề trên nhiều phương diện, đánh giá một cách đa chiều. Trong luận án này, chúng tôi kết hợp sử dụng các phương pháp của cách thức tiếp cận nghiên cứu liên ngành, đa ngành như: phương pháp phân tích; tổng hợp; so sánh đối chiếu; phương pháp điều tra điền dã xử lý các thông tin để thẩm định và góp phần làm phong phú thêm nguồn tư liệu. Ngoài ra, phương pháp nghiên cứu khu vực học cũng được chú ý sử dụng nhằm căn cứ vào thực tế khách quan của lịch sử và điều kiện xã hội của thực tiễn địa phương huyện Củ Chi. 5. Đóng góp của luận án Luận án đã sưu tầm, hệ thống hóa số lượng tài liệu phong phú, liên quan đến đô thị hóa và quá trình đô thị hóa ở huyện Củ Chi. Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu có hệ thống và toàn diện về quá trình đô thị hoá ở huyện Củ Chi (Thành phố Hồ Chí Minh) từ năm 1997 đến năm 2015. Luận án đã làm rõ quá trình 20 năm tiến hành đô thị hoá ở Củ Chi về quy hoạch và quản lí đô thị, sự thay đổi về diện mạo cảnh quan, cơ sở hạ tầng thiết yếu, những chuyển biến trên các lĩnh vực kinh tế, văn hoá, xã hội, lối sống đô thị của các tầng lớp dân cư. Luận án cũng đưa ra những nhận xét, đánh giá về quá trình đô thị hoá ở huyện Củ Chi, rút ra những bài học kinh nghiệm, góp phần cung cấp cơ sở lí luận và thực tiễn làm luận cứ khoa học cho công tác lãnh đạo, chỉ đạo hiện nay của huyện Củ Chi nói riêng, của các vùng nông thôn khác trên cả nước nói chung trong thời kì đô thị hoá. Kết quả của đề tài cũng góp thêm một nghiên cứu trường hợp về vấn đề đô thị hoá - một chủ đề có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc trong bối cảnh hiện nay.
7 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án có kết cấu thành 4 chương Chương 1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2. Quá trình đô thị hóa huyện Củ Chi từ năm 1997 đến năm 2005 Chương 3. Quá trình đô thị hóa huyện Củ Chi từ năm 2005 đến năm 2015 Chương 4. Một số nhận xét về quá trình đô thị hóa ở Củ Chi.
8 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Khái niệm đô thị và đô thị hóa 1.1.1. Đô thị Xuất phát từ lịch sử hình thành đô thị cổ, các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng khái niệm đô thị gồm hai thành tố: đô, thành, trấn, xã hàm nghĩa chức năng hành chính - chính trị; thị có nghĩa là chợ, mang hàm nghĩa kinh tế, trong đó chức năng chính trị lấn át chức năng kinh tế. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại, định nghĩa trên dường như không bao quát hết các khía cạnh của đô thị. Chính vì vậy theo các tác giả của công trình khoa học Quy hoạch xây dựng phát triển đô thị, “Đô thị là điểm dân cư tập trung với mức độ cao, chủ yếu là lao động phi nông nghiệp, có hạ tầng cơ sở thích hợp, là trung tâm chuyên ngành tổng hợp, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của cả nước, của một miền lãnh thổ, của một tỉnh, một huyện hoặc một vùng trong tỉnh, huyện” [2; tr.14]. Ngày 5/10/2001 Nghị định số 72/2001/NĐ-CP được ban hành thay thế cho Nghị định 132 về việc phân loại đô thị và cấp quản lý đô thị. Theo đó, đô thị nước ta là các điểm dân cư tập trung có đủ hai điều kiện sau: Đô thị là các thành phố, thị xã, thị trấn được các cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định thành lập. Về trình độ phát triển: 1- Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng lãnh thổ nhất định, nhỏ nhất cũng phải là tiểu vùng trong huyện; 2- Quy mô dân số tối thiểu của nội thành, nội thị là 4.000 người; 3- Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 65% trở lên trong tổng số lao động của nội thành, nội thị; 4- Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và các công trình công cộng phục vụ dân cư đô thị đạt 70% mức quy định đối với từng loại đô thị; 5- Mật độ dân cư được xác định theo từng loại đô thị phù hợp với đặc điểm từng vùng, tối thiểu 2000 người/km. Năm 2009, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 42/2009/NĐ-CP ngày 07/5/2009 về việc phân loại đô thị cũng như đưa ra chương trình phát triển đô thị. Theo Nghị định này, đô thị ở Việt Nam được phân thành 6 loại: Loại đặc biệt; loại I, II, III, IV, V được cơ quan
9 nhà nước có thẩm quyền quyết định công nhận. Theo đó: đô thị loại đặc biệt là thành phố trực thuộc Trung ương có các quận nội thành, huyện ngoại thành và các đô thị trực thuộc; đô thị loại I, loại II là thành phố trực thuộc Trung ương có các quận nội thành, huyện ngoại thành và có thể có các đô thị trực thuộc; đô thị loại I, loại II là thành phố thuộc tỉnh có các phường nội thành và các xã ngoại thành; đô thị loại III là thành phố hoặc thị xã thuộc tỉnh có các phường nội thành, nội thị và các xã ngoại thành, ngoại thị; Đô thị loại IV là thị xã thuộc tỉnh có các phường nội thị và các xã ngoại thị; Đô thị loại V là thị trấn thuộc huyện có các khu phố xây dựng tập trung và có thể có các điểm dân cư nông thôn. 1.1.2. Đô thị hóa Khái niệm đô thị hóa được nhiều nhà khoa học nghiên cứu và đưa ra định nghĩa tùy theo quan điểm và góc độ tiếp cận. Theo các nhà địa lý, đô thị hóa đồng nghĩa với sự gia tăng không gian, mật độ dân cư, thương mại, dịch vụ hoặc các hoạt động khác mang tính chất phi nông nghiệp tại một khu vực. Quá trình đô thị hóa được thể hiện ở các nội dung: - Sự mở rộng tự nhiên của dân cư hiện có. Sự thay đổi này thường không phải là tác nhân chính đối với sự phát triển của đô thị vì mức độ tăng dân số tự nhiên của thành phố không cao hơn so với vùng nông thôn. - Sự chuyển dịch dân cư từ vùng nông thôn ra thành thị, nói rộng hơn là sự nhập cư từ các vùng đến đô thị. Đây là nguyên nhân chính dẫn tới sự gia tăng dân số đột biến trên một vùng hay lãnh thổ. - Sự chuyển dịch đất đai từ mục đích sử dụng đất nông nghiệp sang công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ và đất thổ cư. Theo những nhà quản lý và kinh tế, đô thị hóa “là quá trình cấu trúc lại chức năng của khu vực nông thôn, là quá trình gia tăng phát triển công nghiệp và dịch vụ. Vì vậy đô thị hóa thường được hiểu như là quá trình song song với sự phát triển công nghiệp và cuộc cách mạng công nghệ, gia tăng các hoạt động phi nông nghiệp hội tụ trên một không gian nhất định” [72; tr.15]. Có thể thấy rằng đô thị hóa là một phạm trù rộng lớn, đề cập một cách sâu sắc, toàn