Luận án Tiến sĩ Luật học: Địa vị pháp lý của thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Kethamoi5 Kethamoi5 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:162

Thêm vào BST

Báo xấu

91
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận án là nghiên cứu một cách có hệ thống các khía cạnh lý luận và thực tiễn về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo nghĩa rộng (gồm các vụ án kinh doanh, thương mại; hôn nhân gia đình; lao động và dân sự ; đề xuất hoàn thiện địa vị pháp lý của Thẩm phán phù hợp với yêu cầu mới của thực tiễn cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền, phát triển kinh tế thị trường và hội nhập.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Địa vị pháp lý của thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -------------- VŨ THANH TUẤN ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA THẨM PHÁN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ SƠ THẨM Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -------------- VŨ THANH TUẤN ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA THẨM PHÁN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ SƠ THẨM Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 9 38 01 07 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Bùi Thị Huyền TS. Nguyễn Văn Cương HÀ NỘI – 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận án đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Vũ Thanh Tuấn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của các thầy cô giáo, đồng nghiệp, bạn bè và người thân. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy cô hướng dẫn là PGS.TS. Bùi Thị Huyền và TS. Nguyễn Văn Cương đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, động viên tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án. Xin gửi lời cảm ơn đến Lãnh đạo Học viện Khoa học xã hội, các thầy cô ở Khoa Luật, Học viện Khoa học xã hội đã chỉ bảo, góp ý, hỗ trợ tôi rất nhiều trong việc tìm kiếm tư liệu cũng như nâng cao phương pháp, kỹ năng viết luận án. Xin cảm ơn các anh chị em là đồng nghiệp tại Tòa án nhân tỉnh Hải Dương, Tòa án nhân dân huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương đã cổ vũ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, người thân và bạn bè đã thổi lửa, tiếp sức cho tôi vượt qua những khó khăn để hoàn thành luận án. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Vũ Thanh Tuấn
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1....................................................................................................... 7 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT .............. 7 VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................. 7 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước và ngoài nước ....................................... 7 1.2. Đánh giá tình hình nghiên cứu và các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu .... 14 1.3. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ........................................... 24 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1................................................................................ 28 CHƯƠNG 2..................................................................................................... 29 LÝ LUẬN VỀ ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA THẨM PHÁN ................................ 29 TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ SƠ THẨM .................................. 29 2.1. Khái niệm và những thành tố cơ bản của địa vị pháp lý Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ...................................................................... 29 2.1.1. Khái niệm và đặc điểm thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự .......................... 29 2.2. Các yếu tố thể hiện địa vị pháp lý Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm........................................................................................................ 43 2.3. Mối liên hệ giữa địa vị pháp lý của Thẩm phán với các chủ thể khác khi giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục sơ thẩm .................................................. 51 2.4. Sơ lược hình thành, phát triển địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ............................................................................. 64 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................................................................ 68 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA THẨM PHÁN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ SƠ THẨM .................................. 69 3.1. Thực trạng quy định pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục sơ thẩm ......................................................... 69 3.2. Thực trạng thực hiện pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ............................................................................ 104 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3.............................................................................. 123 CHƯƠNG 4................................................................................................... 124 PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT ................ 124 VÀ NÂNG CAO ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA THẨM PHÁN TRONG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ SƠ THẨM ............................................... 124 4.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục sơ thẩm .................................................. 124
4.2. Hoàn thiện quy định pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục sơ thẩm ....................................................... 127 4.3. Nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục sơ thẩm ...................................... 134 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4.............................................................................. 142 KẾT LUẬN ................................................................................................... 143 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ................... 145 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 146 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 154
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự BPKCTT : Biện pháp khẩn cấp tạm thời HTND : Hội thẩm nhân dân HĐXX : Hội đồng xét xử LSĐBS : Luật sửa đổi bổ sung TANDTC : Tòa án án nhân dân tối cao TAND : Tòa án nhân dân TTDS : Tố tụng dân sự VKSND : Viện kiểm sát nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Bộ máy Nhà nước CHXHCN Việt Nam được tổ chức theo nguyên tắc quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Trong hoạt động tư pháp, Tòa án giữ vai trò trung tâm và là cơ quan duy nhất có quyền nhân danh Nhà nước tiến hành xét xử các vụ án. Tòa án cũng được Hiến pháp quy định là cơ quan thực hiện quyền tư pháp. Thông qua hoạt động xét xử của Tòa án, công lý, quyền con người, quyền công dân, chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân được bảo vệ [39]. Theo quy định, thủ tục tố tụng dân sự được áp dụng để giải quyết các vụ án kinh doanh thương mại, hôn nhân gia đình, lao động và dân sự. Trong những năm gần đây, tranh chấp về kinh doanh thương mại, hôn nhân gia đình, lao động và dân sự đều tăng mạnh cả về số lượng và tính phức tạp về nội dung. Điển hình là các tranh chấp kinh doanh, thương mại mà hệ thống Tòa án phải thụ lý, giải quyết năm 2018 theo thủ tục sơ thẩm là 15.439 vụ việc, tăng 1.423 vụ việc so với năm 2017 [92]. Không chỉ tăng về số lượng các vụ án, tính phức tạp về nội dung ngày càng biểu hiện rõ nét. Các tranh chấp không chỉ đơn thuần nằm trong một lĩnh vực nhất định mà liên quan tới nhiều lĩnh vực khác nhau, như tranh chấp trong hoạt động đầu tư, tài chính, ngân hàng, mua bán hàng hóa, tranh chấp liên quan đến quyền sử dụng đất, nhà ở... Điều đó gây không ít khó khăn, vướng mắc cho hoạt động giải quyết vụ án của hệ thống Tòa án. Mặc dù vậy, hệ thống Tòa án đã thụ lý, giải quyết khá hiệu quả nhiều tranh chấp dân sự, phần nào đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của nhân dân và cộng đồng doanh nghiệp. Bên cạnh những kết quả đã đạt được, thực tiễn cho thấy vẫn còn không ít khó khăn, bất cập trong quá trình thực hiện chức năng xét xử của Tòa án. Điều đó xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, làm cho hoạt động xét xử của Tòa án chưa thực sự hiệu quả, chưa bảo đảm tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, doanh nghiệp và chưa đáp ứng được yêu cầu hội nhập quốc tế. Đảng Cộng sản Việt Nam thấy được nhu cầu cải cách, hoàn thiện các cơ quan tư pháp và đã đặt ra nhiệm vụ “cải cách tổ chức, hoạt động của các cơ quan tư pháp” từ Đại hội VIII, IX của 1
Đảng. Cụ thể hóa nhiệm vụ trên, cải cách tư pháp, trong đó trọng tâm là cải cách tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án đã được nhiều văn kiện của Đảng ghi nhận. Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị (khóa IX) về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020; Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị (khóa IX) về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 và Kết luận số 79-KL/TW ngày 28/7/2010 của Bộ Chính trị về “Đề án đổi mới tổ chức và hoạt động của Tòa án, Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra” thể hiện rõ tinh thần ấy. Thể chế hóa chủ trương này, nhiều đạo luật và các văn bản hướng dẫn đã được ban hành, tạo hành lang pháp lý quan trọng cho TAND thực hiện chức năng xét xử. Hoạt động của hệ thống Tòa án được thể hiện chủ yếu thông qua hoạt động xét xử của Thẩm phán. Khi giải quyết vụ án, Thẩm phán tham gia vào tất cả các giai đoạn tố tụng, kể cả khi xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật (giám đốc thẩm, tái thẩm), trong đó xét xử theo thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự (gọi tắt là vụ án dân sự sơ thẩm) theo BLTTDS có vai trò và ý nghĩa quan trọng. Khi giải quyết các vụ án dân sự theo thủ tục thông thường, ngoài Thẩm phán, còn có sự tham gia của các HTND, nhưng vai trò của Thẩm phán vẫn có ý nghĩa quyết định hàng đầu đối với chất lượng giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. Thẩm phán phải trực tiếp lập hồ sơ vụ án; áp dụng các biện pháp thu thập, tài liệu chứng cứ; tổ chức phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận công khai chứng cứ và hòa giải; ban hành các quyết định tố tụng và xét xử vụ án... Đặc biệt, trong vụ án dân sự sơ thẩm giải quyết theo thủ tục rút gọn, xét xử không có sự tham gia của HTND, Thẩm phán là người duy nhất đưa ra phán quyết đối với tranh chấp dân sự. Thực tế cho thấy, quá trình giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm có nhiều tình huống, vướng mắc và bất cập, gây không ít khó khăn cho Thẩm phán khi tiến hành tố tụng. Trong khi đó, địa vị pháp lý của Thẩm phán có mặt còn chưa được pháp luật quy định đầy đủ, rõ ràng. Nhiệm vụ, quyền hạn của Thẩm phán trong việc thu thập tài liệu, chứng cứ được đề cao hơn đương sự; nhiều đương sự chưa ý thức được việc chứng minh cho yêu cầu của mình; trình tự, thủ tục tố tụng giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm chưa hợp lý... Mặt khác, Thẩm phán giải quyết các vụ án dân sự vẫn còn nhiều sai sót, tình trạng vi phạm TTDS còn nhiều, tỷ lệ bản án dân sự sơ thẩm bị hủy, sửa do lỗi chủ quan vẫn cao, một số vụ án còn để quá hạn luật định; tính chủ 2
động, sáng tạo của Thẩm phán còn hạn chế; sự phối hợp giữa Thẩm phán với HTND, Thư ký chưa thực sự hiệu quả. Cơ chế bảo đảm hoạt động TTDS của Thẩm phán chưa thực sự được quan tâm, hoàn thiện. Nói cách khác, địa vị pháp lý của Thẩm phán trong TTDS nói chung và trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm còn nhiều điểm chưa rõ cả về khía cạnh nhận thức lý luận và thực tiễn. Những nguyên nhân này trực tiếp ảnh hưởng đến chất lượng xét xử của Tòa án trong lĩnh vực dân sự, tác động không có lợi đến quyền, lợi ích của Nhà nước và nhân dân. Vì vậy, nghiên cứu để nhận thức cho đúng địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm phù hợp với yêu cầu của tình hình mới, qua đó, đề xuất hoàn thiện các quy định và cơ chế bảo đảm thực hiện hiệu quả địa vị pháp lý của Thẩm phán cùng các thủ tục giải quyết vụ án dân sự có liên quan, góp phần thực hiện mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước, bảo đảm giải quyết đúng đắn các tranh chấp dân sự (bao gồm cả kinh doanh, thương mại , phù hợp với yêu cầu, nguyện vọng của người dân, doanh nghiệp là hết sức cần thiết. Xuất phát từ thực tiễn và cách đặt vấn đề như vậy, tác giả lựa chọn đề tài “Địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận án tiến sĩ, chuyên ngành Luật kinh tế, mã số 9.38.01.07. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án là nghiên cứu một cách có hệ thống các khía cạnh lý luận và thực tiễn về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo nghĩa rộng (gồm các vụ án kinh doanh, thương mại; hôn nhân gia đình; lao động và dân sự ; đề xuất hoàn thiện địa vị pháp lý của Thẩm phán phù hợp với yêu cầu mới của thực tiễn cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền, phát triển kinh tế thị trường và hội nhập. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục tiêu nêu trên, luận án có những nhiệm vụ sau: - Làm sáng tỏ các khía cạnh lý luận cơ bản về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm: Khái niệm địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; vị trí, vai trò, cơ sở quy định địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; mối liên hệ giữa Thẩm phán 3
với các chủ thể khác trong TTDS; - Phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật hiện hành về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; tìm hiểu, so sánh với địa vị pháp lý của Thẩm phán ở một số quốc gia khác khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; - Làm sáng tỏ thực trạng quy định pháp luật, thực hiện pháp luật và các biện pháp bảo đảm địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; - Đề xuất, luận chứng yêu cầu, giải pháp nâng cao địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; hoàn thiện quy định pháp luật về trình tự, thủ tục tố tụng đảm bảo cho Thẩm phán thực hiện tốt nhiệm vụ, quyền hạn của mình trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các vấn đề lý luận và thực tiễn về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo nghĩa rộng. Cụ thể: - Các quan điểm khoa học đã được công bố ở trong và ngoài nước về địa vị pháp lý của Thẩm phán nói chung và vấn đề địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm nói riêng. - Hệ thống các quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về địa vị pháp lý của Thẩm phán; - Các quy định của pháp luật Việt Nam địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; - Thực tiễn áp dụng pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay; - Pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở một số quốc gia trên thế giới; - Các báo cáo, tổng kết tình hình thực thi pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam; 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo nghĩa rộng (gồm các vụ án kinh doanh, thương mại; hôn nhân gia 4
đình; lao động và dân sự theo pháp luật Việt Nam hiện hành, tính từ khi thụ lý vụ án và Thẩm phán được lãnh đạo Tòa án phân công giải quyết vụ án theo quy định, đồng thời xem xét thực tiễn việc thực hiện địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. Luận án cũng tìm hiểu các quan niệm, quy định pháp luật của một số nước về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận là chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp tổng hợp, phương pháp phân tích, phương pháp phân tích lịch sử, phương pháp so sánh và thống kê. 5. Những điểm mới của luận án - Về cách tiếp cận: Luận án không chỉ tiếp cận vấn đề địa vị pháp lý của Thẩm phán ở Việt Nam hiện nay nói chung, mà tập trung nghiên cứu địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. Địa vị pháp lý của Thẩm phán được nghiên cứu một cách toàn diện ở các khía cạnh: Nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo quy định của Hiến pháp, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật tổ chức Tòa án nhân dân, Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước...; các văn bản dưới luật; các án lệ của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao; các bản án, quyết định dân sự sơ thẩm có hiệu lực pháp luật... - Luận án đưa ra khái niệm, những thành tố cơ bản và làm rõ đặc điểm của địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay. - Luận án đánh giá thực trạng quy định pháp luật và thực trạng thực hiện pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay, chỉ rõ những hạn chế, bất cập của pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm cũng như những hạn chế, thiếu sót trong quá trình áp dụng pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. 5
- Luận án đưa ra định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao địa vị pháp lý của Thẩm phán, qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án sơ thẩm của Thẩm phán. Những giải pháp đưa ra, một mặt hoàn thiện địa vị pháp lý của Thẩm phán, mặt khác hoàn thiện thủ tục tố tụng giải quyết các vụ án dân sự sơ thẩm theo hướng khoa học nhằm giải quyết vụ án nhanh chóng và đúng pháp luật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý luận, luận án đưa ra góc nhìn toàn diện về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm; xây dựng, hoàn thiện địa vị pháp lý của Thẩm phán trong tố tụng dân sự và thủ tục giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. - Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay cung cấp cho các nhà nghiên cứu, cơ quan xây dựng và thực hiện pháp luật… những thông tin đáng tin cậy để phục vụ quá trình nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật. Những giải pháp mà luận án đưa ra là tài liệu tham khảo hữu ích cho quá trình hoàn thiện pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm nói riêng, hoàn thiện pháp luật địa vị pháp lý của Thẩm phán nói chung. Luận án có thể dùng làm tài liệu giảng dạy và học tập trong chuyên ngành luật tố tụng dân sự, luật kinh tế. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo luận án được kết cấu gồm 04 chương và 01 phụ lục: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu. Chương 2: Lý luận về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. Chương 3: Thực trạng địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo pháp luật hiện hành. Chương 4: Phương hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm theo pháp luật Việt Nam. 6
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước và ngoài nước 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu chung về Thẩm phán 1.1.1.1. Ở trong nước - Luận án tiến sĩ luật của tác giả Lê Hải Ninh với đề tài “Các yếu tố bảo đảm độc lập xét xử ở Việt Nam hiện nay” thực hiện năm 2016 tại Học viện khoa học xã hội. Trong luận án, tác giả đã làm rõ các vấn đề lý luận cơ bản về độc lập xét xử; đã đưa ra được nội hàm và tiêu chuẩn chung của từng yếu tố bảo đảm độc lập xét xử. Từ đó luận án đã đánh giá thực trạng tổ chức thực hiện các yếu tố bảo đảm độc lập xét xử. Trên cơ sở lý luận, các tiêu chuẩn đưa ra và thực trạng độc lập xét xử, tác giả đã đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo đảm độc lập xét xử ở Việt Nam [33]. - Luận văn “Sự độc lập của Thẩm phán - Yếu tố bảo đảm liêm chính trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Thu, chuyên ngành Lý luận và lịch sử Nhà nước và pháp luật tại Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2015. Luận văn đã khái quát những vấn đề lý luận cơ bản về liêm chính tư pháp và ý nghĩa của việc đảm bảo liêm chính tư pháp, trong đó tác giả đã xác định vị trí, vai trò của Thẩm phán trong hoạt động của Tòa án “Dù nhìn nhận hoạt động tư pháp ở góc độ nào thì hoạt động xét xử của Tòa án vẫn là quan trọng nhất trong đó chủ thể thực hiện hoạt động xét xử là Thẩm phán. Thẩm phán nhân danh quyền lực Nhà nước, nhân danh công lý để đưa ra phán quyết nhằm bảo vệ trật tự, kỷ cương, công bằng và an toàn xã hội”. Luận văn đã phân tích mối liên hệ giữa độc lập của Thẩm phán và liêm chính tư pháp, đặc biệt trong tiến trình cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay; thực trạng độc lập của Thẩm phán đáp ứng yêu cầu bảo đảm liêm chính tư pháp trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay; quan điểm và giải pháp đảm bảo sự độc lập của Thẩm phán vì liêm chính tư pháp trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam… - Đề tài khoa học cấp bộ (2014 về “Cơ sở pháp lý đảm bảo sự độc lập xét xử của Tòa án trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền và hội nhập quốc tế ở nước ta hiện nay” do PGS.TS. Bùi Nguyên Khánh làm chủ nhiệm đề tài tại Viện Nhà nước và Pháp luật, đã khái quát một số yếu tố ảnh hưởng đến sự độc lập xét xử 7
của Thẩm phán, bao gồm vi phạm nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án bằng sự can thiệp trái phép của cấp ủy Đảng địa phương và (hoặc chính quyền địa phương; vi phạm nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án bằng sự can thiệp trái phép của Tòa án cấp trên, của lãnh đạo Tòa án đối với Thẩm phán trong cùng Tòa án; vi phạm nguyên tắc độc lập khi xét xử của Thẩm phán, HTND. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đã đưa ra giải pháp, bao gồm giải pháp hoàn thiện chế độ pháp lý đối với Thẩm phán và những giải pháp hoàn thiện chế độ pháp lý đối với HTND... - Luận án tiến sĩ luật của tác giả Đỗ Gia Thư với đề tài “Cơ sở khoa học của việc xây dựng đội ngũ Thẩm phán ở Việt Nam hiện nay” thực hiện năm 2006 tại Viện nhà nước và pháp luật. Trong luận án, tác giả đã làm rõ một số vấn đề lý luận quan trọng về vị trí, vai trò của Thẩm phán, mục tiêu, các nguyên tắc xây dựng đội ngũ Thẩm phán ở Việt Nam; thực trạng và đánh giá kết quả việc xây dựng đội ngũ Thẩm phán. Công trình đã chỉ ra được những yếu tố tác động đến việc xây dựng đội ngũ Thẩm phán hiện nay, từ đó đưa ra được các quan điểm hoàn thiện việc xây dựng đội ngũ Thẩm phán. Công trình cũng đã đưa ra được các giải pháp tổng thể tăng cường xây dựng đội ngũ Thẩm phán, trong đó cần thiết phải có quy hoạch nguồn Thẩm phán, tiếp tục hoàn thiện đào tạo, bồi dưỡng, khen thưởng, kỷ luật Thẩm phán, đặc biệt cần đổi mới cơ chế quản lý Nhà nước đối với Thẩm phán, hoàn thiện phương thức lãnh đạo của Đảng và sự kiểm tra, giám sát của nhân dân đối với Thẩm phán... - Kỷ yếu Tọa đàm “Quy chế độc lập và cơ chế trách nhiệm của Thẩm phán” do Nhà pháp luật Việt – Pháp (Maison du droit Vietnamo - Francaise năm 2004. Tại buổi tọa đàm, các diễn giả đã phân tích các quy định pháp luật các nước Việt Nam, Lào và Campuchia về sự độc lập và trách nhiệm của Thẩm phán. Tham luận của ông Jean-Marie COULON (Chánh án danh dự Tòa Phúc thẩm Paris về tăng cường trách nhiệm của Thẩm phán và đảm bảo sự độc lập của Thẩm phán trong hoạt động xét xử đã chỉ ra một sự cân bằng bề ngoài giữa trách nhiệm của Thẩm phán và quyền tự do xét xử. Ông Jean-Marie COULON cũng xác định sự cần thiết thiết lập một sự cân bằng giữa trách nhiệm và sự tự do của Thẩm phán. Tham luận của ông Alain LACABARATS (Thẩm phán – Tòa tư pháp tối cao về “Quan niệm của các nước Châu Âu về độc lập của Thẩm phán” đã chia sẻ kinh nghiệm xây dựng quy chế để đảm bảo sự độc lập cho Thẩm phán. Ngoài ra, các tham luận tại tọa đàm còn đưa ra 8
các nội dung về việc áp dụng nguyên tắc độc lập và vô tư của Thẩm phán trong thực tiễn; một số hạn chế trong việc áp dụng nguyên tắc độc lập và vô tư của Thẩm phán; trách nhiệm của Thẩm phán và trách nhiệm của Nhà nước... - Luận văn“Tìm hiểu thực trạng về phẩm chất nhân cách của Thẩm phán” của tác giả Đặng Thanh Nga, chuyên ngành Tâm lý học tại Trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn năm 2003. Trong nội dung luận văn, tác giả đã làm rõ các vấn đề lý luận về phẩm chất nhân cách của Thẩm phán, đưa ra được các khái niệm về vị trí, quyền hạn và nghĩa vụ của Thẩm phán. Tác giả đã đưa ra các nhóm phẩm chất để đánh giá nhân cách của Thẩm phán, trong đó có nhóm phẩm chất chính trị - tư tưởng, đạo đức, chuyên môn, ý chí, năng lực tổ chức hoạt động xét xử; nhóm phẩm chất liên quan đến việc thiết lập quan hệ với những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng [31]. - Luận văn“Hoàn thiện chế độ bổ nhiệm Thẩm phán ở Việt Nam” của tác giả Đỗ Gia Thư, chuyên ngành Pháp luật nhà nước – hành chính tại Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật năm 1999. Luận văn đã khái quát được vị trí, vai trò của Thẩm phán trong hoạt động của Tòa án, “Thẩm phán là người được Nhà nước giao quyền xét xử, nhân danh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam tuyên bản án. Thẩm phán là người chịu trách nhiệm trước Đảng, trước Nhà nước, trước nhân dân về quyết định phán quyết của mình” [65]; sự phát triển của chế độ tuyển chọn (bổ nhiệm Thẩm phán; chế độ bổ nhiệm theo pháp luật hiện hành; với mục đích “xây dựng một nền Tư pháp đảm bảo công lý, khách quan, công bằng, vô tư, một nền Tư pháp của một Nhà nước của dân, do dân, vì dân…” tác giả đã đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện chế độ bổ nhiệm Thẩm phán: Giải quyết nguồn Thẩm phán; các điều kiện, tiêu chuẩn và chế độ chính sách của Thẩm phán; vấn đề nhiệm kỳ của Thẩm phán; tăng cường thẩm quyền của Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán; cải tiến thủ tục tuyển chọn, bổ nhiệm, thuyên chuyển, miễn nhiệm, cách chức Thẩm phán…. - Cuốn sách “Phiên tòa sơ thẩm dân sự - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” (2013) của TS. Bùi Thị Huyền do Nhà xuất bản chính trị quốc gia phát hành. Cuốn sách đã làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn thực hiện pháp luật về phiên tòa sơ thẩm dân sự, mà ở đó Thẩm phán là chủ tọa phiên tòa – là người điều hành và cùng với các thành viên của HĐXX tuyên một bản án chính xác về nội dung và pháp luật [21]. Cuốn sách đã làm rõ những nội dung về lý luận và pháp luật hiện hành về 9
phiên tòa sơ thẩm, đặc biệt đã đưa ra các giải pháp về hoàn thiện pháp luật; hoàn thiện việc thực hiện pháp luật về phiên tòa sơ thẩm dân sự, trong đó tác giả đề xuất việc bỏ tiền lệ “bàn án” và cần thiết phải công khai phán quyết của Tòa án… 1.1.1.2. Ở nước ngoài Luận án tiến sĩ của tác giả Tô Văn Hòa với đề tài “Tính độc lập của Tòa án – Nghiên cứu pháp lý về các khía cạnh lý luận, thực tiễn ở Đức, Mỹ, Pháp, Việt Nam và các kiến nghị đối với Việt Nam” thực hiện năm 2006 tại Đại học tổng hợp Lund - Thụy Điển. Trong luận án, tác giả đã làm rõ một số vấn đề lý luận quan trọng về tính độc lập và các yếu tố cơ bản bảo đảm tính độc lập của Tòa án. Luận án đã nghiên cứu tính độc lập của Tòa án ở Đức, Mỹ, Pháp và Việt Nam. Trên cơ sở nghiên cứu, tác giả đã đưa ra khái niệm về tính độc lập của Tòa án ở Việt Nam; các khía cạnh chính của nguyên tắc độc lập Tòa án ở Việt Nam. Tác giả đưa ra các kiến nghị bao gồm: Sự bảo đảm hiến định; trách nhiệm bồi thường oan sai; trách nhiệm của Thẩm phán; nhiệm kỳ và phương thức tuyển dụng Thẩm phán; các biện pháp kỷ luật Thẩm phán; vấn đề “duyệt án”; thu nhập của Thẩm phán; vai trò lãnh đạo của Đảng và tính độc lập của Tòa án... - Cuốn sách “Freedom of expression and the criticism of Judges”(2000) (Tạm dịch: Tự do ngôn luận và những chỉ trích của các Thẩm phán) của tác giả MICHAEL K.ADDO, Giảng viên trường Đại học Exeter – Vương quốc Anh. Đây là nghiên cứu so sánh các tiêu chuẩn pháp lý châu Âu. Nội dung cuốn sách đề cập sự hoạt động tư pháp một số nước châu Âu, bao gồm: Sự độc lập của tư pháp có thể chống lại sự chỉ trích không; sự chỉ trích đối với Tòa án Anh và xứ Wale – hệ thống luật Common Law; hoạt động Thẩm phán tại các nước Đức, Úc, Bỉ, Pháp, Đan Mạch; ảnh hưởng của văn hóa và lịch sử đến hoạt động tư pháp ở Hà Lan, Ý và Hy Lạp; hệ thống pháp lý trong thời kỳ quá độ; ảnh hưởng của Công ước châu Âu về quyền con người [30]. 1.1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giải quyết vụ án dân sự 1.1.2.1. Ở trong nước - Luận văn “Địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự ở Việt Nam ” của tác giả Nguyễn Bích Thảo chuyên ngành Luật dân sự và tố tụng dân sự tại khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2008. Phần thứ nhất của Luận văn, tác giả đã làm rõ một số vấn đề lý luận về địa vị pháp lý của Thẩm 10
phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự, trong đó tác giả đã đưa ra khái niệm về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong khoa học TTDS là“tổng thể các quyền và nghĩa vụ tố tụng của Thẩm phát sinh trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự do pháp luật quy định, thể hiện vị trí của Thẩm phán trong mối quan hệ với các chủ thể khác của quan hệ pháp luật tố tụng dân sự”; các yếu tố quy định và chi phối việc xác định địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự; mối quan hệ giữa Thẩm phán với các chủ thể khác khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm. Trong phần thứ hai, luận văn đã khái quát địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự theo pháp luật hiện hành của luận văn. Tại phần thứ ba, tác giả đã nêu ra thực trạng áp dụng các quy định pháp luật về địa vị pháp lý của Thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự và các kiến nghị, trong đó có kiến nghị về cải cách tư pháp để hoàn thiện quy định pháp luật; các biện pháp bảo đảm thực hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ của Thẩm phán... - Luận văn“Về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Bùi Thị Huyền, chuyên ngành Luật TTDS tại Đại học Luật Hà Nội năm 2001. Luận văn đã khái quát được vị trí, vai trò của Thẩm phán trong bộ máy Nhà nước CHXHCN Việt Nam, “Trong hoạt động xét xử của Tòa án, Thẩm phán là nhân vật trung tâm…thông qua việc xét xử các vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh tế, lao động; bản án do Thẩm phán tuyên đã lập lại trật tự của các quan hệ xã hội dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh tế, lao động theo đúng qui định của pháp luật, từ đó góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức”; sự phát triển của vị trí, vai trò Thẩm phán trong TTDS Việt Nam; nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS theo pháp luật hiện hành; nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS một số nước trên thế giới. Tác giả đã đưa ra được cơ sở lý luận để xác định địa vị pháp lý của Thẩm phán trong TTDS là đường lối đổi mới của Đảng về cải cách hành chính, cải cách tư pháp; cơ sở pháp lý và cơ sở thực tiễn xác định địa vị pháp lý của Thẩm phán. Từ đó, luận văn đã đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán….. - Luận văn “Thủ tục xét xử các vụ án dân sự tại phiên tòa sơ thẩm” của tác giả Phương Thảo chuyên ngành Luật dân sự và TTDS tại khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2006. Luận văn đã làm rõ được những vấn đề chung về thủ tục xét 11
xử các vụ án dân sự tại phiên tòa sơ thẩm; các quy định pháp luật hiện hành về thủ tục xét xử các vụ án dân sự tại phiên tòa sơ thẩm. Trong phần kiến nghị, tác giả luận văn đã đưa ra một số kiến nghị về hoàn thiện pháp luật TTDS; kiến nghị về hướng dẫn áp dụng pháp luật về thủ tục xét xử các vụ án dân sự về người tiến hành tố tụng, nội quy phiên tòa, quy chuẩn phòng xử án, vị trí ngồi của người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng... Đối với kiến nghị nâng cao năng lực Thẩm phán, Luận văn xác định “trình độ của Thẩm phán có ý nghĩa quan trọng trong hoạt động xét xử nói chung, hoạt động cải cách tư pháp nói riêng. Trình độ Thẩm phán được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm cả trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, trình độ chính trị, tinh thần trách nhiệm và lương tâm nghề nghiêp” [62]. Vấn đề nâng cao vị thế của Thẩm phán, tác giả đã đưa ra một loạt các giải pháp bao gồm việc tuyển chọn Thẩm phán, việc bồi dưỡng, đào tạo nghiệp vụ và giám sát hoạt động của Thẩm phán. Bên cạnh “chuẩn hóa” đội ngũ Thẩm phán, luận văn cũng kiến nghị “chuẩn hóa” đội ngũ HTND, Luật sư, Thư ký tòa án.... - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường Đại học Luật Hà Nội về “Hoàn thiện pháp luật Việt Nam về thủ tục giải quyết vụ việc dân sự theo định hướng cải cách tư pháp“ (năm 2010 do TS. Trần Anh Tuấn làm chủ nhiệm. Đề tài đã phân tích thực trạng pháp luật TTDS Việt Nam về thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự, từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật theo yêu cầu cải cách tư pháp, bao gồm: Thứ nhất, hoàn thiện pháp luật TTDS trong mối liên hệ với truyền thống lập pháp, đặc điểm văn hóa, tâm lý dân tộc với thành tựu khoa học tố tụng trên thế giới; Thứ hai, hoàn thiện pháp luật nhằm đáp ứng yêu cầu về bảo đảm quyền tiếp cận công lý; Thứ ba, đáp ứng yêu cầu về đảm bảo quyền tranh tụng; Thứ tư, pháp luật TTDS phải thể hiện được tính mềm dẻo, linh hoạt và hiệu quả theo định hướng cải cách tư pháp... Trên cơ sở tham khảo các mô hình tố tụng một số quốc gia trên thế giới, đề tài đã đưa ra một số kiến nghị về thực hiện quyền, nghĩa vụ của Thẩm phán khi giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm như cần xây dựng thủ tục rút gọn; xây dựng quy định để chuyển hóa từ việc dân sự sang vụ án dân sự; quy định tranh tụng là một nguyên tắc của TTDS; sự cần thiết phải khôi phục cơ chế xét xử một Thẩm phán khi tiến hành giải quyết một số vụ án dân sự. 12
- Luận văn “Nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Hằng chuyên ngành Luật dân sự tại khoa Luật Trường Đại học quốc gia năm 2013. Luận văn đã đưa ra được khái niệm nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS; cơ sở quy định nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán, vị trí, vai trò của Thẩm phán và ý nghĩa của việc quy định cụ thể nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS Việt Nam. Luận văn đã phân tích cơ bản các quy định pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán theo pháp luật hiện hành. Tác giả đã đưa ra một số vướng mắc và giải pháp hoàn thiện pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán, theo hai nội dung là kiến nghị hoàn thiện pháp luật và kiến nghị hoàn thiện các biện pháp bảo đảm thực hiện đầy đủ nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS [10]. - Luận văn tốt nghiệp “Nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Lê Thị Thúy Nga chuyên ngành Luật tố tụng dân sự tại Trường Đại học Luật Hà Nội năm 2012. Luận văn đã đưa ra được khái niệm nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS; vị trí, vai trò của Thẩm phán và ý nghĩa của việc quy định cụ thể nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Thẩm phán trong TTDS Việt Nam. Luận văn đã phân tích cơ bản các quy định pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm theo pháp luật hiện hành. Tại phần thứ ba của Luận văn, tác giả đã đưa ra một số vướng mắc và giải pháp hoàn thiện pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của Thẩm phán [32]. - Các tham luận tại Tọa đàm “Một số nội dung về nguyên tắc tố tụng xét hỏi và tranh tụng - Kinh nghiệm của nước Pháp trong việc tuyển chọn, bồi dưỡng, bổ nhiệm và quản lý Thẩm phán” do Nhà pháp luật Việt - Pháp (Maison du droit Vietnamo - Francaise năm 2002. Tại buổi tọa đàm, bà Elisabeth PELSEZ (Thẩm phán tại Tòa Phúc thẩm Rouen đã làm rõ hai hình thức tố tụng tranh tụng và tố tụng xét hỏi, những ưu nhược điểm của hai loại hình tố tụng; sự kết hợp tố tụng tranh tụng với tố tụng xét hỏi. Ông Christian RAYSSEGUIER (Viện trưởng Viện Công tố tại Tòa Phúc thẩm Rouse đã phân tích nội dung quy định về quản lý Thẩm phán tại Pháp, các cơ quan quản lý Thẩm phán; nguyên tắc tuyển chọn, đào tạo Thẩm phán; sự khác nhau giữa Thẩm phán xét xử và công tố; việc bổ nhiệm Thẩm phán, thuyên chuyển công tác; kỷ luật Thẩm phán...[37] 13