Luận án Tiến sĩ Triết học: Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:168

Thêm vào BST

Báo xấu

74
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở phân tích làm rõ một sốvấn đề lý luận về tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh cũng như thực trạng của sựtác động đó,tác giả luận án đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Triết học: Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ KIM DUNG TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC NGƢỜI SẢN XUẤT, KINH DOANH VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2021
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ KIM DUNG TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC NGƢỜI SẢN XUẤT, KINH DOANH VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: CNDVBC&DVLS Mã số: 9.22.90.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. TRẦN SỸ PHÁN 2. PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC LUẬN HÀ NỘI - 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những số liệu được sử dụng trong luận án có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những kết luận rút ra trong luận án là kết quả tìm tòi, nghiên cứu nghiêm túc của bản thân tác giả luận án. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thị Kim Dung
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. ............................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 3 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ................................................... 3 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ........................................................ 4 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ....................................................... 4 7. Kết cấu của luận án ....................................................................................... 5 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................................................................................................... 1 1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đạo đức trong kinh tế thị trường ................. 1 1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức của người sản xuất, kinh doanh nói riêng......................................................................... 12 1.3. Nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến giải pháp phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức của người sản xuất, kinh doanh Việt Nam nói riêng .................................................................................... 22 1.4. Đánh giá chung về tình hình nghiên cứu và một số vấn đề đặt ra luận án cần giải quyết................................................................................ 28 Chƣơng 2: TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC NGƢỜI SẢN XUẤT, KINH DOANH - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN.............................................................................................................. 32 2.1. Khái quát về kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ............................................................................................. 32 2.2. Đạo đức, đạo đức của người sản xuất kinh doanh và tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh ..................... 41
Chƣơng 3: TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC NGƢỜI SẢN XUẤT, KINH DOANH VIỆT NAM HIỆN NAY - THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA ..................................... 77 3.1. Thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay ........................................................ 77 3.2. Một số vấn đề đặt ra từ sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay............................... 103 Chƣơng 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CƠ BẢN NHẰM PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC NGƢỜI SẢN XUẤT, KINH DOANH VIỆT NAM HIỆN NAY.............................................................. 112 4.1. Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa để có tác động tích cực đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay .......................................................................................... 112 4.2. Tăng cường tính nghiêm minh của pháp luật, vai trò giám sát của cơ quan chức năng, của xã hội, trong việc xử lý các vi phạm đạo đức trong sản xuất, kinh doanh ...................................................................... 119 4.3. Xây dựng môi trường kinh doanh và đội ngũ doanh nhân có văn hoá ........................................................................................................... 124 4.4 . Tăng cường công tác giáo dục đạo đức cho người sản xuất, kinh doanh ...................................................................................................... 132 KẾT LUẬN .................................................................................................. 143 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..................................................... 145 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 146
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nội dung ATTP: An toàn thực phẩm BVMT: Bảo vệ môi trường BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp CNH, HĐH: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNXH: Chủ nghĩa xã hội CNDVBC: Chủ nghĩa duy vật biện chứng CNDVLS: Chủ nghĩa duy vật lịch sử CNTB: Chủ nghĩa tư bản CTQG: Chính trị Quốc gia DN: Doanh nghiệp ĐHQG: Đại học Quốc gia FDI: Foreign Direct Investment (Đầu tư trực tiếp nước ngoài) GDĐT: Giáo dục đào tạo HCM: Hồ Chí Minh KCN: Khu công nghiệp KHXH: Khoa học xã hội KTTT: Kinh tế thị trường LĐ, TB-XH: Lao động, thương binh - xã hội NXB: Nhà xuất bản ONMT: Ô nhiễm môi trường PGS: Phó Giáo sư
SHTT: Sở hữu trí tuệ SX, KD: Sản xuất, kinh doanh TS: Tiến sĩ TNHH: Trách nhiệm hữu hạn TN - MT: Tài nguyên môi trường TP.HCM: Thành phố Hồ Chí Minh XHCN: Xã hội chủ nghĩa
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế thị trường là mô hình kinh tế đã và đang được áp dụng ở nhiều nước khác nhau trên thế giới. Đây được xem là kiểu tổ chức kinh tế mà trong đó các quan hệ, các hoạt động kinh tế, các quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng đều được thực hiện thông qua thị trường, chịu sự chi phối bới các quy luật khách quan của kinh tế thị trường. Kinh tế thị trường có những nguyên tắc vận hành, phát triển riêng, ảnh hưởng sâu sắc tới nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Ưu thế mà kinh tế thị trường mang lại là góp phần tăng trưởng kinh tế, thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, thúc đẩy tiến bộ khoa học và công nghệ, tạo ra động lực để các doanh nghiệp đổi mới và phát triển. Kinh tế thị trường còn tạo ra môi trường kinh doanh tự do, dân chủ, bình đẳng v.v. Bên cạnh những ưu thế đó, kinh tế thị trường cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề liên quan đến tiến bộ xã hội và sự phát triển con người, đặc biệt là sự phát triển đạo đức xã hội và đạo đức cá nhân, trong đó có vấn đề đạo đức người sản xuất, kinh doanh. Đạo đức xã hội - một mặt bị quy định bởi cơ sở hạ tầng, bởi tồn tại xã hội; mặt khác nó cũng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại cơ sở hạ tầng. Khi cơ sở hạ tầng, nền tảng kinh tế thay đổi, sớm hay muộn đạo đức xã hội cũng phải thay đổi theo. Quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo đã và đang thu được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trên tất cả các phương diện: kinh tế, chính trị, văn hóa-xã hội, an ninh-quốc phòng, đối ngoại v.v. Đời sống nhân dân không ngừng được cải thiện, người dân được tạo điều kiện phát huy mọi năng lực của mình, tự chủ, tích cực trong quá trình sản xuất, kinh doanh. 1
Tuy nhiên, mặt trái của nền kinh tế thị trường ở Việt Nam cũng đang gây ra những hệ lụy nhất định. Đó là tình trạng suy thoái đạo đức diễn ra ngày càng gây gắt hơn, xuất hiện ngày càng nhiều hiện tượng phản đạo đức, phi nhân tính. Trong lĩnh vực kinh tế, không ít người sản xuất, kinh doanh thiếu ý thức, xem thường trách nhiệm xã hội, ý thức chấp hành pháp luật không cao, sống thực dụng, xa rời truyền thống văn hóa dân tộc, coi trọng giá trị vật chất, xem nhẹ giá trị tinh thần, sống vô cảm, vị kỷ. Tình trạng sản xuất hàng giả, hàng kém chất lượng, gian lận thương mại, trốn thuế, vi phạm sở hữu trí tuệ, bóc lột sức lao động của người làm công, khai thác bừa bãi nguồn tài nguyên, gây ô nhiễm môi trường v.v.diễn ra ở nhiều nơi. Hệ lụy từ mặt trái của kinh tế thị trường không chỉ gây thiệt hại cho nền kinh tế mà còn ảnh hưởng không tốt đến việc phát huy các giá trị con người Việt Nam vì sự phát triển bền vững của đất nước. Trong bối cảnh đó, hạn chế tác động tiêu cực, phát huy tác động tích cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh để họ có được những đóng góp ngày càng to lớn hơn trong việc thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” là vấn đề cấp thiết cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn trong giai đoạn hiện nay. Với những lý do nêu trên, tác giả chọn vấn đề “Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận án tiến sĩ triết học của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích làm rõ một số vấn đề lý luận về tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh cũng như thực trạng của sự tác động đó, tác giả luận án đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài - Phân tích một số vấn đề lý luận chung về đạo đức, đạo đức người sản xuất, kinh doanh; kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cũng như 2
những tác động của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. - Phân tích thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam trên cả hai mặt: tích cực và tiêu cực. - Đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: luận án tập trung nghiên cứu tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay ở cả hai mặt: tác động tích cực và tác động tiêu cực. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian : tác động của kinh tế trị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam ở một số ngành nghề chính: công nghiệp; nông nghiệp; thủy, hải sản; dược phẩm, vật tư y tế ở Việt Nam. - Về thời gian từ 1986 đến nay. Đây là thời gian Đảng và Nhà nước Việt Nam chủ trương chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế. Từ nền kinh tế tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn Đề tài dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng XHCN; về đạo đức nói chung, đạo đức người sản xuất, kinh doanh nói riêng. Ngoài ra luận án còn kế thừa kết quả nghiên cứu của một số công trình khoa học đã công bố có liên quan trực tiếp đến đề tài. 3
Cơ sở thực tiễn của đề tài là thực trạng đạo đức của người sản xuất, kinh doanh trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp với một số phương pháp khác, như: phương pháp lịch sử và lôgic; phân tích, tổng hợp; thu thập tài liệu, thông tin thứ cấp; so sánh - đối chiếu. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án chỉ ra cơ chế tác động của kinh tế thị trường định hướng XHCN đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. - Luận án làm rõ thực trạng và những vấn đề đặt ra từ tác động của kinh tế thị trường định hướng XHCN đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. - Luận án đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Luận án góp phần làm sáng tỏ khái niệm đạo đức của người sản xuất, kinh doanh; đưa ra một số chuẩn mực đạo đức của người sản xuất, kinh doanh; chỉ ra cơ chế tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. - Luận án đánh giá thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo, phục vụ cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập các chuyên đề đạo đức kinh doanh trong các trường kinh tế ở Việt Nam hiện nay. - Luận án còn có ý nghĩa như bản khuyến nghị tham khảo, phục vụ cho việc xây dựng và hoàn thiện các văn bản pháp lý, xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam nói chung, chuẩn mực đạo đức người sản xuất, kinh doanh nói riêng. 4
7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các công trình đã công bố của tác giả liên quan đến luận án, tài liệu tham khảo, nội dung luận án bao gồm 4 chương, 12 tiết. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2. Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay - Một số vấn đề lý luận Chương 3. Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay - Thực trạng và một số vấn đề đặt ra Chương 4. Một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. 5
Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Đạo đức của người sản xuất, kinh doanh là một trong những vấn đề quan trọng trong đời sống xã hội nói chung và trong hoạt động kinh tế của mỗi cá nhân, tổ chức nói riêng. Vấn đề đạo đức của người sản xuất kinh doanh từ lâu đã là tâm điểm của nhiều đề tài nghiên cứu với những khía cạnh và góc độ khác nhau. Những đề tài theo hướng nghiên cứu này đặc biệt có ý nghĩa trong quá trình Việt Nam thực hiện chuyển đổi từ mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp sang phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. 1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa, đạo đức trong kinh tế thị trƣờng Quá trình chuyển nền kinh tế từ cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo đã thu hút sự quan tâm không chỉ của các nhà chính trị mà còn của không ít nhà nghiên cứu. Đã có không ít công trình khoa học liên quan đến kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng XHCN được công bố. Trong số đó có thể kể đến một số công trình sau: Cuốn “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” của Vũ Đình Bách do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 2008 [7]. Trước khi đi sâu phân tích những đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tác giả đã chỉ ra một trong những đặc điểm của nền kinh tế thị trường nói chung, nhất là tính cạnh tranh. Theo tác giả, cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường - một mặt là một trong những nhân tố có khả năng ảnh hưởng đến việc phân bổ các nguồn lực xã hội nói chung, nguồn lực sản xuất nói riêng. Mặt khác cạnh tranh cũng gây ra những hậu quả, những tổn thất cho xã hội, như thất nghiệp, lạm phát, xâm hại môi trường. Tác giả viết: “tính tự phát của kinh tế thị trường đôi khi gây nên những tổn thất to lớn như lạm phát, thất nghiệp, suy thoái, xâm hại môi trường, cạn kiệt 1
những nguồn tài nguyên không thể tái sinh” [7; tr 39]. Cùng với đó, tác giả đã phác thảo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Chỉ ra sự tương đồng và khác biệt giữa kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa. Năm 2009, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia ấn hành cuốn “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa - Lý luận và thực tiễn”do Nguyễn Duy Hùng làm chủ biên [44]. Trong cuốn sách này, các tác giả đã góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan đến kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Chỉ ra bản chất xã hội, tính định hướng xã hội của nền kinh tế trên quan điểm duy vật lịch sử. Các tác giả của cuốn sách cho rằng: kinh tế thị trường là phương thức vận hành kinh tế lấy lợi ích vật chất, cung - cầu thị trường và quan hệ mua - bán giữa hai bên làm cơ chế khuyến khích hoạt động kinh tế. Một trong những điểm đáng chú ý trong cuốn sách này có ý nghĩa tham khảo đối với tác giả luận án là – coi kinh tế thị trường là một quan hệ kinh tế- xã hội- chính trị, chứ không phải chỉ là một quan hệ kinh tế đơn thuần. Đây được coi là một gợi mở cho tác giả luận án khi bàn về tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh Việt Nam hiện nay. Năm 2010, nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội xuất bản cuốn “Định hướng phát triển nền kinh tế thị trường ở Việt Nam” của Phạm Văn Dũng [16]. Ngoài việc khái lược về sự hình thành và phát triển của các mô hình kinh tế thị trường với những đặc trưng nổi bật, như: năng động, linh hoạt, sử dụng hiệu quả các nguồn lực v.v. cũng như những khuyết tật của nền kinh tế thị trường như: “tình trạng khai thác và sử dụng tài nguyên quá mức dẫn đến cạn kiệt tài nguyên và ô nhiễm môi trường” [16, tr. 20]; còn về mặt xã hội thì đó chính là “bất bình đẳng xã hội thể hiện trên cả ba mặt - thu nhập, tài sản, cơ hội kinh doanh” [16, tr. 21] v.v tác giả cuốn sách tập trung luận giải những vấn đề lý luận liên quan đến định hướng phát triển của nền kinh tế Việt Nam hiện nay. Đó là mục tiêu của nền kinh tế; là sự tồn tại của các thành 2
phần kinh tế trong thời kỳ quá độ; là cách thức quản trị, quản lý, điều hành nền kinh tế v.v. Năm 2016, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia có ấn hành cuốn “Một số vấn đề lý luận - Thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam qua 30 năm đổi mới”, do Phùng Hữu Phú, Lê Hữu Nghĩa, Vũ Văn Hiền, Nguyễn Viết Thông đồng chủ biên [73] Cuốn sách được biên soạn trên cơ sở chắt lọc nội dung của 31 đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước thuộc chương trình KX.04/11-15. Trong phần thứ hai của cuốn sách dưới tựa đề Một số vấn đề lý luận - Thực tiễn qua 30 năm đổi mới về kinh tế đã đề cập trực tiếp đến các vấn đề liên quan đến kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Nhất là vấn đề định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam về sở hữu, về đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế v.v. Theo các tác giả, tiêu chí định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay thể hiện ở: 1) Mục tiêu phát triển của nền kinh tế; 2) Phương hướng, phương thức phát triển của nền kinh tế thị trường; 3) Về định hướng xã hội và phân phối và 4) Định hướng về quản lý. Một trong những gợi ý quan trọng của công trình nghiên cứu này đối với tác giả luận án chính là việc xác định tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường. Tính định hướng này phản ánh mục tiêu, phương thức phát triển, phân phối và cơ chế quản lý kinh tế, nhằm khai thác tốt nhất lợi thế của thị trường, đồng thời khắc phục và hạn chế tới mức thấp nhất những khuyết tật của nó để phục vụ lợi ích cho mọi người dân, hướng tới mục tiêu chủ nghĩa xã hội [73,tr.270]. Có thể nói đây là những gợi mở quan trọng đối với tác giả luận án khi phân tích tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức của người sản xuất, kinh doanh ở nước ta hiện nay. Nghĩa là nhìn nhận kinh tế thị trường từ góc độ quan hệ kinh tế - xã hội - chính trị - đạo đức. 3
Năm 2017, Nxb Chính trị quốc gia có ấn hành cuốn “Chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh với công cuộc đổi mới của Việt Nam” của Lê Hữu Nghĩa [67]. Cuốn sách gồm có bốn phần, trong đó phần thứ ba “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của công cuộc đổi mới ở Việt Nam” đã trực tiếp đề cập đến kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Theo tác giả cuốn sách, trước đổi mới, Việt Nam đã áp dụng cơ chế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp theo mô hình của Liên Xô và các nước Đông Âu, xây dựng nền kinh tế hầu như khép kín. “Mô hình này không phù hợp với thực tiễn khi đất nước chuyển sang kiến thiết trong thời bình, nhưng vẫn duy trì quá lâu, làm thui chốt các động lực tăng trưởng, nền kinh tế của nước ta lâm vào khủng hoảng trầm trọng. Thực tế đó đòi hỏi Đảng ta phải đổi mới tư duy, mà điểm then chốt là tư duy về kinh tế thị trường” [67, tr.355]. Sau khi khái lược quá trình hình thành và phát triển tư duy về kinh tế thị trường tác giả cuốn sách khẳng định: những thành tựu về phát triển kinh tế- xã hội của Việt Nam trong thời gian qua cho thấy tư duy lý luận về thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được thực tiễn khẳng định là đúng đắn. Đồng thời tác giả cuốn sách cũng cho rằng vẫn còn nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về tính định hướng xã hội chủ nghĩa đối với kinh tế thị trường còn chưa sáng tỏ. Vì vậy phải tiếp tục nghiên cứu, tìm tòi và đổi mới tư duy trong quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam [67, tr.357]. Các phân tích, nhận định, đánh giá của tác giả cuốn sách“Chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh với công cuộc đổi mới của Việt Nam” là tài liệu tham khảo quý giá cho tác giả luận án khi phân tích phương thức tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức của người sản xuất, kinh doanh ở nước ta hiện nay. Có thể nói, ở mức độ nhất định những nội dung cơ bản về kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã được làm sáng tỏ. Nhất là bản chất của kinh tế thị trường; sự khác biệt giữa kinh tế thị trường với 4
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây là những tư liệu tham khảo quý báu cho NCS khi bàn về sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức người sản xuất, kinh doanh nói riêng. Ngoài một số cuốn sách đã nêu, trên một số tạp chí có đăng tải một số bài viết có liên quan trực tiếp đến kinh tế thị trường, như: “Một số luận điểm mới về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay” đăng ở Tạp chí Lý luận chính trị, số 8-2016 [92] của Nguyễn Xuân Thắng, sau khi cho rằng: Kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta là một mô hình hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ trong lịch sử. Do vậy, phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN là một quá trình hoàn thiện, đổi mới và sáng tạo không ngừng trong nhận thức, tư duy lý luận và thực tiễn, tác giả đã chỉ ra các phương diện thể hiện tính định hướng của nền kinh tế thị trưởng ở nước ta.: Thứ nhất, mục tiêu của sự phát triển “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”; thứ hai, phương thức phát triển, đó là việc phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, trong đó kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo; thứ ba, phương thức phân phối, phân phối theo hiệu quả kinh tế, phân phối thông qua phúc lợi xã hội v.v. và thứ tư, trong phương thức quản trị và quản lý nền kinh tế [92, tr.14]. Đây là một trong những tài liệu tham khảo bổ ích cho tác giả luận án khi phân tích mặt xã hội của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nhất là tác động tích cực của kinh tế thị trường đến đạo đức người sản xuất, kinh doanh ở Việt Nam hiện nay. “Sự phát triển tư duy lý luận của Đảng về cấu trúc của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là nhan đề bài viết của Phạm Thị Túy, đăng trên tạp chí Lý luận chính trị, số 4-2017[84]. Trong bài viết này, tác giả đã phân tích “cấu trúc kinh tế-xã hội của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN” trên 5 phương diện cơ bản: 1) Về các thành phần kinh tế; 2) Về sở hữu; 3) Về các loại thị trường; 4) Về cơ chế vận hành nền kinh tế; 5) Về phân phối. 5
Về mặt xã hội-đạo đức của nền kinh tế, tác giả cho rằng cần phải kết hợp chặt chẽ những nguyên tắc phân phối của CNXH và của KTTT với nhiều hình thức đan xen, trong đó chủ yếu phân phối theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội. Cách tiếp cận theo tinh thần Cương lĩnh Đại hội VII và Đại hội XI của tác giả góp phần làm rõ thêm định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế ở nước ta hiện nay. Tạp chí Triết học số 1-2018 có bài “Quan niệm của Đảng Cộng sản Việt Nam tại Đại hội XII về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” [94] của Nguyễn Văn Thuấn. Trong bài viết này, tác giả đã khái lược quá trình hình thành kinh tế thị trường và chỉ ra các đặc trưng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam theo tinh thần Đại hội lần thứ XII của Đảng. Các đặc trưng đó là: 1) Mục tiêu của nền kinh tế; 2) Vấn đề sở hữu trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN; 3) Sự quản lý của nhà nước pháp quyền XHCN đối với nền kinh tế; 4) Đa dạng hóa các hình thức phân phối và 5) Sự gắn kết giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hóa, giáo dục, xây dựng con người và thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội. Ngoài những cuốn sách và các bài viết trên, chúng ta có thể kể đến một số bài viết khác cũng liên quan đến kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa , như: “Một số mâu thuẫn trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả Trần Thành, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 10-2014 [90]; Tạp chí Lý luận chính trị số 3-2014 có bài “Những đặc trưng của kinh tế thị trường và nhận thức của Đảng ta về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả Vũ Văn Phúc [76]; “Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”của Nguyễn Văn Thanh, Tạp chí Lý luận chính trị số 6-2015) [88]; Tạp chí Lý luận chính trị số 5-2016 có bài “Nhân tố chủ quan trong phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay” của tác giả Phan Mạnh Toàn [82]; Tạp chí Lý luận chính trị, số 7-2016 có bài 6
“Chế độ sở hữu và vấn đề giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả Nguyễn Tấn Hùng [45]; bài: “Tác động của kinh tế thị trường đối với y đức và một số giải pháp nâng cao y đức của cán bộ y tế ở Việt Nam hiện nay” của Chu Tuấn Anh, Đỗ Thị Nhường, đăng ở Tạp chí Lý luận chính trị, số 2-2019; hay bài “Mối quan hệ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người dân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” của Nguyễn Thị Miền, đăng ở Tạp chí Lý luận chính trị, số 8-2020. Tạp chí Lý luận chính trị, số 9-2020 có bài: “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sự lựa chọn đúng đắn của Việt Nam” của Hồ Thanh Thủy và Nguyễn Đức Hà. Theo Hồ Thanh Thủy và Nguyễn Đức Hà, thực hiện mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN là sự nắm bắt và vận dụng xu thế khách quan của kinh tế thị trường trong thời đại ngày nay. Trong các bài viết trên, một số vấn đề lý luận liên quan đến đặc trưng của kinh tế thị trường hay các nhân tố tác động đến phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cũng như những mâu thuẫn nẩy sinh trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nhất là mâu thuẫn giữa tăng trưởng kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội …đã được các tác giả đề cập đến. Cùng với những nghiên cứu về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, không ít nghiên cứu về đạo đức trong kinh tế thị trường cũng đã được công bố. Trong số đó có thể kể đến một số công trình sau: Năm 2003, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành cuốn "Mấy vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay" do Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Phúc (đồng chủ biên) [10] Cuốn sách tập hợp nhiều bài viết liên quan trực tiếp đến đạo đức trong kinh tế thị trường. Đặc biệt sự tác động của kinh tế thị trường đến hệ các giá trị đạo đức truyền thống Việt Nam. Chẳng hạn trong bài “ Kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay và những biến động trong lĩnh vực đạo đức”, tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn đã có sự luận giải hết sức thuyết phục khi cho rằng: chính tính chất chuyển đổi trong 7
kinh tế “cùng tình trạng thiếu pháp luật hoặc sự chưa hoàn chỉnh của pháp luật, của các công cụ quản lý và điều tiết của Nhà nước làm cho các biến động trong nhiều lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực đạo đức, trở nên hết sức gay gắt và đáng lo ngại” [10,tr.14]. Tác giả bài viết còn nhấn mạnh: “cả sự thiếu luật pháp lẫn luật pháp không đồng bộ và những kẽ hở của pháp luật trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa mới bước đầu hình thành của chúng ta là một trong những nguyên nhân gây ra các tệ nạn xã hội, suy thoái về đạo đức và về lối sống” [10,tr.16]. Từ một góc độ tiếp cận khác, tác giả Phạm Văn Đức đã luận giải “Mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và đạo đức xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay”. Theo tác giả bài viết: “ Những lợi ích cá nhân của từng người cụ thể với tính cách là thành viên của xã hội, nếu không đối lập với lợi ích xã hội thì luôn là động cơ của những hành vi đạo đức chân chính” [10,tr.59]. Một trong những gợi mở của bài viết chính là chỗ xem xét lợi ích của con người “được biểu hiện tập trung ở các quan hệ kinh tế” như là một phương thức để kinh tế thị trường tác động đến đạo đức xã hội. Do đó khi chúng ta chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế, quan hệ lợi ích cũng có nhưng thay đổi nhất định, sự thay đổi đó kéo theo sự thay đổi quan niệm về các chuẩn mực đạo đức. Tác giả viết: “dưới sự tác động của lợi ích trong nền kinh tế thị trường, một số quan niệm về những chuẩn mực đạo đức cũng có sự thay đổi” [10, tr.61]. Tác giả Lương Việt Hải trong bài “Sự phân hóa giàu nghèo trong điều kiện kinh tế thị trường và các giá trị đạo đức ở nước ta hiện nay” cho rằng, “kinh tế thị trường đã có ảnh hưởng to lớn đến đời sống kinh tế-xã hội của nước ta. Kinh tế tăng trưởng với mức độ khá cao và liên tục...đời sống nhân dân cả về vật chất lẫn tinh thần được cải thiện đáng kể. Nhưng những mặt tiêu cực, hạn chế, những tệ nạn xã hội cũng đã xuất hiện và ngày càng lan rộng. Một số giá trị văn hóa và đạo đức xã hội bị suy giảm nghiêm trọng” v.v. Các bài viết trên đây cùng với nhiều bài viết khác trong cuốn sách đã phác họa một bức tranh 8