Luận văn Thạc sĩ Lâm học: Nghiên cứu khả năng tái sinh cây Sâm ngọc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phụ vụ công tác bảo tồn tại vùng núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:87

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài tiến hành thu thập dẫn liệu về thảm thực vật và những cây đi kèm trong quần thể tự nhiên ở vùng núi Ngọc Linh (nơi có Sâm ngọc linh mọc tự nhiên); nghiên cứu đặc điểm hình thái và sinh thái cơ bản của Sâm ngọc linh; tình hình sinh trưởng, phát triển và khả năng tái sinh tự nhiên,... Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lâm học: Nghiên cứu khả năng tái sinh cây Sâm ngọc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phụ vụ công tác bảo tồn tại vùng núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ pTNT Trêng §¹i häc l©m nghiÖp -------------------------------- Lª Thanh S¬n Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam Chuyªn ngµnh: L©m häc M· sè: 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sü khoa häc L©m nghiÖp Ngêi híng dÉn khoa häc: TS. NguyÔn V¨n TËp Hµ T©y - 2007
-i- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n Lêi c¶m ¬n Hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy, bªn c¹nh sù nç lùc cña b¶n th©n, t«i xin bµy tá lßng c¶m ¬n s©u s¾c tíi TS. NguyÔn V¨n TËp - Trëng Khoa Tµi nguyªn Dîc liÖu, ViÖn Dîc liÖu, lµ ngêi híng dÉn khoa häc, ®· tËn t×nh gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu thùc hiÖn ®Ò tµi vµ hoµn tÊt luËn v¨n. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trong Ban Gi¸m hiÖu nhµ trêng, Khoa Sau ®¹i häc, còng nh ë c¸c Khoa kh¸c cña Trêng §¹i häc L©m nghiÖp ®· trùc tiÕp gi¶ng d¹y, truyÒn thô cho t«i nhiÒu kiÕn thøc bæ Ých trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp t¹i trêng. T«i còng xin göi lêi c¶m ¬n tíi c¸c anh chÞ ®ång nghiÖp ë Khoa Tµi nguyªn Dîc liÖu, còng nh c¸c vÞ trong Ban Gi¸m ®èc ViÖn Dîc liÖu ®· t¹o nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ gióp ®ì t«i trong c«ng t¸c nghiªn cøu, thùc hiÖn ®Ò tµi luËn v¨n. Nh©n ®©y, t«i còng xin bµy tá sù c¶m ¬n ch©n thµnh tíi Së Y tÕ tØnh Qu¶ng Nam, Së Khoa häc vµ C«ng nghÖ tØnh Kon Tum, UBND huyÖn Nam Trµ My, UBND x· Trµ Linh (tØnh Qu¶ng Nam); UBND huyÖn Tu M¬ R«ng vµ x· M¨ng Ri (tØnh Kon Tum) cïng c¸c c¸n bé, c«ng nh©n ë 2 Tr¹i s©m Trµ Linh (Qu¶ng Nam) vµ M¨ng Ri (Kon Tum) ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc nghiªn cøu, triÓn khai ®Ò tµi luËn v¨n t¹i ®Þa ph¬ng. T¸c gi¶ §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- ii - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. TÊt c¶ nh÷ng sè liÖu sö dông trong luËn v¨n nµy lµ hoµn toµn trung thùc vµ cha cã t¸c gi¶ nµo c«ng bè. T¸c gi¶ §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- iii - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n môc lôc DANH S¸CH C¸C Tõ VIÕT T¾T, Ký HIÖU ..................................................................... v DANH S¸CH C¸C B¶NG................................................................................................ vi DANH S¸CH C¸C BIÓU §å .......................................................................................... vii danh s¸ch c¸c h×nh ¶nh........................................................................................ vii ®Æt vÊn ®Ò ..................................................................................................................... 1 Chương 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu.............................................................. 3 1.1 Trªn thÕ giíi................................................................................................................3 1.1.1 Chi S©m (Panax L.) vµ s¬ bé vÒ sù ph©n bè cña c¸c loµi ..................................3 1.1.2 Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng c¸c loµi s©m hiÖn nay.......................................................6 1.1.3 VÊn ®Ò nh©n trång mét sè loµi s©m ....................................................................7 1.2 ë ViÖt Nam .................................................................................................................9 1.2.1 C¸c loµi thuéc chi S©m (Panax L.) ®· biÕt ë ViÖt Nam .....................................9 1.2.2 LÞch sö ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu vÒ S©m ngäc linh ë ViÖt Nam .....................10 1.2.3 Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ho¸ häc vµ dîc lý ........................................................12 1.2.4 HiÖn tr¹ng vµ vÊn ®Ò b¶o tån S©m ngäc linh ...................................................13 Chương 2 môc tiªu, ®èi tîng, giíi h¹n, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu .................................................................................................................. 16 2.1 Môc tiªu nghiªn cøu.................................................................................................16 2.1.1 VÒ khoa häc .......................................................................................................16 2.1.2 VÒ thùc tiÔn ........................................................................................................16 2.2 §èi tîng nghiªn cøu ...............................................................................................16 2.3 §Þa ®iÓm nghiªn cøu.................................................................................................16 2.4 Giíi h¹n nghiªn cøu .................................................................................................17 2.5 Néi dung nghiªn cøu ................................................................................................17 2.6 Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu .........................................................................................18 2.6.1 C¸ch tiÕp cËn cña ®Ò tµi ....................................................................................18 2.6.2 Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ.......................................................................20 Chương 3 Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ x· héi khu vùc nghiªn cøu ................................................................................................................................. 22 3.1 §iÒu kiÖn tù nhiªn ....................................................................................................22 3.1.1 VÞ trÝ ®Þa lý..........................................................................................................22 3.1.2 DiÖn tÝch, ®Þa h×nh vµ ®Êt ®ai ............................................................................23 3.1.3 KhÝ hËu, thuû v¨n ..............................................................................................24 3.2 §iÒu kiÖn kinh tÕ – x· héi ........................................................................................26 3.2.1 D©n sè, d©n téc ..................................................................................................26 3.2.2 Kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi ....................................................................................27 Chương 4 KÕt qu¶ vµ bµn luËn.............................................................................. 29 4.1 Vµi nÐt vÒ th¶m thùc vËt rõng, n¬i cã S©m ngäc linh mäc tù nhiªn ....................29 4.2 Nh÷ng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ sinh th¸i c¬ b¶n cña S©m ngäc linh ......................30 §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- iv - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n 4.2.1 §Æc ®iÓm h×nh th¸i ............................................................................................30 4.2.2 §Æc ®iÓm sinh th¸i.............................................................................................32 4.3 T×nh h×nh sinh trëng, ph¸t triÓn vµ t¸i sinh tù nhiªn cña S©m ngäc linh .........36 4.3.1 Chu tr×nh sinh trëng ph¸t triÓn hµng n¨m.....................................................36 4.3.2 Sù ra hoa kÕt qu¶ vµ t¸i sinh tù nhiªn..............................................................38 4.4 KÕt qu¶ nghiªn cøu nh©n gièng tõ h¹t ..................................................................41 4.4.1 Tiªu chuÈn qu¶ chÝn ®Ó lÊy h¹t gièng ..............................................................41 4.4.2 C¸ch xö lý h¹t tríc khi gieo ............................................................................42 4.4.3 Lµm vên ¬m vµ kü thuËt gieo h¹t..................................................................46 4.5 KÕt qu¶ nghiªn cøu nh©n gièng tõ mét phÇn th©n rÔ (cñ) ...................................51 4.5.1 Nghiªn cøu nh©n gièng tõ ®Çu mÇm th©n rÔ ...................................................51 4.5.2 Kh¶ n¨ng nh©n gièng kh¸c...............................................................................55 4.6 Ch¨m sãc vµ b¶o vÖ c©y con ë vên ¬m ...............................................................58 4.6.1 Ch¨m sãc c©y con ë vên ¬m..........................................................................58 4.6.2 B¶o vÖ.................................................................................................................59 4.7 Sù sinh trëng, ph¸t triÓn cña c©y mäc tõ h¹t vµ tõ ®Çu mÇm trong giai ®o¹n vên ¬m.........................................................................................................................60 4.7.1 C©y mäc tõ h¹t ...................................................................................................60 4.7.2 C©y mäc tõ ®Çu mÇm .........................................................................................62 4.8 Tiªu chuÈn c©y gièng ®a ra trång .........................................................................63 4.8.1 C©y gièng tõ h¹t.................................................................................................63 4.8.2 C©y gièng tõ ®Çu mÇm.......................................................................................64 4.9 Vµi nÐt vÒ trång S©m ngäc linh díi t¸n rõng tù nhiªn........................................66 Chương 5 KÕt luËn vµ khuyÕn nghÞ ..................................................................... 69 5.1 KÕt luËn .....................................................................................................................69 5.2 KhuyÕn nghÞ..............................................................................................................71 Tµi liÖu tham kh¶o ................................................................................................... 72 §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-v- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n DANH S¸CH C¸C Tõ VIÕT T¾T, Ký HIÖU Tõ viÕt t¾t Gi¶i nghÜa Bé KH & CN Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ DC L« ®èi chøng IUCN Tæ chøc B¶o tån Thiªn nhiªn ThÕ giíi Ln L« thÝ nghiÖm SNL S©m ngäc linh UBND Uû ban Nh©n d©n Q Qña §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- vi - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n DANH S¸CH C¸C B¶NG TT Tªn b¶ng Trang 1-1 C¸c loµi thuéc chi Panax L. trªn thÕ giíi vµ sù ph©n bè 4 1-2 Hµm lîng saponin (tÝnh theo thu suÊt %) cña S©m ngäc linh so 12 víi c¸c loµi Panax trång trät thuéc nhãm 1 1-3 KÕt qu¶ t¹o gièng S©m ngäc linh cña Tr¹m dîc liÖu Trµ Linh 14 3-1 Sè th«n, sè hé, sè khÈu, thµnh phÇn d©n téc, tû lÖ ®ãi nghÌo cña 26 x· Trµ Linh 4-1 KÕt qu¶ ph©n tÝch mÉu ®Êt ë Ngäc Linh 35 4-2 T×nh h×nh ra hoa kÕt qu¶ cña S©m ngäc linh 39 4-3 KÕt qu¶ c¸c thÝ nghiÖm gieo h¹t 43 4-4 KÕt qu¶ thÝ nghiÖm ¬m gièng tõ ®Çu mÇm 52 4-5 KÕt qu¶ ¬m gièng tõ c¸c ®Çu mÇm qua 2 n¨m theo dâi 52 4-6 KÕt qu¶ c¸c thÝ nghiÖm cã xö lý vÕt c¾t ®Çu mÇm 54 4-7 KÕt qu¶ thÝ nghiÖm t¹o gièng tõ ®Çu mÇm cã sö dông thuèc 55 4-8 KÕt qu¶ t¹o gièng tõ chåi vµ u låi 56 4-9 C¸c chØ tiªu cña c©y gièng tõ h¹t 60 §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- vii - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n DANH S¸CH C¸C BIÓU §å TT Tªn biÓu ®å Trang 4-1 Sinh trëng vµ ph¸t triÓn cña c©y gièng mäc tõ h¹t trong vên ¬m 59 4-2 Sinh trëng vµ ph¸t triÓn cña c©y gièng mäc tõ ®Çu mÇm th©n rÔ (cñ) 61 danh s¸ch c¸c h×nh ¶nh TT Tªn h×nh ¶nh Trang 3-1 ViÖc ®èt n¬ng lµm rÉy khiÕn diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ thu hÑp 23 4-1 Côm qu¶ S©m ngäc linh cßn xanh 31 4-2 S©m ngäc linh trång díi t¸n rõng tù nhiªn t¹i M¨ng Lïng, Trµ 33 Linh, Qu¶ng Nam 4-3 Côm qu¶ S©m ngäc linh chÝn 37 4-4 Qu¶ SNL do c«ng nh©n thu ®Ó chuÈn bÞ gieo 41 4-5 Qu¶ chÝn ®îc ph©n lo¹i 42 4-6 H¹t lo¹i 2 sau khi ®îc ñ tõ 2-3 ngµy cho chÝn ®Òu 42 4-7 H¹t gièng sau khi ®îc ®·i vá 43 4-8 Qu¶ do ®Ó l©u bÞ mèc vµ thèi ®en 45 4-9 C¸c luèng ®Êt ë vên ¬m chuÈn bÞ gieo h¹t 46 4-10 Gieo h¹t 47 4-11 C©y con cã cñ nhá, th©n m¶nh do gieo qu¸ s©u 48 4-12 Sau khi gieo h¹t xong luèng ®îc phñ b»ng cá tranh 50 4-13 C©y ra chåi tõ nh÷ng m¾t (sÑo låi) cò 51 4-14 Sau khi thu phÇn cñ bªn díi, ®Ó l¹i tõ 3- 4 ®èt lµm gièng 53 4-15 C©y gièng ®îc t¹o ra tõ ®o¹n gi÷a cña th©n rÔ (cñ) 55 4-16 C©y con ®îc t¹o ra tõ ®o¹n chåi th©n bÞ gÉy 56 4-17 C©y gièng ®îc ph©n lo¹i tríc khi ®em trång 60 4-18 C©y gièng tõ h¹t ®ñ tiªu chuÈn ®îc ®em trång 63 4-19 Thu c©y gièng trong vên ¬m 64 4-20 C©y gièng ®îc bã trong l¸ t¬i ®Ó vËn chuyÓn 65 §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-1- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n ®Æt vÊn ®Ò Panax L. lµ mét chi nhá trong hä Ngò gia b× (Araliaceae), trªn thÕ giíi ®· biÕt 12 loµi vµ díi loµi, nhng tÊt c¶ nh÷ng loµi thuéc chi nµy ®Òu cã gi¸ trÞ lµm thuèc, ®Æc biÖt lµ Nh©n s©m (Panax ginseng Meyer), Tam thÊt (Panax notoginseng (Burk.) Chen) vµ T©y d¬ng s©m (Panax quinquefolius L.) [2], [27],[41],[43],[44]. ë ViÖt Nam, hiÖn cã 5 loµi thuéc chi Panax L. gåm c©y mäc tù nhiªn còng nh c©y trång, trong ®ã ®· kh¼ng ®Þnh 3 loµi mäc tù nhiªn vµ ®ang lµ ®èi tîng b¶o tån. §ã lµ: S©m vò diÖp (Panax bipinnatifidus Seem.; Tam thÊt hoang (Panax stipuleanatus Tsai et Feng) ph©n bè ë ®é cao 1.800 – 2.400m trªn d·y Hoµng Liªn S¬n (tØnh Lµo Cai) vµ ®Æc biÖt lµ loµi S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) ph©n bè ë nói Ngäc Linh – thuéc MiÒn Trung ViÖt Nam [5], [8],[9],[18],[44]. S©m ngäc linh (c©y thuèc dÊu, cñ r¬m con, s©m khu 5...) ®îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam tõ n¨m 1973 bëi Ds. §µo Kim Long vµ c¸c céng sù t¹i vïng nói Ngäc Linh, thuéc tØnh Kon Tum ë ®é cao tõ 1.500 – 2.200m [12]. Tuy nhiªn, cho ®Õn n¨m 1985, S©m ngäc linh míi chÝnh thøc ®îc x¸c ®Þnh lµ mét loµi míi víi tªn khoa häc Panax vietnamensis Ha et Grushv. [12],[41]. Kh«ng chØ cã ý nghÜa vÒ sinh häc, S©m ngäc linh cßn ®îc x¸c ®Þnh lµ mét c©y thuèc v« cïng quÝ gi¸ vÒ gi¸ trÞ sö dông còng nh gi¸ trÞ nguån gen. Qua nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc vµ dîc lý cña S©m ngäc linh, c¸c nhµ khoa häc ®· chøng minh t¸c dông bæ dìng, chèng strees, kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, chèng l·o ho¸ vµ mét sè c«ng dông kh¸c. [5],[10],[14]. Trong hai thËp kû qua, do sù s¨n lïng r¸o riÕt cña con ngêi tõ chç cã tr÷ lîng vµi chôc tÊn trong tù nhiªn, ®Õn nay S©m ngäc linh ®ang ®øng tríc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. S©m ngäc linh ®· ®îc ®a vµo trong S¸ch §á ViÖt Nam vµ Danh lôc §á c©y thuèc ViÖt Nam, trë thµnh mét trong ®èi tîng u tiªn b¶o tån vµ ph¸t triÓn [1],[20],[21]. Phôc vô cho yªu cÇu ph¸t triÓn S©m ngäc linh, ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m ‘80 cña thÕ kû tríc, mét sè ®iÓm thu thËp, trång s©m ®· ®îc h×nh thµnh (x· Trµ Linh, §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-2- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam; x· M¨ng Ri, huyÖn Tu M¬ R«ng, tØnh Kon Tum). Tuy vËy, cho ®Õn n¨m 2000, do nhiÒu c¸c lý do kh¸c nhau, viÖc nh©n nhanh sè lîng c¸c c¸ thÓ t¹i nh÷ng n¬i nµy (b»ng h¹t còng nh lµ b»ng ®Çu mÇm th©n rÔ) ®· kh«ng thËt sù hiÖu qu¶. Bªn c¹nh ®ã ë nhiÒu quèc gia nh Trung Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n ... ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc ®a vµo trång trät mét sè loµi trong chi S©m (Panax L.) nh Nh©n s©m (Panax ginseng), Tam thÊt (Panax notoginseng), T©y d¬ng s©m (Panax quinquerfolius)... víi bÒ dµy lÞch sö hµng tr¨m n¨m.Vµ ®Æc biÖt, cho ®Õn nay nh÷ng quèc gia nµy vÉn ®ang duy tr× viÖc nh©n gièng b»ng h¹t lµ chñ yÕu. VÊn ®Ò t¸i sinh vµ kh¶ n¨ng nh©n gièng S©m ngäc linh sÏ lµ mét trong nh÷ng viÖc lµm tríc tiªn nh»m b¶o tån vµ ph¸t triÓn nguån c©y thuèc quÝ nµy. ChÝnh v× vËy, chóng t«i ®· chän ®Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-3- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n Chương 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1 Trªn thÕ giíi 1.1.1 Chi S©m (Panax L.) vµ s¬ bé vÒ sù ph©n bè cña c¸c loµi Chi S©m (Panax L.) thuéc hä Ngò gia b× (Araliaceae) ®îc Carlvon LinnÐ x¸c ®Þnh tõ n¨m 1753, víi loµi chuÈn lµ Panax quinquefolium L. Loµi nµy ph¸t hiÖn thÊy ë B¾c Mü cïng víi loµi Panax trifoliatus L. [33],[34]. Sang thÕ kû 19 vµ 20, ngêi ta c«ng bè thªm mét sè loµi n÷a nh: - P. pseudoginseng Wall., 1829; ë Nepal [42],[43]. - P. ginseng Meyer., 1842 ë ViÔn §«ng Nga, §«ng b¾c Trung Quèc vµ B¾c TriÒu Tiªn [27], [38], [39],[47]. - P. japonicus Meyer, 1842 ë NhËt B¶n [38],[44]. - P. bipinnatifidus Seem, 1868 ë Ên §é [44]. §Æc biÖt vµo nöa sau cña thÕ kû 20, sau nhiÒu lÇn thay ®æi vÒ c¸c bËc ph©n lo¹i chi Panax L. ë Trung Quèc, c¸c nhµ khoa häc ®· x¸c lËp thªm nhiÒu loµi vµ thø míi kh¸c nh: P. notoginseng (Burkill) Chen; P. wangianus S.C. Sun; P. zingiberensis Wu et Feng; P. stipuleanatus Tsai et Feng vµ P. bipinnatifidus var. angustifolius (Burkill) Wen [37],[38]. Loµi míi ®îc c«ng bè gÇn ®©y nhÊt lµ S©m ngäc linh/ S©m viÖt nam (Panax vietnamensis Ha et Grushv., 1985) [41]. Tr¶i qua thêi gian, trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ c¸c loµi s©m mäc tù nhiªn, ngêi ta ®· ghi nhËn thªm ®îc nhiÒu ®iÓm ph©n bè kh¸c cña c¸c loµi kÓ trªn. MÆt kh¸c, do lµ nh÷ng c©y thuèc cã gi¸ trÞ sö dông vµ kinh tÕ cao nªn mét sè loµi s©m ®· bÞ khai th¸c c¹n kiÖt. §Ó ®¸p øng cho nhu cÇu nµy, mét sè loµi nh Nh©n S©m (P. ginseng Meyer), Tam thÊt (P. notoginseng (Burkill) Chen), Gi¶ nh©n s©m (P. pseudoginseng Wall), T©y d¬ng s©m (P. quinquefolius L.)... ®· ®îc ®a §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-4- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n vµo trång thªm t¹i chÝnh quèc vµ du nhËp sang nhiÒu quèc gia kh¸c. Sù ph©n bè cña c¸c loµi nµy ë c¸c quèc gia ®îc thÓ hiÖn trong b¶ng 1-1. B¶ng 1-1. C¸c loµi thuéc chi Panax L. trªn thÕ giíi vµ sù ph©n bè Tµi liÖu TT C¸c loµi vµ díi loµi Mäc tù nhiªn Trång tham kh¶o 1 Panax ginseng C. A. Meyer Trung Quèc, TriÒu Trung Quèc, TriÒu Tiªn, 13,19,27, (Nh©n S©m) Tiªn, Nga Hµn Quèc, NhËt B¶n, Mü, 38,42,44 Nga, Canada… 2 P. quinquefolius L. Canada, Mü Trung Quèc, Mü 19,33,34 (T©y d¬ng s©m) 3 P. notoginseng F. H. Chen ex C. Canada, Mü Trung Quèc, NhËt B¶n, 19,38,42 Y. Wu et K. M. Feng (Tam thÊt) Hµn Quèc 4 P. pseudoginseng Wall. Cã thÓ ë Nª Pan NhËt B¶n, Trung Quèc, 19,27,42, 46 (Gi¶ nh©n s©m) TriÒu Tiªn, Hµn Quèc, ViÖt Nam (?) 5 P. japonicus C. A. Meyer NhËt B¶n, Trung NhËt B¶n, Trung Quèc 19,42,42 (S©m nhËt) Quèc 6 P. wangianus S. C. Sun Trung Quèc 19,44 7 P. zingiberensis C. Y. Wu et K. Trung Quèc Trung Quèc 5 M. Feng (S©m gõng) 8 P. stipuleanatus H. T. Tsai et K. Trung Quèc, ViÖt 11,18, 19,22 M. Feng Nam (Tam thÊt hoang) 9 P. bipinnatifidus Seemann Trung Quèc, Ên 19,27,42, 43 §é, Nª Pan, Mianma, ViÖt Nam 10 P. bipinnatifidus Seemann var. Trung Quèc, Ên 19,27,42, 43 angustifolius (Burkill) Wen §é, Ne Pan (S©m vò diÖp) 11 P. trifoliatus L. Canada, Mü 19,33,34 (S©m ba l¸) 12 P. vietnamensis Ha et Grushv. ViÖt Nam 1,5,8,9,12,1 (S©m ngäc linh) 5,17,18, 19,20,21, 41 §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-5- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n NhËn xÐt: * Trong sè 12 loµi vµ díi loµi kÓ trªn cã 11 loµi vµ díi loµi lµ c©y mäc tù nhiªn vµ mét sè loµi ®· ®îc ®a vµo trång, chØ cã loµi Gi¶ nh©n s©m (P. pseudoginseng) hiÖn cha râ vÒ nguån gèc [19],[27],[42],[46]. * Nh vËy toµn bé chi S©m (Panax L.) trªn thÕ giíi hiÖn ®· biÕt ch¾c ch¾n cã 11 loµi vµ 1 díi loµi (thø – var.), Sù ph©n bè cña chi Panax L. trªn thÕ giíi cho thÊy chóng chØ xuÊt hiÖn ë B¾c b¸n cÇu, kÐo dµi tõ vïng rõng nói gi¸p bê biÓn phÝa §«ng cña B¾c mü bao gåm B¾c Hoa Kú vµ T©y – Nam Canada (cã 2 loµi P. quinquefolius vµ P. trifoliatus) vµ dêng nh c¶ loµi P. notoginseng (?) [19],[33],[34]. Vïng §«ng B¾c ¸ (gåm ViÔn §«ng Nga, §«ng B¾c Trung Quèc, b¸n ®¶o TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n) cã 2 loµi P. ginseng vµ P. japonicus Trung t©m ph©n bè cña chi Panax L. cã thÓ tõ vïng T©y – Nam cña Trung Quèc lan to¶ xuèng phÝa B¾c cña ViÖt Nam. Thùc chÊt khu vùc nµy gåm 2 tØnh biªn giíi kÒ nhau lµ V©n Nam (Trung Quèc) vµ Lµo Cai (ViÖt Nam), ë ®©y ®ang cã tíi 7 loµi vµ díi loµi (thø) mäc hoµn toµn tù nhiªn, 2 loµi trång lµ P. notoginseng (nhËp tõ B¾c Mü) vµ P. pseudoginseng (kh«ng t×m thÊy trong hoang d¹i, nhng gi¶ thiÕt cã nguån gèc tõ vïng cËn Himalaya thuéc Nª Pan hoÆc lµ kÕt qu¶ cña lai tù nhiªn gi÷a 2 loµi gÇn gòi nµo ®ã). §©y cã thÓ coi lµ trung t©m ph©n bè cña chi S©m (Panax L.) cña thÕ giíi. ë B¾c Mü hiÖn cã 3 loµi (P. notoginseng; P. quinquefolius vµ P. trifoliatus). Giíi h¹n cuèi cïng vÒ phÝa Nam cña chi Panax L. lµ loµi S©m ngäc linh (Panax vietnamensis) ë MiÒn Trung cña ViÖt Nam, t¹i 14o15’ vÜ ®é B¾c. ChÝnh v× vËy S©m ngäc linh ®îc coi lµ loµi ®Æc h÷u hÑp cña MiÒn Trung ViÖt Nam. Cã mét sè ý kiÕn cho r»ng S©m ngäc linh cßn cã ë nói Langbian – L©m §ång [7],[8],[9],[41]. Tuy nhiªn, ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i chóng t«i vÉn cha thu ®îc mÉu S©m ngäc linh ë ®Þa ®iÓm nµy. Tãm l¹i, trªn thÕ giíi S©m ngäc linh míi chØ thÊy ë MiÒn Trung cña ViÖt Nam trªn nói Ngäc Linh thuéc 2 tØnh Qu¶ng Nam vµ Kon Tum. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-6- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n 1.1.2 Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng c¸c loµi s©m hiÖn nay Nh trong phÇn më ®Çu ®· ®Ò cËp, tÊt c¶ c¸c loµi thuéc chi S©m (Panax L.) trªn thÕ giíi ®Òu ®îc dïng lµm thuèc vµ cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Tr¶i qua hµng chôc, thËm chÝ hµng tr¨m n¨m bÞ lïng sôc ®Ó khai th¸c sö dông, nh÷ng loµi s©m mäc tù nhiªn ®Òu r¬i vµo t×nh tr¹ng bÞ c¹n kiÖt. ThËm chÝ cã nh÷ng loµi nh Nh©n s©m (P. ginseng) ®· ®îc ®a vµo trång tõ hµng tr¨m n¨m tríc kia [39]. Loµi Tam thÊt (P. notoginseng), Gi¶ nh©n s©m (P. pseudoginseng) còng ®îc trång l©u ®êi t¹i Trung Quèc, nhng hiÖn còng cha râ xuÊt xø, còng nh chóng ®îc ®a vµo trång tõ bao giê [19],[27],[47],[44]. Nh÷ng loµi thuéc chi Panax ®· ®îc trång víi qui m« lín hiÖn nay ë c¸c quèc gia cã thÓ kÓ ®Õn nh lµ: + Nh©n s©m (P. ginseng): Trung Quèc, Hµn Quèc, TriÒu Tiªn, NhËt B¶n, Liªn Bang Nga vµ Mü. + Tam thÊt (P. notoginseng): Trung Quèc, NhËt B¶n vµ Hµn Quèc. + Gi¶ Nh©n s©m (P. pseudoginseng): Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, Hµn Quèc(?) vµ ViÖt Nam . + T©y d¬ng s©m (P. quinquefolius): Mü, Trung Quèc. Ngoµi ra mét sè loµi kh¸c nh S©m nhËt (P. japonicus), S©m gõng (P. zingiberensis)... còng cã trång r¶i r¸c ë NhËt B¶n vµ Trung Quèc nhng kh«ng nhiÒu. Mét sè loµi cßn l¹i nh P. wangianus (ë V©n Nam – Trung Quèc), P. bipinnatifidus (ë V©n Nam – Trung Quèc, vïng biªn giíi cña Ên §é, Nª Pan, Myanma, vµ ViÖt Nam), P. stipuleanatus (V©n Nam – Trung Quèc vµ B¾c ViÖt Nam) vµ S©m ngäc linh – P. vietnamensis (MiÒn Trung – ViÖt Nam) ®Òu ®îc coi lµ c¸c loµi hiÕm vµ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng trong tù nhiªn. Tuy vËy, trong sè nµy hiÖn míi chØ cã 2 loµi lµ S©m vò diÖp (P. bipinnatifidus) vµ S©m ngäc linh (P. vietnamensis) cã tªn trong Danh lôc §á cña IUCN (2003); loµi S©m vò diÖp còng cã tªn trong S¸ch §á Trung Quèc (1996) ®Ó b¶o tån. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-7- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n 1.1.3 VÊn ®Ò nh©n trång mét sè loµi s©m Theo nh÷ng tµi liÖu ®· c«ng bè hiÖn cã [19],[20],[27],[38],[39],[42],[47], hÇu nh c¸c loµi thuéc chi S©m (Panax L.) trªn thÕ giíi xÐt vÒ ph¹m vi ph©n bè còng rÊt h¹n chÕ. HÇu hÕt c¸c loµi (P. quinquefolius, P. pseudoginseng, P. wangianus, P. zingiberensis, P. trifoliatus, P. vietnamensis) míi chØ biÕt ë mét ®iÓm ph©n bè [5]. Mét vµi loµi kh¸c (P. ginseng, P. japonicus, P. stipuleanatus, P. bipinnatifidus) cã thÓ cã tõ 2 ®iÓm ph©n bè trë lªn, nhng ®îc biÕt kÝch thíc quÇn thÓ cña chóng còng rÊt nhá. Bëi vËy khi bÞ t×m kiÕm khai th¸c, ®¬ng nhiªn chóng sÏ bÞ suy gi¶m nghiªm träng vµ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. V× vËy, ®Ó ®¸p øng cho nhu cÇu sö dông ngµy cµng t¨ng, kh«ng cßn con ®êng nµo kh¸c lµ ph¶i nghiªn cøu ph¸t triÓn trång. Nh©n s©m (P. ginseng) ®îc biÕt tíi kho¶ng 4.000 n¨m tríc ®©y [33],[34],[37],[39] ®ång thêi ®©y còng lµ loµi cã lÞch sö trång trät tíi vµi tr¨m n¨m [39]. HiÖn t¹i Nh©n s©m ®îc trång nhiÒu nhÊt lµ ë Trung Quèc, sau ®Õn Hµn Quèc, TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n; Liªn Bang Nga vµ Mü cã trång nhng cha râ vÒ qui m«. Tæng s¶n lîng Nh©n s©m trång trªn toµn thÕ giíi mçi n¨m cã thÓ ®Õn hµng ngµn tÊn. Loµi s©m trång nhiÒu hiÖn nay (sau Nh©n s©m) lµ Tam thÊt (P. notoginseng). T¹i Trung Quèc, Tam thÊt ®îc trång víi qui m« hµng ngµn hÐc ta ë ch©u V©n S¬n (tØnh V©n Nam) vµ mét sè n¬i kh¸c thuéc tØnh Qu¶ng T©y vµ Qu¶ng §«ng [19],[33],[34]. Ngoµi ra loµi c©y thuèc nµy còng ®îc trång nhiÒu ë NhËt B¶n, Hµn Quèc vµ TriÒu Tiªn [19],[38],[44]. Loµi T©y d¬ng s©m (P. quinquefolius) còng ®îc trång nhiÒu ë Mü vµ vµi n¨m tríc ®©y ®· ®îc di thùc vÒ trång ë Trung Quèc [19]. Víi ®Æc ®iÓm sinh th¸i lµ c©y a Èm vµ a bãng nªn c¸c loµi s©m kÓ trªn khi ®a vµo s¶n xuÊt lín ®Òu ®îc trång ë vên cã m¸i che. MÆt kh¸c, ®Ó ph¸t triÓn trång lín Nh©n s©m, Tam thÊt, Gi¶ nh©n s©m, T©y d¬ng s©m... tõ l©u, ngêi ta ®· quan t©m ®Õn viÖc chän gièng vµ nghiªn cøu vÒ kü thuËt nh©n gièng. §· cã mét sè tµi liÖu c«ng bè vÒ t¹o gièng Nh©n s©m, Tam thÊt b»ng con ®êng nu«i cÊy m« tÕ §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-8- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n bµo. Song qua c¸c tµi liÖu ®· ®îc c«ng bè vÒ trång trät c©y thuèc cña Liªn X« [39], Trung Quèc [46], cho thÊy r»ng hä vÉn trång Nh©n s©m b»ng c©y gièng gieo tõ h¹t. LÊy vÝ dô nh viÖc trång Tam thÊt ë ch©u V©n S¬n, tØnh V©n Nam, Trung Quèc, cø mçi hÐc ta vên gièng mçi n¨m cã thÓ cung cÊp h¹t gièng (víi chÊt lîng tèt) ®ñ trång kho¶ng tõ 1.000 ®Õn 1.300 hÐc ta. Bªn c¹nh ®ã ngêi ta cßn cã thÓ t¸c ®éng vµo viÖc ra hoa kÕt qu¶ cña c©y mÑ mét c¸ch ®ång ®Òu. VÊn ®Ò thµnh c«ng trong viÖc trång Nh©n s©m vµ Tam thÊt cßn ë chç kü thuËt gieo ¬m h¹t ®· ®¹t hiÖu suÊt rÊt cao (trªn 95%) [39],[46]. T¬ng tù nh vËy nh÷ng loµi kh¸c nh P. quinquefolius, P. pseudoginseng, P. zingiberensis… còng ®îc hoµn thiÖn nghiªn cøu vµ ®a vµo trång trät tõ nhiÒu n¨m tríc. ThËm chÝ loµi P. notoginseng cã ph©n bè tù nhiªn ë Canada, Mü; loµi P. japonicus cã ph©n bè tù nhiªn ë NhËt B¶n nhng còng ®îc Trung Quèc ph¸t triÓn trång thµnh hµng ho¸ b»ng sù hoµn thiÖn vÒ c«ng nghÖ trång vµ s¶n xuÊt gièng. §Æc biÖt loµi P. pseudoginseng hiÖn t¹i cha râ nguån gèc nhng vÉn ®îc nhiÒu níc ®a vµ trång trät thµnh hµng ho¸ thÕ m¹nh nh Trung Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn vµ ViÖt Nam (ë ViÖt Nam ®· tõng trång loµi nµy ë Phã B¶ng – Hµ Giang, Sa Pa – Lµo Cai; Hµ Qu¶ng, Th«ng N«ng – Cao B»ng tõ tríc nh÷ng n¨m 1995 víi nguån gièng nhËp tõ Trung Quèc). Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ gièng ®Õn kü thuËt trång vµ th©m canh tiªn tiÕn ®· ®em l¹i thµnh c«ng lín trong viÖc ph¸t triÓn trång réng r·i c¸c loµi s©m kÓ trªn. §©y còng lµ con ®êng tÊt yÕu ®èi víi c¸c loµi kh¸c cßn l¹i cña chi Panax L. , trong ®ã cã loµi S©m ngäc linh (P. vietnamensis) cña ViÖt Nam hiÖn nay. Lµ mét loµi ®Æc h÷u hÑp cña ViÖt Nam, S©m ngäc linh míi chØ ®îc nghiªn cøu vÒ mÆt thµnh phÇn ho¸ häc vµ t¸c dông dîc lý ë níc ngoµi. HiÖn t¹i cha cã bÊt cø tµi liÖu nµo nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm sinh häc, nh©n gièng hay trång trät S©m ngäc linh ®îc c«ng bè. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
-9- LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n 1.2 ë ViÖt Nam 1.2.1 C¸c loµi thuéc chi S©m (Panax L.) ®· biÕt ë ViÖt Nam ë ViÖt Nam cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay chi Panax ch¾c ch¾n cã 5 loµi, trong ®ã cã 3 loµi mäc tù nhiªn lµ S©m vò diÖp (Panax bipinnatifidus Seem.), Tam thÊt hoang (P. stipuleanatus Tsai et Feng) vµ S©m ngäc linh (P. vietnamensis Ha et Grushv.). Hai loµi nhËp trång lµ Tam thÊt (P. pseudoginseng Wall.) vµ Nh©n s©m (P. ginseng Meyer) [19]. + Loµi S©m vò diÖp (P. bipinnatifidus) cã ph©n bè tù nhiªn ë vïng nói Hoµng Liªn S¬n (huyÖn Sa Pa, huyÖn B¸t X¸t – tØnh Lµo Cai); huyÖn Than Uyªn (tØnh Lai Ch©u), ë ®é cao tõ 1.800m ®Õn 2.400m. Trªn thÕ giíi loµi nµy còng cã ph©n bè tù nhiªn ë Nam Trung Quèc, B¾c Myanma, §«ng – B¾c Ên ®é vµ Nª Pan [19],[21]. + Loµi Tam thÊt hoang (P. stipuleanatus) còng cã ph©n bè tù nhiªn ë vïng nói Hoµng Liªn S¬n (huyÖn Sa Pa, huyÖn B¸t X¸t – tØnh Lµo Cai); huyÖn Than Uyªn (tØnh Lai Ch©u), ë ®é cao tõ 1.800m ®Õn 2.400m. Trªn thÕ giíi míi chØ ph¸t hiÖn ë vïng §«ng – Nam tØnh V©n Nam (Trung Quèc), gi¸p biªn giíi ViÖt Nam, ®é cao tõ 1.200 ®Õn 1.700m [19]. §©y còng lµ loµi míi ®îc bæ sung cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp kû 90, vµ lµ loµi ®Æc h÷u cña vïng Nam Trung Quèc – B¾c ViÖt Nam [19]. Tuy nhiªn c¶ 2 loµi nãi trªn ®· bÞ khai th¸c c¹n kiÖt, céng víi viÖc m«i trêng sèng bÞ thu hÑp vµ huû ho¹i do n¹n ph¸ rõng trång Th¶o qu¶ nªn hiÖn ®· trë nªn cùc hiÕm vµ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng rÊt cao [19],[20],[21],[22]. HiÖn t¹i ViÖn Dîc liÖu kÕt hîp víi Bé KH & CN ®ang cã ch¬ng tr×nh b¶o tån 2 loµi S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang trªn d·y Hoµng Liªn S¬n thuéc ®Þa bµn huyÖn Sa Pa (tØnh Lµo Cai) vµ ®ang cho kÕt qu¶ tèt [22]. + S©m ngäc linh (P. vietnamensis) lµ loµi ®Æc h÷u hÑp cña MiÒn Trung ViÖt Nam, cã ph©n bè tù nhiªn ë c¸c huyÖn Tu M¬ R«ng, huyÖn §¨k Glei (tØnh Kon Tum), huyÖn Nam Trµ My, huyÖn Phíc S¬n, huyÖn Hiªn (tØnh Qu¶ng Nam), trªn vïng nói Ngäc Linh, ®é cao trªn 1.500m [15],[19],[21]. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- 10 - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n Còng cã tµi liÖu cho r»ng S©m ngäc linh cßn cã ë nói Lang Bian (tØnh L©m §ång) [19],[39],[41]. Tuy nhiªn hiÖn t¹i loµi nµy ®· trë nªn cùc hiÕm do t×nh tr¹ng khai th¸c kiÖt quÖ trong nhiÒu n¨m céng víi viÖc ®èt n¬ng lµm rÉy nªn ®iÖn tÝch tù nhiªn còng bÞ thu hÑp. ChØ cßn tËp trung trong 2 ®iÓm b¶o tån lµ Chèt s©m (x· M¨ng Ri, huyÖn Tu M¬ R«ng, tØnh Kon Tum) vµ Tr¹m Dîc liÖu Trµ Linh (x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam) [15],[19]. Theo tiªu chuÈn ph©n h¹ng trong Danh lôc §á cña IUCN, 1994 vµ 2001, c¶ 3 loµi kÓ trªn ®· ®îc NguyÔn TËp ®Ò xuÊt ë møc ph©n h¹ng: CR. A1 c,d. NghÜa lµ, S©m vò diÖp, Tam thÊt hoang vµ S©m ngäc linh hiÖn ®ang ë trong t×nh t¹ng “Cùc kú bÞ nguy cÊp” [20],[21]. + Gi¶ nh©n s©m, Tam thÊt (P. pseudoginseng) ®îc céng ®ång ngêi Hoa sèng ë däc biªn giíi huyÖn §ång V¨n vµ huyÖn MÌo V¹c (tØnh Hµ Giang) mang tõ Trung Quèc vÒ trång ë vên gia ®×nh tõ tríc n¨m 1964. Giai ®o¹n nh÷ng n¨m 1964 – 1973, ViÖn Dîc LiÖu vµ mét sè ®Þa ph¬ng gÇn biªn giíi Trung Quèc nhËp vÒ trång t¹i huyÖn Sa Pa, huyÖn B¾c Hµ (tØnh Lµo Cai); huyÖn Th«ng N«ng, huyÖn Hµ Qu¶ng (tØnh Cao B»ng); ThÞ trÊn Phã B¶ng, §ång V¨n (tØnh Hµ Giang). Tuy nhiªn tÊt c¶ nh÷ng ®Þa danh trªn hiÖn t¹i dêng nh kh«ng cã n¬i nµo cßn duy tr× viÖc trång gièng Tam thÊt nhËp néi nµy [19]. + Nh©n s©m (P. ginseng) ®îc ViÖn Dîc LiÖu nhËp gièng nhiÒu lÇn trong nh÷ng n¨m 1970 – 1995 tõ B¾c TriÒu Tiªn, Trung Quèc vµ NhËt B¶n nhng trång cha thµnh c«ng. N¨m 2001, mét c¸ nh©n ®· mang tõ níc ngoµi vÒ mét sè h¹t gièng Nh©n s©m vµ trång ë Sa Pa. Ngay tõ n¨m thø 3 ®· cã 30% c©y trång ra hoa, ®©y còng lµ th«ng tin ®Çu tiªn vÒ c©y Nh©n s©m ®îc trång cho ®Õn khi ra hoa, qu¶ ë ViÖt Nam [19],[22]. 1.2.2 LÞch sö ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu vÒ S©m ngäc linh ë ViÖt Nam N¨m 1973 ®oµn ®iÒu tra dîc liÖu cña Ban d©n y khu 5 do Dîc sÜ §µo Kim Long vµ NguyÔn Ch©u Giang híng dÉn ®· ph¸t hiÖn mét loµi thuéc chi Panax mäc thµnh quÇn thÓ nhá ë ®é cao kho¶ng 1.800m so víi mùc níc biÓn trªn ®Þa bµn tØnh Gia Lai - Kon Tum (nay lµ tØnh Kon Tum). Ban ®Çu c¸c t¸c gi¶ nµy ®Æt tªn lµ S©m §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- 11 - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n ®èt tróc vµ s¬ bé x¸c ®Þnh tªn khoa häc: Panax articulatus L. hä Nh©n s©m Araliaceae[12]. MÆc dï tríc ®ã n¨m 1968, kü s Vò §øc Minh ®· thu ®îc mÉu loµi nµy vµ t¹m ®Æt tªn lµ S©m khu 5 vµ chÝnh «ng lµ ngêi ®· nhËn ®Þnh ë vïng nói Ngäc Linh cã thÓ cã Nh©n s©m [5]. Trªn thùc tÕ, ngay tõ nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (1952 - 1953) nhiÒu c¸n bé C¸ch M¹ng ho¹t ®éng n»m vïng ë ®©y còng ®îc ®ång bµo chØ cho c©y thuèc nh mét thø thÇn dîc ®Ó phßng th©n nh÷ng khi ®au yÕu. (nh «ng Phan QuyÕt nguyªn BÝ th tØnh uû Kon Tum, «ng TrÇn Kiªn nguyªn Uû viªn Ban bÝ th Trung ¬ng §¶ng nay ®· nghØ hu). Theo b¸c sÜ X« Kr¬n, b¸c sÜ X« Lª T¨ng lµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng cña vïng nµy cho biÕt gia ®×nh c¸c «ng còng ®· dïng c©y thuèc nµy tõ l©u ®êi ®Ó ch÷a cho ngêi ®au èm nÆng, ngêi bÞ r¾n c¾n vµ c¸c bÖnh th«ng thêng nh ®au bông, cÇm m¸u vÕt th¬ng…[12]. Sau khi ®Êt níc hoµn toµn thèng nhÊt, n¨m 1976, c«ng tr×nh nghiªn cøu s¬ bé cña TS. NguyÔn Thíi Nh©m t¹i Ba Lan cho thÊy thµnh phÇn saponin cña s©m ViÖt Nam kh¸ gièng víi Nh©n s©m [5]. §Õn n¨m 1978 – 1979, hai tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng (cò) vµ Gia Lai – Kon Tum míi tæ chøc ®iÒu tra tr÷ lîng S©m ngäc linh ®· ghi nhËn: Xung quanh ®Ønh Ngäc Linh, vÒ híng T©y vµ T©y b¾c cã tíi 92 ®iÓm s©m mäc tËp chung ë 10 x· thuéc hai huyÖn §¨k T« vµ §¨k Glei tØnh Kon Tum; vÒ phÝa §«ng vµ §«ng nam cã 16 ®iÓm s©m mäc tËp chung ë 3 x· Trµ Linh, Trµ Nam vµ Trµ Cang huyÖn Trµ My tØnh Qu¶ng Nam. Tr÷ lîng hµng n¨m cã thÓ khai th¸c tõ 800 ®Õn 1.000kg [12]. §Õn n¨m 1985, trong ch¬ng tr×nh hîp t¸c gi÷a ViÖt Nam vµ Liªn X«, c©y S©m ngäc linh ®îc x¸c ®Þnh lµ mét loµi míi ®èi víi khoa häc bëi Hµ ThÞ Dông vµ I. V. Grushvitzky [39],[41]. Tõ ®ã Panax vietnamensis Ha et Grushv., chÝnh thøc ®îc c«ng bè víi thÕ giíi, nhiÒu c¸c nhµ khoa häc níc ngoµi thêng gäi lµ S©m viÖt nam vµ ë trong níc nhiÒu ngêi quen gäi lµ S©m ngäc linh. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam
- 12 - LuËn v¨n th¹c sü khoa häc Lª Thanh S¬n 1.2.3 Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ho¸ häc vµ dîc lý Theo quan ®iÓm ho¸ ph©n lo¹i vµ dîc lý häc, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®· chia 12 loµi thuéc chi Panax thµnh 2 nhãm chÝnh. - Nhãm 1 gåm c¸c loµi cã gi¸ trÞ, hiÖn ®· ®îc ph¸t triÓn trång trät gåm Nh©n s©m (Panax ginseng), S©m mü (P. quinquefolius) vµ Tam thÊt (P. notoginseng), cã bé phËn díi mÆt ®Êt lµ mét rÔ cñ d¹ng cµ rèt ph¸t triÓn vµ chøa c¸c saponin cã khung thuéc nhãm dammaran. - Nhãm 2 gåm c¸c loµi mäc hoang nh P. japonicus, P. zingiberensis, P. bipinnatifidus… víi bé phËn th©n rÔ díi ®Êt rÊt ph¸t triÓn theo híng n»m ngang, chøa saponin cã khung cÊu t¹o thuéc nhãm olean. Tuy nhiªn, hµm lîng saponin cña S©m ngäc linh so víi c¸c loµi Panax trång trät thuéc nhãm 1 l¹i cao h¬n rÊt nhiÒu, ®îc thÓ hiÖn trong b¶ng 1-2 [5]. B¶ng 1-2. Hµm lîng saponin (tÝnh theo thu suÊt %) cña S©m ngäc linh so víi c¸c loµi Panax trång trät thuéc nhãm 1. Lo¹i aglycon P. ginseng P. notoginseng P. quinquefolius P. vietnamensis 20(S)-ppd 2,9 2,1 2,7 3,1 20(S)-ppt 0,6 2,4 1,2 2,0 Ocotillol --- --- 0,04 5,6 Oleanolic acid 0,02 --- 0,07 0,09 Thu suÊt toµn 3,5 4,5 4,0 10,8 phÇn (%) Ghi chó: 20(S)-ppd: 20(S)-protoPanaxadiol; 20(S)-ppt: 20(S)-protoPanaxatriol Tõ n¨m 1985 ®Õn n¨m 2000, th«ng qua sù hîp t¸c quèc tÕ hiÖu qu¶, ®Æc biÖt víi c¸c nhµ khoa häc ViÖn Dîc LiÖu Poznan, Ba Lan; ViÖn §¹i häc Hiroshima vµ trêng §¹i häc Y khoa Toyama, NhËt B¶n, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ho¸ häc vµ dîc lý cña S©m ngäc linh ®· thu ®îc kÕt qu¶ næi bËt, kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm s¸ng tá vÒ mÆt khoa häc (danh ph¸p) c©y S©m ngäc linh mµ cßn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ sö dông cña nã. §Ò tµi: Nghiªn cøu kh¶ n¨ng t¸i sinh c©y S©m ngäc linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv.) phôc vô c«ng t¸c b¶o tån t¹i vïng nói Ngäc Linh thuéc x· Trµ Linh, huyÖn Nam Trµ My, tØnh Qu¶ng Nam