Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Tổ chức dạy học dự án trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài tìm hiểu, nghiên cứu về tổng quan của dạy học dự án, nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học dự án trong dạy học. Tìm hiểu và nghiên cứu thực trạng việc dạy học dự án trong dạy học lịch sử ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Tổ chức dạy học dự án trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HUỆ TỔ CHỨC DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HUỆ TỔ CHỨC DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN ĐỨC THẮNG THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Đề tài “Tổ chức dạy học dự án trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả trong đề tài này là trung thực, không sao chép từ bất kỳ công trình nào khác mà không trích dẫn. Đề tài này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan này của mình. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Huệ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn TS Nguyễn Đức Thắng, cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, các Thầy, Cô giáo môn Lịch sử, các em học sinh của các trường THPT thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh, đã tạo điều kiện giúp đỡ về mọi mặt để tôi hoàn thành Luận văn. Cuối cùng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, ngày 14 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Huệ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ........................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... v DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................................ vi MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 2 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ................................... 5 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 7 5. Ý nghĩa của đề tài ..................................................................................................... 7 6. Bố cục của luận văn .................................................................................................. 7 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT ...................... 8 1.1. Cơ sở lý luận ...................................................................................................... 8 1.1.1. Quan niệm dạy học dự án .................................................................................. 8 1.2.2. Đặc điểm và phân loại DHDA ......................................................................... 10 1.1.3. Tiêu chuẩn thành công một bài học được tổ chức DHDA .............................. 13 1.1.4. Yêu cầu của dạy học phát triển năng lực học sinh trong chương trình phổ thông mới ......................................................................................................... 16 1.2. Thực trạng DHDA trong dạy học lịch sử ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh ............................................................................................... 21 1.2.1. Mục đích khảo sát ............................................................................................ 21 1.2.2. Đối tượng và phương pháp khảo sát ................................................................ 21 1.2.3. Kết quả khảo sát ............................................................................................... 22 Chương 2. CÁC HÌNH THỨC DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU TỈNH QUẢNG NINH .................................................................................... 34 2.1. Quy trình tổ chức DHDA ................................................................................. 34 2.2. Yêu cầu tổ chức DHDA ................................................................................... 38 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
2.3. Biện pháp tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh ................................................................... 41 2.3.1. Dạy học bài nội khóa ....................................................................................... 42 2.3.2. Tổ chức dạy học dự án trong hoạt động ngoại khóa ........................................ 49 2.3.3. Dạy học lịch sử địa phương ............................................................................. 54 2.4. Thực nghiệm sư phạm ..................................................................................... 61 2.4.1. Mục đích, đối tượng và phương pháp thực nghiệm ......................................... 61 2.4.2. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 63 2.4.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ......................................................................... 76 Tiểu kết chương 2 ....................................................................................................... 78 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................. 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 83 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT CHBH Câu hỏi bài học CHKQ Câu hỏi khái quát CHND Câu hỏi nội dung CNTT Công nghệ thông tin DA Dự án DAHT Dự án học tập ĐC Đối chứng DH Dạy học DHDA Dạy học dự án ĐHSP Đại học Sư phạm GV Giáo viên HS Học sinh LS Lịch sử NL Năng lực NXB Nhà xuất bản PPDH Phương pháp dạy học THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Biểu hiện các năng lực chung của HS trong dạy học lịch sử .................18 Bảng 1.2. Biểu hiện các NL chuyên môn trong dạy học lịch sử ............................20 Bảng 2.1. Phân phối chương trình LS địa phương tỉnh Quảng Ninh cấp THPT ...54 Bảng 2.2. Danh mục các DAHT trong dạy học bài nội khóa.................................58 Bảng 2.3. Danh mục các DAHT trong dạy học bài ngoại khóa .............................60 Bảng 2.4. Danh mục các DAHT trong dạy học lịch sử địa phương ......................60 Bảng 3.1. Kết quả khảo sát chất lượng đầu năm 2018-2019 môn Lịch sử ............61 Bảng 3.2. Danh sách các lớp TN và ĐC năm học 2018 - 2019 .............................62 Bảng 3.3. Nhận xét quá trình làm việc nhóm lớp 10B1 .........................................65 Bảng 3.4. Xếp loại sản phẩm học tập của dự án ....................................................67 Bảng 3.5. Nhận xét quá trình làm việc nhóm lớp 12A8 .........................................67 Bảng 3.6. Nhận xét quá trình làm việc nhóm lớp 10B2 .........................................68 Bảng 3.7. Phân phối tần suất, tần số lũy tích bài kiểm tra TNKQ cặp TN1-ĐC1 .70 Bảng 3.8. Tổng hợp bài kiểm tra TNKQ cặp TN1-ĐC1 ........................................71 Bảng 3.9. Phân phối tần suất, tần số lũy tích bài kiểm tra TNKQ cặp TN2-ĐC2 .72 Bảng 3.10. Tổng hợp bài kiểm tra TNKQ cặp TN2-ĐC2 ........................................72 Bảng 3.11. Phân phối tần suất, tần số lũy tích bài kiểm tra TNKQ cặp TN3-ĐC3 .73 Bảng 3.12. Tổng hợp bài kiểm tra TNKQ cặp TN3-ĐC3 ........................................74 Bảng 3.13. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra TNKQ các lớp ...............74 Bảng 3.14. Đại lượng kiểm định t của các cặp TN-ĐC ...........................................76 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ câu hỏi khung ............................................................................... 14 Hình 1.2. Mô hình các thành phần năng lực phù hợp với 4 trụ cột theo UNESCO ..... 17 Hình 1.3. Biểu đồ mức độ sử dụng các phương pháp dạy học ............................... 22 Hình 1.4. Biểu đồ các nguồn hiểu biết của giáo viên về DHDA ............................ 23 Hình 1.5. Biểu đồ mức độ áp dụng và thích áp dụng phương pháp DHDA ........... 24 Hình 1.6. Biểu đồ mức độ cần thiết của phương pháp DHDA ............................... 24 Hình 1.7. Biểu đồ ý kiến của giáo viên về hiệu quả của DHDA ............................ 25 Hình 1.8. Biểu đồ những khó khăn của giáo viên khi DHDA ................................ 26 Hình 1.9. Biểu đồ mức độ yêu thích giờ học dự án của học sinh ........................... 27 Hình 1.10. Biểu đồ mức độ thực hiện các nhiệm vụ cho tập của học sinh ............... 27 Hình 1.11. Biểu đồ mức độ kiến thức chương trình lịch sử ...................................... 28 Hình 1.12. Biểu đồ mức độ hiệu quả học tập dự án của học sinh ............................. 28 Hình 1.13. Biểu đồ mức độ hiệu quả tiếp thu các năng lực của HS ......................... 29 Hình 1.14. Biểu đồ mức độ sử dụng CNTT của học sinh ......................................... 29 Hình 1.15. Biểu đồ những khó khăn của HS khi học tập dự án ................................ 30 Hình 2.1. Quy trình dạy học dự án trong dạy học lịch sử ....................................... 35 Hình 3.1. Đồ thị đường lũy tích bài kiềm tra TNKQ cặp TN1-ĐC1 ...................... 71 Hình 3.2. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra TNKQ của cặp TN1-ĐC1 ......................... 71 Hình 3.3. Đồ thị đường lũy tích bài kiềm tra TNKQ cặp TN2-ĐC2 ...................... 72 Hình 3.4. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra TNKQ của cặp TN2-ĐC2 ......................... 73 Hình 3.5. Đồ thị đường lũy tích bài kiềm tra TNKQ cặp TN3-ĐC3 ...................... 73 Hình 3.6. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra TNKQ của cặp TN3-ĐC3 ......................... 74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong quá trình đấu tranh sinh tồn cùng với sự phát triển của lịch sử, nhân loại đã sáng tạo ra những thành tựu văn hóa, giáo dục, khoa học và kĩ thuật hết sức kì diệu. Đối với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, Đảng ta luôn coi trọng sự nghiệp giáo dục, coi giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư cho sự phát triển bởi giáo dục khơi dậy và tạo ra những tiềm năng vô tận của con người. Trước sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, truyền thông, kĩ thuật số hiện nay tạo ra rất nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra những thách thức rất lớn đối với sự nghiệp giáo dục. Giáo dục hướng đến mục tiêu phát triển con người toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ, hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực công dân đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Điều 28.2 Luật giáo dục 2005 quy định: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, sáng tạo của học sinh phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, tự rèn luyện kỹ năng vận dụng vào thực tiễn tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú cho học sinh”[17]. Đất nước đang từng ngày thay đổi yêu cầu giáo dục cũng phải đào tạo ra lực lượng lao động mới, có bản lĩnh, có năng lực, chủ động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, thích ứng với thực tiễn xã hội. Do đó, đổi mới phương pháp dạy học là một trong những nhiệm vụ quan trọng của giáo dục, gắn liền với mọi cấp học, ngành học, môn học. Những năm gần đây, các trường THPT ở nước ta đã có nhiều cố gắng trong quá trình đổi mới về phương pháp dạy học và đã đạt được những kết quả nhất định về lý luận và vận dụng vào thực tiễn dạy học. Lịch sử là môn học quan trọng ở trường phổ thông song từ trước đến nay việc giảng dạy môn học này chưa mang lại hiệu quả thực sự do nhiều nguyên nhân. Trong đó nguyên nhân cơ bản là sử dụng phương pháp dạy học chưa phù hợp. Môn học này không những cung cấp kiến thức lịch sử dân tộc, lịch sử thế giới cho người học mà còn giáo dục người học về truyền thống lịch sử hào hùng của dân tộc, của thế giới. Từ đó 1
giúp người học biết trân quý, gìn giữ, phát huy những giá trị lịch sử của văn hóa nhân loại, góp phần vào việc hình thành nhân cách con người Việt Nam mới. Việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn là mục tiêu quan trọng của giáo dục phổ thông hiện nay. Giáo dục lịch sử về cơ bản còn mang tính truyền thụ lý thuyết, hàn lâm mà thiếu đi thực tiễn. Nhận thức tầm quan trọng của thực tiễn, giáo viên lịch sử đã từng bước tích cực đổi mới PPDH trong quá trình dạy học nhưng vẫn chưa đáp ứng được mục tiêu đặt ra. Phần lớn giáo viên còn thực hiện phương pháp truyền thống, chưa mạnh dạn sử dụng các phương pháp hiện đại vào quá trình dạy học. Các PPDH và kĩ thuật dạy học hiện đại hiện nay vẫn đang mới và lạ. Một số giáo viên còn không biết đến khái niệm, bản chất của phương pháp, kĩ thuật dạy học đó như thế nào. Trong những PPDH hiện đại thì dạy học dự án là PPDH mang lại tính tích cực cao, phù hợp với môn lịch sử trong tình hình mới. Phương pháp này không chỉ giúp người học chủ động, sáng tạo trong học tập mà còn hình thành cho học sinh những kỹ năng giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Đồng thời giúp giáo viên khẳng định được vị trí của môn học và cách nhìn nhận chưa đúng của xã hội về môn học này. Với các lí do trên, tôi chọn đề tài: “Tổ chức dạy học dự án trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh” làm đề tài luận văn của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về DHDA đã và đang thu hút sự chú ý của nhiều học giả trong và ngoài nước. Trên thế giới, ý tưởng hình thành nên DHDA có từ rất sớm ở các nước phát triển. Từ đó, thúc đẩy quá trình học tập của người học và góp phần nâng cao hiệu quả học tập. Dưới đây là một số nghiên cứu về DHDA trên thế giới mà tác giả tiếp cận được. 2.1. Những nghiên cứu về dạy học dự án ở nước ngoài Khái niệm “dự án” trong dạy học trên thế giới đã được sử dụng từ thế kỉ XVI ở các trường dạy nghề kiến trúc tại Ý. Tại đây, những ý tưởng của dự án đã được hình thành từ những cuộc thi “Prix de Rome” diễn ra hàng năm và cuộc thi “Prix d’Emulation” diễn ra hàng tháng. Năm 1763, cuộc thi “Prix d’Emulation” đã hoàn thiện ý tưởng dự án thành phương pháp học tập và giáo dục hàn lâm. 2
Học tập bằng các dự án không còn là duy nhất với ngành kiến trúc. Đến cuối thế kỉ XVIII, chuyên ngành cơ khí đã được thành lập và được coi là một bộ phận của các trường Đại học Công nghiệp và Kĩ thuật mới [10]. Từ Ý, khái niệm “dự án” trong dạy học đã lan rộng sang các nước Châu Âu và Mỹ. Đến đầu thế kỉ XX, DHDA đã được sử dụng trong dạy học phổ thông tại Mĩ. Người đóng vai trò quan trọng đối với việc hình thành cơ sở lý thuyết cho PPDH dự án là các nhà sư phạm Mĩ J.Dewey và Charles Peirce. Họ đã đưa ra những cơ sở cho DHDA và khẳng định rằng, tất cả mọi người dù già hay trẻ đều học bằng hoạt động thông qua mối quan hệ với môi trường. Tuy nhiên, thời điểm đó DHDA vẫn còn nhiều hạn chế do thiếu tư liệu và ảnh hưởng của chiến tranh thế giới thứ hai. Quá trình lịch sử nổi bật của phương pháp DHDA có thể chia thành các giai đoạn như sau [10]: Từ 1590 - 1765: Sinh viên được làm việc theo dự án tại các học viện kiến trúc Roma và Paris. Các dự án học tập thường là những bài tập tình huống giả định trong đó sinh viên được giao nhiệm vụ thiết kế và gia công một sản phẩm hoàn thiện một cách tự lực. Từ 1765 - 1880: Dự án đã trở thành phương pháp dạy học phổ biến. Tư tưởng dạy học này đã được kế tục tại các trường kỹ thuật mới thành lập ở Pháp, Đức và Thuỵ Điển. Năm 1865, dự án được giới thiệu bởi William B. Rogers tại viện công nghệ Massachusetts ở Hoa Kỳ. Từ năm 1880 - 1918: Calvin M.Wooward đã đưa phương pháp DHDA vào các trường nghề. Tại các trường này sinh viên thường giới thiệu các dự án mà học thiết kế. Ý tưởng DHDA đã được chuyển dần từ việc đào tạo thủ công sang giáo dục nghề nghiệp và khoa học nói chung. Từ 1918 - 1965: William Kilpatric định nghĩa lại DHDA và đưa nó từ Mỹ quay lại Châu Âu. Từ 1965 đến nay, các nhà giáo dục khám phá lại ý tưởng về phương pháp DHDA và phổ biến nó trên toàn cầu. Có rất nhiều công trình nghiên cứu về lý luận cũng như thực nghiệm như: Tổ chức giáo dục George Lucas đưa ra bài tóm tắt về nghiên cứu DHDA cùng với gian trưng bày các mẫu dự án ở dạng ấn phẩm và video vào tháng 11 năm 2001, John W. Thomas đã tiến hành khảo sát cơ sở lý luận cho nghiên cứu về dạy học dự án. Sự phát triển của chính trị, kinh tế, văn hóa mang tính toàn cầu, xã hội trở thành xã hội tri thức, con người không những có tri thức, trí tuệ và khả năng sáng tạo hơn mà 3
còn năng động hợp tác nhiều hơn trong công việc [6]. Ngày nay, với sự phát triển của công nghệ điện tử, DHDA được ứng dụng trong mọi cấp từ giáo dục phổ thông, đào tạo nghề cho tới cấp đại học ở nhiều nước phát triển trên thế giới. Chính vì vậy, việc đổi mới PPDH trên thế giới được chú trọng, DHDA giúp HS tích cực, chủ động chiếm lĩnh tri thức và HS dễ hòa nhập vào cuộc sống thực tiễn. 2.2. Những nghiên cứu về dạy học dự án ở Việt Nam Từ những đòi hỏi mạnh mẽ về PPDH, ở Việt Nam, DHDA được nghiên cứu phổ biến và vận dụng vào thực tế dạy học. Năm 2004, phương pháp DHDA đã được bồi dưỡng cho giáo viên và tiến hành thí điểm kết hợp đưa công nghệ thông tin vào dạy học thông qua chương trình “Dạy học hướng tới tương lai” [11]. Dự án được sự hỗ trợ của Intel nhằm giúp giáo viên phổ thông trở thành những nhà sư phạm hiệu quả, trang bị cho giáo viên những kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy phê phán và hợp tác đối với người học. Chương trình đã tạo ra sự thay đổi một cách tích cực trong thực tiễn dạy và học ở các trường phổ thông Việt Nam. Bên cạnh đó, DHDA cũng xuất hiện trong chương trình “Partner in learning” của Microsoft. Nếu dự án của Intel thực hiện “Dạy học hướng đến tương lai” thì chương trình này còn tổ chức cuộc thi “giáo viên sáng tạo” thu hút sự tham gia đông đảo của giáo viên cả nước. Ở nước ta, các đề án môn học từ lâu cũng đã được sử dụng trong đào tạo đại học trước hết là các trường kỹ thuật. Hiện nay, hình thức bài tập lớn, tiểu luận, khóa luận được thực hiện trong các trường Cao đẳng và Đại học rất gần với DHDA [10]. Những công trình nghiên cứu liên quan đến dạy học dự án của các tác giả ở Việt Nam mà tác giả đã tiếp cận được như: Một số luận văn trong các nhà trường cũng đi sâu nghiên cứu về DHDA. Tác giả có thể kể đến Nguyễn Diệu Linh, Trần Thị Thái. Các tác giả này đã nêu các luận điểm phương pháp luận của DHDA, đặc biệt quan tâm đến cơ sở lí luận của dự án học tập, điều tra thực trạng bộ môn Vật lý, Toán học ở một số trường THPT. Thông qua phân tích chương trình, nội dung kiến thức sách giáo khoa, thiết kế một số DAHT và tiến hành xây dựng, tổ chức hoạt động ngoại khóa, thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi của các dự án [16], [24]. Ngoài ra trên lĩnh vực báo chí và các bài nghiên cứu khoa học có thể kể đến một số tác giả như Phan Đồng Châu Thủy, Nguyễn Thị Thanh, Nguyễn Hương Trà, Hoàng 4
Thanh Tú, Trịnh Văn Biểu, Phạm Hồng Bắc, Phạm Mạnh Thắng... đã có nhiều bài viết có giá trị về DHDA đăng trên các tạp chí giáo dục và tạp chí khoa học [25], [23], [27], [31], [2], [1], [21]. Căn cứ vào điều kiện vật chất của từng vùng, miền, lớp học, các môn học; chưa có sự phối hợp giữa các môn tự nhiên và các môn xã hội nên ở Việt Nam hiện nay chưa có trường THPT nào áp dụng đại trà cho hình thức tổ chức dạy học dự án. Mặt khác thời gian, nội dung chương trình, cách kiểm tra, đánh giá của các trường hiện tại cũng không giống nhau. Việc tổ chức DHDA đã được các nhà nghiên cứu tìm hiểu, nghiên cứu và ứng dụng vào thực tiễn dạy học những năm gần đây, chủ yếu là luận văn thạc sĩ của trường ĐHSP Hà Nội về các môn thuộc khoa học tự nhiên như Lý, Hóa, Sinh… Như trên ta thấy các môn khoa học xã hội như Sử, Địa, Công dân chưa được nghiên cứu và thực nghiệm sâu ở chương trình phổ thông. Trong thời đại phát triển và hội nhập, giáo dục nước ta có điều kiện mở rộng và lĩnh hội những tri thức khoa học mới, đòi hỏi nhu cầu trao đổi và nhận thức môn học cũng cao hơn. Thực tế đã có sự tích hợp liên môn vào các chủ đề lịch sử, tuy nhiên việc áp dụng DHDA để tạo ra những sản phẩm cụ thể trong thực tiễn dạy học lịch sử ở trường phổ thông chưa có. Cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu tổ chức DHDA vào dạy bộ môn khoa học xã hội. Mặt khác môn lịch sử là môn khoa học xã hội, kiến thức của nó liên quan đến môn văn học, địa lý, giáo dục công dân, có cả toán học, vật lý, hóa học và cả nghệ thuật. Nhằm xóa bỏ khoảng cách kiến thức sách vở và ứng dụng vào thực tế, từ đó thay đổi giáo dục truyền thống và giảm áp lực gò bó học hành đối với học sinh. Chính vì vậy việc nghiên cứu tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông sẽ tạo ra được những sản phẩm hữu ích, giúp người học liên hệ kiến thức vào thực tế đời sống. Đồng thời giúp người học phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, cộng tác giao tiếp… và cũng phù hợp với định hướng đổi mới căn bản và toàn diện về giáo dục. 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn DHDA, tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh góp phần xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử. Khảo sát cơ 5
sở thực tiễn về tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử. Từ đó xây dựng quy trình, nguyên tắc tổ chức DHDA và biện pháp thực hiện DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: quá trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học lịch sử Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu bao gồm nội dung, thời gian và địa bàn nghiên cứu. Nội dung nghiên cứu là quá trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học lịch sử Việt Nam. Thời gian nghiên cứu từ tháng 9/2018 đến tháng 8/2019. Địa bàn nghiên cứu là ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài trước hết là tìm hiểu, nghiên cứu về tổng quan của DHDA, nghiên cứu cơ sở lý luận của DHDA trong dạy học. Tìm hiểu và nghiên cứu thực trạng việc DHDA trong dạy học lịch sử ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. Xây dựng quy trình, nguyên tắc tổ chức DHDA và biện pháp thực hiện DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả và tính khả thi của đề tài, góp phần khắc phục những hạn chế của PPDH truyền thống. 3.4. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu, tác giả đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như phương pháp nghiên cứu lý thuyết, phương pháp điều tra, phương pháp xử lí số liệu, phương pháp thực nghiệm. Trong phương pháp nghiên cứu lý thuyết, tác giả tiến hành nghiên cứu các tài liệu về chủ trương đường lối của Đảng, Nhà nước trong công tác dạy học tích cực; nghiên cứu các tài liệu về dạy học dự án, chương trình nội dung sách giáo khoa môn Lịch sử ở trường phổ thông. Tiến hành phân tích, tổng hợp các tài liệu có nội dung thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. Trong phương pháp điều tra, tác giả đã sử dụng phiếu điều tra giáo viên và học sinh. Điều tra 13 giáo viên lịch sử và 500 học sinh về thực trạng DHDA ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. Tiến hành dạy học, rút kinh nghiệm để đánh giá thực trạng DHDA trong quá trình dạy học lịch sử Việt Nam. Bên cạnh đó, tác giả sử dụng một số công cụ toán học để tính các tham số thống kê, xử lý các kết quả điều tra, đánh giá thông qua trong phương pháp 6
xử lý số liệu. Tổ chức thực nghiệm sư phạm bằng các giờ dạy học trên lớp để kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các dự án. 4. Giả thuyết khoa học Nếu tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh sẽ tác động tích cực đến kết quả học tập, tạo hứng thú, góp phần hình thành và phát triển năng lực cốt lõi cho học sinh trong việc đổi mới, phát triển toàn diện về giáo dục. 5. Ý nghĩa của đề tài Nghiên cứu đề tài này sẽ góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam. Xây dựng được quy trình, đề ra được nguyên tắc tổ chức DHDA. Qua đó đề xuất được các biện pháp thực hiện DHDA trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, Luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của tổ chức DHDA trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Chương 2. Các hình thức dạy học dự án trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT thị xã Đông Triều tỉnh Quảng Ninh. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm. 7
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Cơ sở lý luận Dạy học dự án là một trong những phương pháp dạy học hiện đại đang được quan tâm nghiên cứu và triển khai vào quá trình dạy học ở trường THPT nước ta. Dạy học dự án là quan điểm dạy học phát huy tính độc lập, tinh thần trách nhiệm của mỗi các nhân; giúp học sinh hình thành những năng lực cần thiết trong tương lai. Dạy học dự án được nghiên cứu từ rất lâu, trong chương này, tác giả tìm hiểu cơ sở lý luận của tổ chức DHDA ở những nội dung sau đây: 1.1.1. Quan niệm dạy học dự án Cơ sở của khái niệm tiếp cận dự án trong DH được các nhà sư phạm Mỹ J. Dewey và S. Charles Peirce đưa ra và khẳng định rằng, tất cả mọi người dù già hay trẻ đều học bằng hoạt động thông qua những mối quan hệ với môi trường. Họ đã chỉ ra động cơ giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong học tập là việc đặt HS trong tình huống tự khám phá thế giới và chia sẻ những kết kết quả của quá trình khai thác kiến thức, quá trình giải quyết vấn đề. DHDA là một trong những cách tốt nhất để kích thích và duy trì động cơ học tập của HS. Điều đó phù hợp với quá trình sư phạm là sự học nãy sinh trong hành động. Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu Lave (1998); Brown, Colin (1989) về khoa học nhận thức cũng chỉ ra rằng trong quá trình DH, GV phải phát huy vai trò tích cực của HS, đề ra cho người học các tình huống học tập và đòi hỏi người học phải chịu trách nhiệm trong hoạt động hợp tác. DHDA bằng cách tiếp cận giúp cho người học kiên trì theo đuổi một quá trình mục đích trong những mối quan hệ xã hội mà người học đã hiểu rõ mục đích cần có. Khái niệm dự án là gì? Thuật ngữ dự án, tiếng Anh là “Project”, được hiểu theo nghĩa phổ thông là một đề án, một dự thảo hay một kế hoạch, cần được thực hiện nhằm đạt mục đích đề ra. Khái niệm DA được sử dụng phổ biến trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế - xã hội và trong nghiên cứu khoa học. Sau đó, khái niệm DA đã đi từ lĩnh vực kinh tế, xã hội vào lĩnh vực giáo dục, đào tạo như một hình thức hay phương pháp dạy 8
học tạo điều kiện cho HS phát triển toàn diện [28]. Như thế dự án được hiểu là một kế hoạch trong đó có mục tiêu, thời gian, phương tiện, tài chính, vật chất, nhân lực và các nhiệm vụ cần thực hiện nhằm đạt được các mục tiêu đề ra. Thế nào là DHDA? Khái niệm DHDA có nguồn gốc từ Châu Âu, bắt đầu xuất hiện ở Ý sang Pháp, Anh... Đến đầu thế kỉ XX, các nhà sư phạm Mĩ đã xây dựng cơ sở lý luận cho hình thức DH này và coi đó là một PPDH quan trọng để thực hiện quan điểm dạy học lấy HS làm trung tâm, nhằm khắc phục nhược điểm của DH truyền thống coi thầy giáo là trung tâm. Ban đầu, phương pháp DA được sử dụng trong dạy thực hành các môn kỹ thuật, về sau được dùng trong hầu hết các môn học khác [2]. Trong DHDA, các hoạt động học tập được thiết kế mang tính thiết thực, liên quan đến nhiều lĩnh vực kiến thức, gắn kiến thức nhà trường với những vấn đề thực tiễn. Xuất phát từ nội dung học, GV đưa ra một chủ đề với những gợi ý hấp dẫn, kích thích người học tham gia thực hiện. DA là một bài tập tình huống mà người học phải giải quyết bằng các kiến thức theo nội dung bài học. Học DA đặt người học vào tình huống có vấn đề nhưng việc giải quyết vấn đề đòi hỏi sự tự lực cao của người học. Khi người học được tự lựa chọn tiểu chủ đề và tự đặt ra vấn đề cần tìm hiểu nghiên cứu, người học sẽ hoàn toàn chủ động tích cực trong việc lập kế hoạch nghiên cứu, tìm kiếm, tổng hợp, xử lý thông tin để giải quyết vấn đề đặt ra. Cách tiếp cận theo DA sẽ đem đến các cơ hội phát triển năng lực và những kiến thức chuyên sâu cho người học. Sau một thời gian làm việc, HS thấy được kết quả công việc của mình. GV có thể đánh giá được kết quả học tập của HS theo mục tiêu bài học. Học theo DA mang các vấn đề thực tế vào môi trường lớp học, đó là các vấn đề thường vô cùng thú vị đối với sự tò mò của học sinh. Trong một DA học tập, các hoạt động được HS thực hiện không chỉ giới hạn trong việc đọc, nghiên cứu và viết mà các hoạt động được trải dài trong một khoảng thời gian để hoàn thành quá trình cơ bản áp dụng kiến thức vào thực tế. Mỗi chủ đề dự án đều bắt đầu từ thực tế môi trường nơi các em sống và hình thành nên cảm hứng để các em tiến hành DA. Thế giới của học sinh rất giàu trí tưởng tượng và được định hình thông qua xã hội mà các em đang sống. Mỗi thời điểm trong năm đều tạo ra sự khác biệt. Đó là lý do vì sao học theo DA là một cách học độc đáo, đa dạng và mang lại kết quả [6]. 9
Từ việc tiếp cận đến dự án đã có nhiều quan niệm và định nghĩa khác nhau về DHDA. Nhiều tác giả coi dạy học DA là một quan điểm dạy học. Cũng có người coi là một hình thức dạy học vì khi thực hiện một DA, có nhiều PPDH cụ thể được sử dụng. Tuy nhiên, dạy học dự án cũng có thể coi là một PPDH phức hợp. Theo các tác giả Trịnh Văn Biểu, Phan Đồng Châu Thủy, Trịnh Lê Hồng Phương thì “Dạy học dự án là một hình thức dạy học hay PPDH phức hợp, trong đó dưới sự hướng dẫn của GV, người học tiếp thu kiến thức và hình thành kỹ năng thông qua việc giải quyết một bài tập tình huống (DA) có thật trong đời sống, theo sát chương trình học, có sự kết hợp giữa lý thuyết với thực hành và tạo ra các sản phẩm cụ thể” [2]. Trong DHDA, HS có cơ hội trao đổi, thương lượng với người khác thông qua làm việc theo nhóm. HS có vai trò đặc biệt trong việc xây dựng kế hoạch và thực hiện DA. Bằng DHDA học sinh được rèn luyện về phương pháp, ý thức hợp tác trong lao động, HS được đóng các vai trò khác nhau để tham gia thực hiện các mục đích học tập. Về phía GV, quá trình chuyển giao nhiệm vụ học tập cho HS thì GV như người hướng dẫn, tạo thuận lợi, kích thích hứng thú của HS, làm cho HS hiểu rõ quá trình học tập. Về nhiệm vụ học tập trong DHDA liên quan đến nhiều nội dung và mang tính liên môn. Các hoạt động học tập của HS xuất phát từ các tình huống mang tính thực tế, gắn liền với đời sống của HS. HS phải tự tìm cách giải quyết các vấn đề thực tiễn. GV là người xác định các hoạt động phù hợp và định hướng HS, đề ra nhiệm vụ học tập nhằm phát triển động cơ và tạo hứng thú cho học sinh. 1.2.2. Đặc điểm và phân loại DHDA Theo các tác giả Trịnh Văn Biểu, Phan Đồng Châu Thủy, Trịnh Lê Hồng Phương [2], DHDA có các đặc điểm sau đây: Người học là trung tâm của dạy học dự án: DHDA chú ý đến nhu cầu, hứng thú của người học, người học được trực tiếp tham gia chọn đề tài, nội dung học tập phù hợp với khả năng và hứng thú của cá nhân. DHDA là một PPDH quan trọng để thực hiện quan điểm dạy học lấy HS làm trung tâm. Người học tham gia tích cực và tự lực vào các giai đoạn của quá trình dạy học, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch đến việc thực hiện DA, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện. GV 10
chủ yếu đóng vai trò tư vấn, hướng dẫn, giúp đỡ, khuyến khích tính tích cực, tự lực, tính trách nhiệm, sự sáng tạo của người học. Người học không chỉ nghe, ghi nhớ, nhắc lại mà cần thu thập thông tin từ rất nhiều nguồn khác nhau rồi phân tích, tổng hợp, đánh giá và rút ra tri thức cho mình. Người học không chỉ tiếp thu kiến thức về các sự kiện mà còn áp dụng lý thuyết vào thực tế, rèn luyện kĩ năng giải quyết vấn đề. Dạy học thông qua các hoạt động thực tiễn của một dự án: Trong quá trình thực hiện DA, người học tiếp thu kiến thức và hình thành kỹ năng thông qua các hoạt động thực tiễn. Chủ đề của DA luôn gắn liền với những tình huống của thực tiễn xã hội, với những nghiệp cụ thể, đời sống có thực… Các DA học tập góp phần gắn liền nhà trường với thực tiễn đời sống xã hội, với địa phương, với môi trường và có thể mang lại những tác động tích cực đối với xã hội. Hoạt động học tập phong phú và đa dạng: Nội dung DA có sự kết hợp tri thức của nhiều lĩnh vực hoặc môn học khác nhau nhằm giải quyết một vấn đề có thực mang tính thách đố. DA có tính liên môn, có nghĩa là nhiều môn học liên kết với nhau. Một DA dù là của môn nào, cũng phải đòi hỏi kiến thức của nhiều môn học để giải quyết. Đặc điểm này giúp DA gần với thực tế hơn vì trong cuộc sống ta cần kiến thức tổng hợp để làm việc. Trong quá trình thực hiện DA có sự kết hợp giữa nghiên cứu và vận dụng lý thuyết vào trong hoạt động thực tiễn, thực hành. Thông qua đó, kiểm tra, cũng cố, mở rộng hiểu biết về lý thuyết cũng như rèn luyện kỹ năng hành động, tích lũy kinh nghiệm thực tiễn. Trong DHDA, việc kiểm tra đánh giá đa dạng hơn, kiểm tra qua hoạt động nhiều hơn, nên giảm kiểm tra kiến thức thuần túy và kiểm tra viết. Trong DHDA, phương tiện học tập đa dạng hơn, công nghệ thông tin được tích hợp vào quá trình học tập. Kết hợp làm việc theo nhóm và làm việc cá nhân: Các DA thường được thực hiện theo nhóm, trong đó có sự phân công và cộng tác làm việc giữa các thành viên. Làm việc theo nhóm giúp cho sản phẩm chất lượng hơn, tốn ít thời gian hơn vì nó kết hợp và phát huy được sở trường của mỗi cá nhân. Các DA đòi hỏi kỹ năng cộng tác làm việc giữa các thành viên, giữa người học và GV cũng như với các lực lượng xã hội khác cùng tham gia trong DA. Nhờ đó, hoạt động trong DHDA có tính xã hội cao. Quan tâm đến sản phẩm của hoạt động: Trong quá trình thực hiện DA, người ta quan tâm nhiều đến các sản phẩm tạo ra. Sản phẩm có thể là vật chất hoặc phi vật chất, 11