Luận văn Thạc sĩ Lịch sử Việt Nam: Miếu Quan Thánh Đế Quân (Nghĩa An Hội quán)- Quận 5, tại Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại (giai đoạn 2010-2020)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:183

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn "Miếu Quan Thánh Đế Quân (nghĩa an hội quán) – quận 5, tại thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại (2010 – 2020)" được hoàn thành với mục tiêu nhằm tìm hiểu quá trình lịch sử hình thành và phát triển miếu Quan Thánh Đế Quân của cộng đồng người Hoa Triều Châu trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại; Trình bày và phân tích đặc trưng các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể của miếu Quan Thánh Đế Quân.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử Việt Nam: Miếu Quan Thánh Đế Quân (Nghĩa An Hội quán)- Quận 5, tại Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại (giai đoạn 2010-2020)

UBND TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT TRẦN THỊ BÌNH MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN) – QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG BỐI CẢNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI (2010 – 2020) CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ VIỆT NAM MÃ SỐ : 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ BÌNH DƯƠNG – 2022
UBND TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT TRẦN THỊ BÌNH MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN) – QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG BỐI CẢNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI (2010 – 2020) CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ VIỆT NAM MÃ SỐ : 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. ĐẶNG HOÀNG LAN BÌNH DƯƠNG – 2022
LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian nghiên cứu, tìm hiểu và khảo sát thực địa, tôi đã hoàn thành Luận văn Thạc sỹ chuyên ngành Lịch sử. Với tình cảm trân trọng và lòng biết ơn sâu sắc, cho phép tôi được gửi lời cảm ơn đến: Tiến sỹ Đặng Hoàng Lan (Giảng viên khoa Nhân học, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo và động viên tôi hoàn thành nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, ban giám hiệu Trường Đại học Văn hóa, Phòng Hành chính, Tổng hợp đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập thông tin và hoàn thành nghiên cứu. Qua đây tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các quý thầy, cô trong khoa Sư Phạm trường Đại học Thủ Dầu Một đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và trợ giúp tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn của mình. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn! TP. Hồ Chí Minh, ngày tháng 01 năm 2022 Tác giả Trần Thị Bình i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi và được sự hướng dẫn khoa học của Tiến sĩ Đặng Hoàng Lan, (Giảng viên khoa Nhân học, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh); Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong đề tài này là trung thực do chính tác giả thực hiện và không vi phạm đạo đức nghiên cứu. Những số liệu trong các bảng biểu phục vụ cho việc phân tích, nhận xét, đánh giá được chính tác giả thu thập từ các nguồn khác nhau có ghi rõ trong phần tài liệu tham khảo. Ngoài ra, trong Luận văn còn sử dụng một số nhận xét, đánh giá cũng như số liệu của các tác giả khác, cơ quan tổ chức khác đều có trích dẫn và chú thích nguồn gốc. Nếu phát hiện có bất kỳ sự gian lận nào tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung Luận văn của mình. Trường Đại học Thủ Dầu Một không liên quan đến những vi phạm tác quyền, bản quyền do tôi gây ra trong quá trình thực hiện (nếu có). TP. Hồ Chí Minh, ngày tháng 01 năm 2022 Tác giả Trần Thị Bình ii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh UBND Ủy ban nhân dân PVV Phỏng vấn viên TTV Thông tín viên iii
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... i LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. iii MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 2 2.1 Công trình đề cập đến người Hoa ở Việt Nam và Nam bộ ...................... 3 2.2 Công trình đề cập đến người Hoa và chùa, miếu Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh ............................................................................................................ 5 2.3 Công trình đề cập đến tín ngưỡng thờ Quan Thánh Đế Quân ............... 8 3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 10 4.1. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 10 4.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 10 5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu.......................................... 10 5.1. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................... 10 5.2. Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................... 11 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 11 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn .................................................................... 13 8. Bố cục luận văn ............................................................................................ 14 CHƯƠNG 1: LỊCH SỬ HÌNH THÀNH CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA VÀ MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN)-QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH....................................................................... 16 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................. 16 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................... 16 1.1.1.1. Tộc danh người Hoa ........................................................... 16 1.1.1.2. Miếu ................................................................................... 18 1.1.1.3. Hội Quán ............................................................................ 20 iv
1.1.2. Lý thuyết tiếp cận ................................................................................... 22 1.2. Tổng quan về Quận 5 và lịch sử hình thành cộng đồng người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh ................................................................................ 25 1.2.1. Đặc điểm địa lý Quận 5 ......................................................................... 25 1.2.2. Lịch sử di dân, dân số, dân cư ............................................................... 27 1.2.3. Sự phân bố và đặc điểm cư trú của người Hoa ở Quận 5 ................... 30 1.2.4. Đặc điểm văn hóa người Hoa ở Quận 5 ............................................... 32 1.3. Lịch sử hình thành miếu Quan Thánh Đế Quân (Nghĩa An Hội Quán)- Quận 5, tại Thành phố Hồ Chí Minh ............................................................ 38 Tiểu kết chương 1 ............................................................................................ 41 CHƯƠNG 2: KIẾN TRÚC VÀ LỄ HỘI TẠI MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN)- QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ................................................................................................................ 42 2.1. Kiến trúc – nghệ thuật ............................................................................. 42 2.2.1. Vị trí địa lý .............................................................................................. 42 2.2.2. Kết cấu mặt bằng Miếu.......................................................................... 43 2.2.2.1. Cổng - sân miếu ................................................................ 43 2.2.2.2. Mặt tiền và Cửa miếu.......................................................... 45 2.2.2.3. Tiền điện ........................................................................... 46 2.2.2.4. Sân thiên tỉnh ..................................................................... 47 2.2.2.5. Trung điện .......................................................................... 48 2.2.3. Hệ thống mái, vì, cột .............................................................................. 54 2.2.3.1. Bộ kết cấu mái miếu ............................................................ 54 2.2.3.2. Hệ thống vì, cột .................................................................. 57 2.2. Phối thờ tự của Miếu ................................................................................ 60 2.2.1. Quan Thánh Đế quân (Quan Công) ..................................................... 60 2.2.2. Thiên Hậu Nguyên quân ....................................................................... 62 2.3.3. Tài Bạch Tinh quân (Thần Tài) ........................................................... 63 2.2.4. Ông Bổn (Phúc Đức Chính thần) ......................................................... 64 2.2.5. Ngựa Xích Thố và Mã đầu tướng quân................................................ 65 v
2.2.6. Văn Xương Tinh Quân.......................................................................... 67 2.3. Lễ hội ......................................................................................................... 68 2.3.1. Tết Nguyên Tiêu ..................................................................................... 69 2.3.2. Lễ vía Quan Thánh Đế Quân (Lế vía Ông) .......................................... 72 2.3.3. Lễ vía Bà Thiên Hậu ............................................................................. 74 2.4. Giá trị Miếu Quan Đế Thánh Quân trong đời sống văn hóa xã hội cộng đồng người Hoa Quận 5 .................................................................................. 75 2.4.1. Yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể tại miếu Quan Thánh Đế Quân tại Quận 5, Thành phố Hồ Chí Minh ............................................................. 75 2.4.2. Những chuyển đổi của miếu Quan Thánh Đế Quân trong quá trình phát triển của Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. ........................................ 78 Tiểu kết chương 2: ........................................................................................... 80 CHƯƠNG 3: BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ CỦA CỦA MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN) - QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH....................................................................... 82 3.1. Chức năng của miếu ................................................................................. 82 3.2. Hoạt động của Miếu – hội quán từ năm 2010 đến năm 2020 ............... 85 3.2.1. Hoạt động trọng tĩnh ............................................................................. 85 3.2.1.1. Các hoạt động thờ cúng tín ngưỡng .................................... 85 3.2.1.2. Văn bia chữ Hán trong miếu – Hội quán ............................. 86 3.2.1.3. Kiến trúc ............................................................................ 88 3.2.1.4. Bảo tồn ngôn ngữ, chữ viết ................................................. 90 3.2.2. Hoạt động trọng động ............................................................................ 91 3.2.2.1. Đoàn kết, tương trợ cộng đồng, từ thiện xã hội ................... 91 3.2.2.2. Hỗ trợ nghề nghiệp, phát triển kinh tế, thương mại ............. 94 3.2.2.3. Trong đời sống xã hội ......................................................... 96 3.2.2.4. Giáo dục dân trí, y tế .......................................................... 99 3.2.2.5. Hội nhập và giao lưu văn hóa ............................................101 3.3. Khuyến nghị và một số giải pháp trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của miếu Quan Thánh trong giai đoạn hiện nay. ............. 104 vi
3.3.1. Khuyến nghị ......................................................................................... 104 3.3.1.1. Với các cấp chính quyền địa phương ..................................104 3.3.1.2. Đối với Ban Trị sự miếu .....................................................105 3.3.1.3. Đối với cộng đồng người dân địa phương ..........................105 3.4.1.4. Đối với các doanh nghiệp lữ hành......................................106 3.3.2. Giải pháp .............................................................................................. 107 3.3.2.1. Về trùng tu, khôi phục, tôn tạo di tích, lễ hội ......................107 3.3.2.2. Về quảng bá di tích và lễ hội vía Quan Đế (Quan Công) tại miếu ...............................................................................................107 3.3.2.3. Về cách thức tổ chức..........................................................108 3.3.2.4. Về bảo lưu các giá trị văn hóa - nghệ thuật truyền thống ...109 Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 110 KẾT LUẬN .................................................................................................... 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 115 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 122 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Người Hoa (華人) đã có lịch sử hình thành kéo dài trong nhiều thế kỷ ở Nam Bộ nói chung và ở Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay, tức Sài Gòn - Gia Định xưa là nơi tập trung người Hoa đông nhất cả nước. Người Hoa tập trung tại đây được phân chia thành 5 nhóm phương ngữ: Quảng Đông (廣東), Triều Châu (潮州), Hải Nam (海南), Hẹ (客)1, Phúc Kiến ( 福建). Hầu hết, nhóm di dân người Hoa theo đạo Phật và tín ngưỡng dân gian chiếm đại đa số. Chính vì vậy, các cơ sở tín ngưỡng tôn giáo cũng đều được tập trung tại đây, Những điểm định cư ban đầu của các tu sĩ người Hoa quy tụ tại khu vực Chợ Lớn (nay bao gồm các quận 5, quận 6, quận 11) do hội Ngũ Bang (五幫 ) (thuộc 5 nhóm phương ngữ người Hoa) xây dựng nên như: miếu Bà Thiên Hậu – Tuệ Thành Hội quán, miếu Nhị Phủ - Nhị phủ hội quán, miếu Quan Thánh Đế Quân – Nghĩa An Hội quán… Tìm hiểu những ngôi miếu này sẽ giúp chúng ta hiểu thêm về quá trình hình thành lịch sử, văn hoá của vùng đất Gia Định xưa. Miếu Quan Thánh Đế Quân (Nghĩa An Hội quán) là một trong những ngôi miếu cổ của nhóm Hoa nói phương ngữ Triều Châu và Hẹ. Vì vậy, tìm hiểu lịch sử hình thành của ngôi miếu sẽ giúp thấy rõ hơn lịch sử di dân của cộng đồng tộc người Hoa nhóm Hoa Triều Châu và Hẹ nói riêng vào Chợ Lớn. Miếu Quan Thánh Đế Quân đã được thành lập cách nay hơn 2 thế kỷ. Trong quá trình phát triển, ngôi miếu đã để lại những giá trị về lịch sử và văn hóa, đã được công nhận là di tích Lịch sử - văn hóa cấp Quốc Gia vào năm 1993. Những giá trị này cần thiết được làm rõ hơn nữa để nhằm phục vụ rộng rãi cho cộng đồng người Hoa ở Thành phố và phục vụ khách tham quan du lịch trong và ngoài nước. Khảo sát trường hợp Miếu Quan Thánh không chỉ để tìm lại những nét đặc thù trong kiến trúc – nghệ thuật, trong tượng thờ, các vị thần được thờ tự… mà chính là qua nghiên cứu trường hợp này, chúng tôi muốn mở rộng và đi sâu hơn, trong 1 Còn gọi là tiếng Khách Gia (客家). 1
việc tìm hiểu quá trình lịch sử hình thành miếu và tộc người của cộng đồng người Hoa Triều Châu và Hẹ. Những cơ sở tín ngưỡng với kiến trúc thờ tự thường là nơi biểu hiện rõ nét, sâu sắc và tập trung nhất những đặc trưng văn hóa và những thành tựu nghệ thuật đặc sắc của cộng đồng người Hoa. Ngôi miếu Quan Thánh là một trong những ngôi miếu còn lưu giữ những giá trị tinh hoa mà những thế hệ đi trước đã kiến tạo nên. Vì vậy, việc nghiên cứu, tìm hiểu bản chất và giá trị văn hóa trong kiến trúc và tín ngưỡng của một di tích lịch sử là một phần không thể thiếu trong xu hướng hiện nay. Điều đó đã tạo cơ hội và thách thức cho việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của di tích góp phần vào việc giữ gìn bản sắc dân tộc và tiếp thu những tinh hoa văn hóa của nhân loại trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại. Chính từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “MIẾU QUAN THÁNH ĐẾ QUÂN (NGHĨA AN HỘI QUÁN) – QUẬN 5, TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG BỐI CẢNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI (2010 – 2020)” để thực hiện luận văn Thạc sĩ, chuyên ngành Lịch sử. Luận văn không chỉ có ý nghĩa về mặt khoa học, cung cấp thêm tư liệu, tìm hiểu đặc trưng văn hoá vật chất và tinh thần của nhóm Hoa Triều Châu và Hẹ, thông qua việc khảo sát trường hợp một ngôi miếu có vị trí quan trọng của cộng đồng, mà còn có ý nghĩa về mặt thực tiễn góp phần vào việc bảo tồn di tích nói chung, vào việc phát triển du lịch trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh được đẩy mạnh hơn thời gian tới. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Người Hoa tuy không phải là bộ phận cư dân chiếm số lượng đông đảo nhất tại Việt Nam, nhưng họ lại là bộ phận cư dân có nét văn hoá rất đặc thù. Do vậy, trong suốt chiều dài lịch sử phát triển của dân tộc, người Hoa luôn được các cấp chính quyền quan tâm. Đã có rất nhiều học giả tập trung nghiên cứu về người Hoa từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau, trong đó các đề tài đều đề cập đến vấn đề người Hoa ở Nam bộ nói riêng và Việt Nam nói chung. Bên cạnh đó, cũng có nhiều công trình tập trung nghiên cứu làm nổi bật lên tính lịch sử, cộng đồng dân tộc và tính cố kết cộng đồng của người Hoa. Cho đến nay, có khá nhiều công trình đã được 2
công bố, trong phạm vi luận văn thạc sĩ này, chúng tôi có thể chia theo ba nhóm công trình như sau: 2.1 Công trình đề cập đến người Hoa ở Việt Nam và Nam bộ Các công trình viết về người Hoa ở Việt Nam trong khoảng thời gian từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XX đã được những bộ chính sử và những tác giả đương thời đề cập đến với nhiều mức độ khác nhau. Có thể kể đến như: Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí (Quốc sử quán triều Nguyễn), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Gia Định thành thông chí (Trịnh Hoài Đức)... Đây đều là những công trình ghi chép lại những sự kiện, hiện tượng xảy ra dưới thời Nguyễn, trong đó có một số thông tin liên quan đến người Hoa. Một trong những nghiên cứu mang tính tiên phong về đề tài người Hoa phải kể đến công trình nghiên cứu Thế lực khách trú và vấn đề di dân vào Nam Kỳ của tác giả Đào Trinh Nhất, xuất bản năm 1924 bằng tiếng Việt. Trong tác phẩm của mình, tác giả Đào Trinh Nhất đã đề cập đến hai vấn đề chính: một là thời gian người Hoa sang Nam Kỳ, dân số, tình hình buôn bán, y tế, giáo dục của người Hoa ở Nam Kỳ; hai là tác giả cũng lý giải những nguyên nhân, các giải pháp di dân vào Nam Kỳ. Từ những tư liệu điền dã bên cạnh những tư liệu hết sức phong phú về hoạt động kinh tế của người Hoa ở Nam Kỳ vào đầu thế kỷ XX, tác giả bước đầu phác họa được bức tranh về thế lực của người Hoa ở Việt Nam. Tác giả đã cho thấy sự trù phú của vùng đất Nam Kỳ và chỉ ra mối nguy hại của việc người Hoa thao túng toàn bộ thị trường Nam Kỳ, nhất là vấn đề độc quyền về lĩnh vực buôn thóc gạo. Tác giả đồng thời cũng đề ra giải pháp nhằm “kháng cái thực lực của Hoa kiều”. Cùng năm đó, quyển sách:“Chân Lạp phong thổ ký”, của Châu Đạt Quan cũng được xuất bản. Châu Đạt Quan cho rằng người Hoa đã có mặt ở vùng đồng bằng sông Cửu Long từ rất sớm. Đến năm 1931, Lê Văn Lưu cho ra đời tác phẩm “Les pagodes chinoises et Annamites de Cholon”, tác giả nêu khái quát về các ngôi chùa cổ của người Hoa và người Việt ở Chợ Lớn. Bên cạnh đó, tác giả cũng phát hoạ bức tranh về đời sống kinh tế, xã hội Việt Nam thời bấy giờ. 3
Đến năm 1968, Tsai Maw Kuey với công trình “Les Chinois au Sud Viet Nam”, Luận văn Đại học Sorbonne, Paris, (bản dịch Đỗ Văn Anh) là một trong những công trình được người nước ngoài nghiên cứu khá sâu sắc về lịch sử di dân và văn hóa người Hoa ở miền Nam Việt Nam. Đặc biệt, tác giả đi sâu vào các hoạt động kinh tế và các tổ chức xã hội của người Hoa ở miền Nam Việt Nam trước năm 1955. “Gia Định Thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, là một trong những công trình có nội dung đề cập đến sự di dân của người Hoa và việc hình thành cảng thị Cù Lao Phố ở Biên Hòa, cùng với việc trình bày các cơ sở tín ngưỡng của người Hoa ở Đồng Nai - Gia Định cuối thế kỷ XVII (bản dịch của Tu Trai Nguyễn Tạo, Nha Văn hóa Phủ Quốc vụ khanh xuất bản năm 1972). Cũng bản dịch của Tu Trai Nguyễn Tạo năm 1973, bộ "Đại Nam nhất thống chí: Lục tỉnh Nam Việt" nói đến lịch sử di dân của người Hoa vào đất Đồng Nai và Nam bộ cùng với sinh hoạt văn hóa của người Hoa ở vùng đất mới này. Tác giả Châu Thị Hải với công trình nghiên cứu: Tìm hiểu sự hình thành các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông Nam Á (1989, luận án Phó Tiến sĩ). Trong luận án của mình tác giả nghiên cứu của các tổ chức Bang, Hội của người Hoa với những đặc điểm, tính chất của nó và được đặt trong tương quan so sánh với các nước ở khu vực Đông Nam Á. Bên cạnh đó, tác giả Châu Thị Hải còn nổi bật với các các công trình nghiên cứu khác như: Bước đầu tìm hiểu sự tiếp xúc và giao lưu văn hóa Việt – Hoa trong lịch sử (1998) và Người Hoa ở Việt Nam và Đông Nam Á: Hình ảnh hôm qua và vị thế hôm nay (2006). Trong đó, tác giả nhấn mạnh về sự giao lưu văn hóa Việt – Hoa cũng như dấu ấn Trung Hoa trong văn hóa nghệ thuật Đông Nam Á. Trần Hồng Liên năm 2002 đã công bố một bài viết công phu Vấn đề nghiên cứu người Hoa ở Nam bộ sau năm 1975 đã điểm qua những công trình đề cập đến người Hoa sau năm 1975 ở Nam bộ, giúp những nhà nghiên cứu về người Hoa có điều kiện thuận lợi nắm lại một cách có hệ thống các công trình đã công bố một cách chi tiết và đầy đủ. 4
Năm 2005, Phan An xuất bản công trình viết về “Người Hoa ở Nam bộ”, cùng năm 2005, Ngô Văn Lệ & Nguyễn Duy Bính công bố tác phẩm Người Hoa ở Nam Bộ, trong đó có đề cập đến khá nhiều tư liệu về người Hoa tại TP.HCM. Bên cạnh đó, cuốn sách “Góp phần tìm hiểu văn hóa người Hoa ở Nam Bộ”, do Phan An (chủ biên), xuất bản năm 2006, cũng đã cung cấp cho người đọc những hiểu biết cơ bản về nhiều khía cạnh của văn hóa dân tộc Hoa ở Nam Bộ. Năm 2011, Luận án Tiến sĩ lịch sử của Nguyễn Công Hoan với đề tài “Nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Triều Châu ở Nam bộ”. Luận án đã đề cập một cách chi tiết về nghi lễ chuyển đổi trong tín ngưỡng của người Hoa Triều Châu. Đây là một công trình quan trọng giúp tác giả tìm hiểu và có cái nhìn tổng quát hơn khi nghiên cứu về Miếu Quan Thánh của cộng đồng người Hoa Triều Châu tại Quận 5. Công trình Người Hoa trong xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX (Dương Văn Huy, 2011). Nghiên cứu tập trung chủ yếu vào khoảng thời gian từ khi vương triều Nguyễn được thành lập (1802) cho đến trước khi thực dân Pháp đặt ách đô hộ chính thức lên nước ta (1886). Đối tượng nghiên cứu luôn được đặt trong bối cảnh thế giới, khu vực và Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XIX. Tác giả luận án có những đóng góp nhất định trong việc sưu tầm nhiều tài liệu phong phú, có cả nguồn tư liệu tự dịch và đã giải quyết được những nội dung về đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của người Hoa ở Việt Nam vào nửa đầu thế kỷ XIX. 2.2 Công trình đề cập đến người Hoa và chùa, miếu Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh Năm 1968, trong cuốn Sài Gòn năm xưa của tác giả Vương Hồng Sển có“nhắc lại cuộc Nam tiến vĩ đại của dân Việt”, trong đó có tìm hiểu về địa danh, vị trí “Sài Gòn”, tác giả cũng có đề cập đến nhiều khía cạnh trong cuộc sống của người Hoa như: quá trình di dân, phong tục tập quán, hội quán, miếu, đường phố, các nhân vật người Hoa tiêu biểu... Tuy nhiên, chỉ mới dừng lại ở mức độ miêu tả. Công trình chuyên khảo của các tác giả Phan An, Trần Hồng Liên, Phan Thị Yến Tuyết, Phan Ngọc Nghĩa đã có công trình chuyên khảo về các cơ sở tín ngưỡng – tôn giáo tiêu biểu của người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh, xuất bản năm 1990 5
mang tên “Chùa Hoa Thành phố Hồ Chí Minh” trình bày về các ngôi miếu của người Hoa ở thành phố Hồ Chí Minh bao gồm các nội dung: quá trình hình thành, đặc điểm kiến trúc, mỹ thuật, thờ tự, sinh hoạt tín ngưỡng - tôn giáo. Đây cũng là công trình đã được hệ thống hóa các cơ sở tín ngưỡng của người Hoa trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh. Đặc biệt, hình tượng Quan Thánh Đế Quân còn được miêu tả đặc sắc qua bài viết “Quan Thánh xưa và nay” của tác gìa Lê Anh Dũng được trình bày khá chi tiết về hình tượng, kỳ tích, tranh tượng cho biết một số đền thờ Quan Thánh ở Việt Nam và tại Thành phố Hồ Chí Minh. Năm 1997, có 2 công trình cùng đề cập đến hình tượng tín ngưỡng- tôn giáo cơ bản của người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh đó là luận văn Thạc sĩ của Võ Thanh Bằng với đề tài “Tín ngưỡng người Hoa quận 6” cùng với luận án phó Tiến sĩ của Nguyễn Thị Hoa Xinh với đề tài “Tín ngưỡng và tôn giáo người Hoa Quảng Đông ở Thành phố Hồ Chí Minh”. Năm 1998, Trần Hồng Liên có bài viết “Góp phần tìm hiểu quá trình thành lập miếu cổ của người Hoa ở Chợ Lớn”, trong tác phẩm “Góp phần tìm hiểu lịch sử – văn hóa 300 năm Sài Gòn- Thành phố Hồ Chí Minh”. Trong cùng quyển sách này, tác giả Nguyễn Thị Minh Lý với bài viết “Vài nét về hội quán của người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh” .Đặc biệt, trong quyển “Di tích lịch sử văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh” , do Bảo tàng Cách mạng Thành phố Hồ Chí Minh (chủ biên), xuất bản năm 1998, có bài viết riêng giới thiệu về miếu Quan Thánh. Nghị Đoàn với công trình “Người Hoa ở Việt Nam - Thành phố Hồ Chí Minh”, được xuất bản năm 1999, viết về những đóng góp của người Hoa trong công cuộc đấu tranh cách mạng, phát triển kinh tế. Tác giả cũng nêu lên quá trình hòa nhập của cộng đồng người Hoa đối với các dân tộc ở Việt Nam. Cùng năm 1999, công trình nghiên cứu Bia chữ Hán trong hội quán người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh của nhóm tác giả Li Tana, Nguyễn Cẩm Thúy, Cao Tự Thanh biên soạn đã giới thiệu về quá trình di cư và sự định cư của người Hoa ở thành phố Hồ Chí Minh, sự cố kết cộng đồng thông qua các tổ chức bang, hội cũng như nêu lên những nét cơ bản về hoạt động kinh tế, văn hóa xã hội, tôn 6
giáo tín ngưỡng của cộng đồng người Hoa. Đặc sắc nhất chính là việc nhóm tác giả đã dày công sưu tầm và dịch được 49 văn bia từ những cuộc khảo sát thực tế ở các hội quán người Hoa Thành phố Hồ Chí Minh. Năm 2000, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội xuất bản cuốn “Định cư của người Hoa trên đất Nam bộ” do Nguyễn Cẩm Thúy chủ biên, đây là công trình nghiên cứu tổng thể về quá trình di dân, định cư và sinh hoạt của người Hoa trên đất Việt Nam và Nam bộ, có nhiều tư liệu gốc để tác giả tham khảo. Cũng trong năm 2000, Đảng bộ quận 5 xuất bản quyển “Địa chí văn hoá quận 5” đề cập đến đời sống văn hóa và sinh hoạt tín ngưỡng – tôn giáo của người Hoa ở quận 5, đồng thời nêu lên một số di tích đã được công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia. Ngoài ra, tác giả Trần Hồng Liên cũng có nêu lên những nét chính của văn hoá người Hoa tại các chùa, miếu ở Thành phố Hồ Chí Minh trong bài viết “Văn hóa Hoa tại các di tích tín ngưỡng – tôn giáo”, đăng trong tạp chí Xưa và Nay, số 78B. Năm 2003, tác giả Trần Hạnh Minh Phương đã bảo vệ thành công luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Dân Tộc Học với đề tài “Giao lưu văn hóa Việt Hoa qua các cơ sở tín ngưỡng – tôn giáo của người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh”. Luận văn khái quát về những yếu tố địa – lịch sử, địa – văn hóa, tác động đến quá trình giao lưu văn hóa Việt – Hoa; những biểu hiện của giao lưu văn hóa Việt – Hoa qua các cơ sở tín ngưỡng – tôn giáo Hoa; đồng thời tác giả cũng đề cập đến ảnh hưởng của giao lưu văn hóa Việt -Hoa đối với các hoạt động tại những cơ sở tín ngưỡng – tôn giáo Hoa. Công trình giúp tác giả có cơ sở khoa học để so sánh sự khác biệt giữa các hội quán, miếu của các cơ sở tín ngưỡng người Hoa như nhóm Phúc Kiến, Quảng Đông với nhóm Triều Châu. Trần Hồng Liên xuất bản “Văn hóa người Hoa ở Nam Bộ - Tín ngưỡng & Tôn giáo” năm 2005. Tác phẩm cung cấp nhiều thông tin quý báu cho việc nghiên cứu kiến trúc miếu, hệ thống tượng thờ, ý nghĩa và vai trò của ngôi miếu Hoa ở Nam Bộ. Năm 2007, Trần Hồng Liên (chủ biên), đã cho xuất bản “Văn hóa người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh”, khảo cứu các đặc trưng văn hóa của người Hoa 7
ở TP.HCM qua các dạng thức văn hóa vật thể và phi vật thể, bao gồm các biểu hiện trên nhiều lĩnh vực như văn hóa - nghệ thuật, tín ngưỡng - tôn giáo, giáo dục, thể dục- thể thao, hội họa. Năm 2008, luận văn Thạc sĩ của Phan Thị Thu Thảo với đề tài “Văn hóa hội quán của người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh” . Luận văn đã đề cập đến quá trình hình thành và phát triển, cũng như chức năng của các hội quán trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Công trình “Miếu Nhị Phủ - Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia”, xuất bản năm 2019, công trình được phát triển từ luận án bảo vệ năm 2015 Miếu Nhị Phủ - Quận 5, Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh Miếu của người Hoa Phúc Kiến ở Nam Bộ” của Đặng Hoàng Lan, đây là nguồn tài liệu tốt giúp hệ thống hóa nguồn tài liệu nghiên cứu một cách khoa học về ngôi miếu của người Hoa Phúc Kiến nói riêng và các công trình miếu, Hội quán khác trong nhóm cộng đồng người Hoa nói chung, thể hiện qua những đặc trưng về văn hóa vật chất và tinh thần của cộng đồng người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh. Năm 2020, Hội Văn học Nghệ thuật các dân tộc thiểu số Thành phố Hồ Chí Minh công bố tác phẩm Ngưởi Hoa Sài Gòn Thành phố Hồ Chí Minh hôm nay. Công trình này do Trần Thị Anh Vũ chủ biên, chia làm 3 phần chính: Định cư và lập nghiệp; Những viên gạch góp phần xây Thành phố và Phần kết luận. Chúng tôi kế thừa những tư liệu về buổi đầu người Hoa đến định cư tại Thành phố, tạo nên một đời sống kinh tế, văn hoá phong phú và góp phần đưa Thành phố ngày một phát triển của những doanh nhân người Hoa. 2.3 Công trình đề cập đến tín ngưỡng thờ Quan Thánh Đế Quân Võ Thanh Bằng (chủ biên) vào năm 2008 công trình Tín ngưỡng dân gian ở Thành phố Hồ Chí Minh do Đại học Quốc Gia Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản, đã thống kê lại toàn bộ các cơ sở tín ngưỡng dân gian ở TP.HCM trong đó có cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng của người Hoa. Công trình mang tính khái quát trên bình diện rộng về đối tượng thờ tự của người Hoa, cũng như vai trò của tín ngưỡng trong đời sống của người Hoa. Tuy nhiên, công trình đặt nặng về thống kê cơ sở và trình bày hiện trạng, chưa đi sâu phân tích nhiều về các yếu tố giao lưu văn hóa. 8
Năm 2012, “Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ” do Huỳnh Ngọc Trảng chủ biên, công trình trình bày tổng quan về văn hóa người Hoa ở Nam Bộ, trong đó, công trình có nhấn mạnh đến nội dung có khảo tả sơ lược về tín ngưỡng Quan Thánh Đế. Năm 2013, nhóm tác giả Nguyễn Ngọc Thơ, Nguyễn Ngọc Nguyên có bài tham luận “Trung và Nghĩa trong văn hóa Việt Nam Điển cứu hình tượng Quan Công” trong Kỷ yếu Hội thảo về Giáo dục và truyền thông với việc phát huy văn hóa dân gian Đông Nam Bộ. Bài tham luận trình bày phân tích về quá trình du nhập của tín ngưỡng Quan Công vào Việt Nam của. Không chỉ dừng lại ở đó, nhiều bài viết về tín ngưỡng Quan Thánh Đế hay Quan Công ngày nay và được đăng tải trên website Khoa Văn học và Ngôn ngữ - Trường KHXH&NV như bài viết của tác giả Dương Hoàng Lộc viết “Tín ngưỡng thờ Quan Công ở Nam bộ” (Từ góc nhìn giao lưu văn hóa). Cùng năm 2013, Huỳnh Ngọc Trảng và Nguyễn Đại Phúc với công trình “Đặc khảo về tín ngưỡng thờ gia thần”, nội dung chỉ khảo tả các hình thức tín ngưỡng thờ trong gia đình. Trong đó, tác giả có phác thảo tập hợp thần độ mạng, mỗi vị thần được thờ tự trên trang thờ riêng, có cúng theo nghi thức định kỳ hay không theo định kỳ. Đặc biệt, nội dung bài viết có phác thảo chức năng vị thần độ mạng Quan Thánh Đế Quân tại gia tiên nội dung còn mang tính chất chung không đề cập đến một nhóm người Hoa ở một địa phương nào cụ thể. Nhìn chung, có rất nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử, văn hoá, tín ngưỡng tôn giáo của người Hoa. Những công trình nêu trên, tuy chưa có công trình chuyên sâu nào liên quan đến đề tài luận văn, nhưng lại là những nguồn tài liệu thành văn quý báu, có giá trị khoa học, cung cấp cho tác giả bức tranh chung về người Hoa ở Việt Nam, ở Nam Bộ và Thành phố Hồ Chí Minh và các cơ sở tín ngưỡng, đặc biệt là của nhóm Hoa Triều Châu và Hẹ, đã làm cơ sở ban đầu để tác giả tiếp tục đi sâu nghiên cứu khi thực hiện đề tài của mình. Trên cơ sở kế thừa các thành quả đã có, tác giả hy vọng đóng góp thêm cho việc khảo sát một cơ sở tín ngưỡng của người Hoa Triều Châu và Hẹ, góp phần vào việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của di tích. 9
3. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu quá trình lịch sử hình thành và phát triển miếu Quan Thánh Đế Quân của cộng đồng người Hoa Triều Châu trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại. - Trình bày và phân tích đặc trưng các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể của miếu Quan Thánh Đế Quân . - Từ trên những giá trị văn hóa, chức năng và vai trò của miếu, luận văn đề xuất những kiến nghị để miếu phát triển hơn trong bối cảnh của xã hội đương đại. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Chủ thể nghiên cứu: Miếu Quan Thánh Đế Quân – Nghĩa An Hội quán - Khách thể nghiên cứu: cộng đồng người Hoa Triều Châu và Hẹ, Ban quản trị Miếu và Hội quán, người dân đến tham quan và thực hành nghi lễ tín ngưỡng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian: nghiên cứu trường hợp (case study) tại một cơ sở tín ngưỡng của người Hoa Triều Châu và Hẹ, đó là miếu Quan Thành phố Hồ Chí Minh. - Thời gian: Từ năm 2010 đến năm 2020, vì năm 2010 là năm miếu đại trùng tu, kiến trúc của miếu gần như được tu sửa và bổ sung thêm so với phiên bản gốc ban đầu từ lúc thành lập miếu. Nên để thấy rõ được miếu Quan Thánh Đế Quân trong bối cảnh phát triển của xã hội đương đại, chúng tôi sẽ chọn cột mốc là năm 2010 trở về sau. 5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 5.1. Câu hỏi nghiên cứu Chúng tôi đặt ra 2 câu hỏi nghiên cứu chính như sau: - Miếu Quan Thánh Đế Quân – Quận 5 Thành phố Hồ Chí Minh có những đặc trưng gì về kiến và lễ hội? - Miếu Quan Thánh Đế Quân – Quận 5 Thành phố Hồ Chí Minh có ảnh hưởng như thế nào đến đời sống văn hoá của cộng đồng người Hoa trong bối cảnh của xã hội đương đại? 10
5.2. Giả thuyết nghiên cứu - Trong quá trình du nhập và phát triển, Miếu Quan Thánh Đế Quân đã có những đặc trưng riêng, nổi bật trong kiến trúc đặc trưng của miếu Hoa Triều Châu. Nét văn hoá nổi bật nhất chính là kiến trúc miếu, hệ thống tượng thờ, và lễ hội... Bên cạnh hoạt động nghi lễ, người Hoa cũng tham gia các hoạt động lễ hội thể hiện tính cộng đồng, tính dân tộc, bản sắc của cộng đồng người Hoa như biểu diễn ca kịch truyền thống, biểu diễn Lân Sư Rồng, biểu diễn ca nhạc tổng hợp, đấu đèn, đố đèn… - Qua tìm hiểu nghiên cứu về Miếu Quan Thánh Đế Quân – hội quán Nghĩa An cho thấy chảnh hưởng miếu – hội quán đến cộng đồng người Hoa Triều Châu trên các hoạt động văn hóa, xã hội giáo dục, kinh tế... Miếu Quan Thánh – hội quán Nghĩa An đã vượt lên trên những tác động ngọai sinh để trở thành yếu tố nội lực chủ đạo của miếu – hội quán. Đặc biệt, trong xã hội đương đại, đời sống văn hoá tộc người của người Hoa đã và đang có sự biến đổi khá mạnh mẽ. Trong đó, đời sống văn hóa vật chất có sự thay đổi nhanh và mạnh mẽ hơn đời sống văn hóa tinh thần. Trong sự biến đổi chung đó, tính cố kết cộng đồng, tinh thần tương thân tương trợ, là động lực chủ yếu, giúp cho cộng đồng người Hoa gốc Triều Châu và Hẹ bảo tồn bản sắc văn hóa của mình trong quá trình hội nhập vào đời sống xã hội của quốc gia Việt Nam một cách hòa bình tự nguyện, đồng thời làm cho miếu – hội quán tiếp tục tồn tại bền vững với tư cách là một thiết chế văn hóa với cấu trúc đặc thù của cộng đồng người Hoa Thành phố Hồ Chí Minh nói chung và nhóm người Hoa gốc Triều Châu nói riêng 6. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi dựa trên các phương pháp nghiên cứu cơ bản của sử học, đó là phương pháp lịch sử. Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng phương pháp điền dã dân tộc học, sử dụng kỹ thuật thu thập thông tin như: Điền dã (Field work) và ghi chép thực địa (fieldnotes), quan sát – tham dự (participant observation), phỏng vấn sâu (In–deep Interview), phỏng vấn hồi cố (oral history), chụp ảnh, ghi âm… nhằm mô tả, diễn giải và giải thích vấn đề nghiên cứu. 11