Luận văn Thạc sĩ Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Bình Thạnh thành phố Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn đưa ra một số kiến nghị về mặt lập pháp và giải pháp khác nhằm hoàn thiện các quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự của Bộ luật TTHS Việt Nam năm 2015. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Bình Thạnh thành phố Hồ Chí Minh

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI KHOA LUẬT THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN BÌNH THẠNH-THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngành, chuyên ngành: Luật hình sự - Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.0104 Học viên: NGUYỄN TUẤN DŨNG Lớp: Luật hình sự - Tố tụng hình sự, Khóa IX Người hướng dẫn khoa học: TS. VŨ GIA LÂM TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2020 1
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG I. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ. 9 1.1. Những vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 9 1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 9 1.1.2. Đặc điểm của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 10 1.1.3. Ý nghĩa của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 13 1.1.4. Cơ sở xác định thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS 15 1.2. Quy định của pháp luật Tố tụng Hình sự Việt Nam về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS 17 1.2.1. Người tiến hành tố tụng trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự mà bị can là người dưới 18 tuổi 21 1.2.2. Đối tượng chứng minh trong điều tra vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi 22 1.2.3. Việc áp dụng thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS. 23 1.2.4. Sự tham gia tố tụng của gia đình, nhà trường và tổ chức. 28 1.2.5. Hỏi cung bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 29 1
1.2.6. Bào chữa cho bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra 31 Kết luận Chương I 37 CHƯƠNG II. THỰC TIỄN ÁP DỤNG THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI QUẬN BÌNH THẠNH 38 2.1. Những kết quả đạt được trong áp dụng thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS tại cơ quan điều tra công an quận Bình Thạnh 39 2.2. Những hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS tại cơ quan điều tra công an quận Bình Thạnh và nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc đó. 43 Kết luận chương II 58 CHƯƠNG III. MỘT SỐ GIẢI NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ. 59 3.1. Giải pháp lập pháp 59 3.2. Giải pháp khác 66 Kết luận Chương III 74 KẾT LUẬN 76 2
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự TTHS : Tố tụng hình sự PLTTHS : Pháp luật tố tụng hình sự TNHS : Trách nhiệm hình sự VAHS : Vụ án hình sự MỞ ĐẦU 3
1. Lý do chọn đề tài Tình hình tội phạm do những người dưới 18 tuổi thực hiện ở nước ta nói chung, trên địa bàn quận Bình Thạnh, Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng trong những năm qua có diễn biến ngày càng phức tạp, thành phần đối tượng có xu hướng ngày càng trẻ hóa ở nhiều độ tuổi và lĩnh vực phạm tội đa dạng hơn; tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, phương thức thủ đoạn ngày càng tinh vi và hậu quả gây ra ngày càng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến tình hình trật tự an toàn xã hội tại địa phương, ảnh hưởng đến đời sống nhân dân, đến gia đình và xã hội. Tuy nhiên, do người dưới 18 tuổi là chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm sinh lý nên chính sách hình sự đối với những đối tượng này cũng có nhiều điểm khác biệt so với đối tượng phạm tội là người đủ 18 tuổi. Do đó, chính sách hình sự của Nhà nước ta trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có mục đích chủ yếu là giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh để trở thành người có ích cho xã hội. Điều tra là giai đoạn của TTHS được tiến hành nhằm thu thập tài liệu, chứng cứ có liên quan đến hành vi phạm tội, làm căn cứ cho việc truy tố, xét xử. Việc điều tra các vụ án mà bị can là người dưới 18 tuổi ngoài việc phải đáp ứng yêu cầu là đấu tranh có hiệu quả với tội phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng bị tội phạm xâm hại còn phải bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can. Do đó, các biện pháp điều tra ngoài tác dụng làm rõ nội dung vụ án, các tình tiết liên quan giúp truy tố bị can trước pháp luật còn phải có tác dụng giáo dục để bị can là người dưới 18 tuổi nhận thức được sai lầm để họ sửa chữa, phát triển lành mạnh về thể chất và tinh thần, tạo điều kiện giúp họ sớm tái hòa nhập với cuộc sống bình thường của xã hội. Pháp luật tố tụng hình sự đã quy định thủ tục tố tụng đối người dưới 18 tuổi là một thủ tục đặc biệt, trong đó có quy định thủ tục tố tụng trong giai 4
đoạn điều tra. Đó là những quy định về việc tiến hành các hoạt động điều tra; việc bắt, tạm giữ, tạm giam; việc tham gia tố tụng của gia đình, nhà trường, tổ chức, người bào chữa… Nhìn chung, những quy định này nếu có tính khả thi và được thực hiện đầy đủ, đúng đắn sẽ bảo đảm cho việc điều tra vụ án hình sự được khách quan, toàn diện, đúng pháp luật. Tuy nhiên, thực tiễn trong những năm qua cho thấy, một số quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự đã bộc lộ những hạn chế, vướng mắc. Một số quy định còn mang tính hình thức như quy định về việc tham gia tố tụng của gia đình, nhà trường và các tổ chức xã hội; một số quy định về áp dụng các biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế còn chưa cụ thể, rõ ràng… gây khó khăn cho hoạt động điều tra, vừa không đảm bảo được quyền và lợi ích hợp pháp của bị can. Mặt khác, việc giải thích, hướng dẫn áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự, trong đó có các quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự chưa kịp thời và đầy đủ dẫn đến việc áp dụng chưa thống nhất, chưa đáp ứng với yêu cầu thực tế. Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Bình Thạnh, Thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn tốt nghiệp thạc sĩ luật học để trên cơ sở nghiên cứu quy định và thực tiễn thực hiện các quy định về thủ tục này đưa ra kiến nghị phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng trong thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Việc nghiên cứu các thủ tục tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự được đề cập, Dưới góc độ khoa học pháp lý hình sự, các bình luận trong các giáo trình như: Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam [28] của Trường Đại học Luật Hà Nội ; Giáo trình 5
Luật Tố tụng hình sự Việt Nam [29] của Trường Đại học Luật TP. HCM… đã phân tích một số khái niệm, nhiệm vụ, các nguyên tắc cơ bản của Luật tố tụng hình sự; cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng; chứng cứ, chứng minh, những biện pháp ngăn chặn; trình tự, thủ tục giải quyết vụ án hình sự; thủ tục đặc biệt và hợp tác quốc tế trong tố tụng hình sự… trong đó, có phân tích thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong BLTTHS Việt Nam. Những nội dung này làm cơ sở để chúng tôi nghiên cứu những vấn đề pháp lý về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Trong các đề tài Luận văn Thạc sĩ, Luận án Tiến sĩ Luật học: có một số luận văn, luận án đề cập đến các nội dung liên quan đến thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong BLTTHS Việt Nam, điển hình bao gồm các công trình sau: - Luận văn: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo Bộ luật Tố tụng hình sự” của tác giả Lê Thị Vân Hà [21]. Luận văn này, tác giả nghiên cứu khái niệm, cơ sở của việc quy định thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội; phân tích các quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội của Bộ luật TTHS năm 2003 và thực tiễn áp dụng; từ đó đưa ra một số tồn tại hạn chế và kiến nghị. Qua luận văn này, chúng tôi kế thừa một số vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. - Luận án tiến sỹ luật học: “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Đỗ Thị Phượng [26]. Luận án đã đi sâu nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên. Tuy nhiên Luận án thực 6
hiện vào thời điểm Bộ luật TTHS năm 2003 đang thi hành nên đã không còn tính thời sự vì không thể nghiên cứu được những quy định của BLTTHS hiện hành (BLTTHS năm 2015) về thủ tục tố tụng đối với người người dưới 18 tuổi. Vì vậy, cũng chỉ có giá trị tham khảo về vấn đề lý luận khi nghiên cứu đề tài luận văn của tác giả. Có một số bài viết có liên quan đến thủ tục TTHS đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự: - Lê Huỳnh Tấn Duy, “Quyền của người chưa thành niên có sự tham gia của đại diện gia đình, nhà trường, tổ chức trong quá trình tố tụng hình sự”, Tạp chí Khoa học pháp lý, Số 1/2015. - Nguyễn Văn Hùng, Huỳnh Thị Kim Ánh, “Hoàn thiện các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành về thủ tục tố tụng với người chưa thành niên phạm tội”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, Số 12(308)/2013. - Đỗ Thị Phượng, “Các quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong dự thảo Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam (sửa đổi)”, Tạp chí Luật học, Số 12/2014. - Trịnh Tiến Việt, “Cần hoàn thiện Chương X Bộ luật hình sự Việt Nam những quy định đối với người chưa thành niên phạm tội”, Tạp chí Kiểm sát, Số 7/2014. Các bài báo khoa học trên chủ yếu đề cập đến thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trên quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 và đề xuất một số giải pháp hoàn thiện. Đây là những tài liệu tham khảo có giá trị cho tác giả trong việc hoàn thành luận văn của mình. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu trên chưa nghiên cứu toàn diện, bao quát, đầy đủ về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, cũng như các kết quả nghiên cứu trong các bài báo trên chủ yếu nghiên cứu Bộ luật TTHS năm 2003. 7
Nhìn chung, những công trình nghiên cứu trong ngoài nước nêu trên đã làm sáng tỏ những thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, đưa ra những kiến nghị hoàn thiện các thủ tục này theo hướng ngày càng thân thiện hơn với người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, các công trình này chủ yếu nghiên cứu về thủ tục TTHS đối với người dưới 18 tuổi nói chung, chưa tập trung đi sâu nghiên cứu một cách toàn diện về thủ tục TTHS đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng tại một địa bàn cụ thể. Ngoài ra, các công trình nghiên cứu trong nước trước đây về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi (người chưa thành niên) chủ yếu là nghiên cứu quy định và thực tiễn áp dụng quy định của Bộ luật TTHS năm 2003 nên có một số kết quả nghiên cứu không còn phù hợp với BLTTHS năm 2015. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu một số vấn đề lý luận cũng như quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và từ thực tiễn áp dụng tại quận Bình Thạnh, luận văn sẽ đưa ra một số kiến nghị về mặt lập pháp và giải pháp khác nhằm hoàn thiện các quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự của Bộ luật TTHS Việt Nam năm 2015. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu đã nêu trên, luận văn giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: - Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận và pháp lý về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. - Khảo sát thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật TTHS về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự; làm rõ 8
những hạn chế, vướng mắc và xác định nguyên nhân những hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định này. - Đưa ra các kiến nghị về mặt lập pháp và giải pháp khác góp phần hoàn thiện các quy định của Bộ luật TTHS về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các quan điểm khoa học về thủ tục tố tụng đối với bị can trong tố tụng hình sự nói chung và trong giai đoạn điều tra nói riêng; nghiên cứu quy định của pháp luật TTHS và thực tiễn áp dụng quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung phân tích, đánh giá các quy định của pháp luật tố tụng hình sự nước ta về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, cụ thể bao gồm: quy định về người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; Áp dụng biện pháp ngăn chặn như bắt, tạm giữ, tạm giam; hoạt động hỏi cung bị can; việc bào chữa cho bị can và những quy định khác có liên quan. Đề tài trình bày và phân tích thực tiễn áp dụng các quy định trên của pháp luật tố tụng hình sự đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn từ năm 2015 đến tháng 6 năm 2020 trên phạm vi quận Bình Thạnh TP. Hồ Chí Minh. 5. Phương pháp nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận là phép duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh; quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về người phạm tội là bị can dưới 18 tuổi. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, học viên sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như sau: 9
- Phương pháp phân tích và tổng hợp: phân tích các vấn đề lý luận và pháp lý về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự; thực tiễn từ quận Bình Thạnh TP. Hồ Chí Minh áp dụng các quy định của Bộ luật TTHS Việt Nam về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự; trên cơ sở đó, tiến hành tổng hợp các vấn đề đã phân tích để đánh giá ưu điểm, những vấn đề tồn tại, hạn chế của các quy định này, nguyên nhân và đưa ra kiến nghị hoàn thiện. - Phương pháp lịch sử: nghiên cứu các vấn đề trong bối cảnh lịch sử từng thời kỳ như: chính sách pháp luật, chính sách kinh tế - xã hội, trình độ khoa học pháp lý, trình độ lập pháp... - Phương pháp so sánh: so sánh đối chiếu các quy định của pháp luật TTHS về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra qua các thời kỳ từ đó rút ra được những kinh nghiệm trong việc quy định về các thủ tục này. - Phương pháp thống kê: thu thập và tổng hợp các tài liệu, số liệu về thực tiễn áp dụng các quy định của luật TTHS về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 6. Ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng của đề tài Luận văn nghiên cứu tương đối có hệ thống và đầy đủ về những vấn đề lý luận, pháp lý cũng như thực tiễn áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Luận văn cũng tham khảo các quy định về thủ tục này với một số Công ước quốc tế có liên quan, nghiên cứu các quy định pháp luật trong các BLTTHS trước đây để so sánh với quy định hiện hành, từ đó đưa ra những kiến nghị hoàn thiện các quy định về các thủ tục này trong Bộ luật TTHS hiện hành của Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần phục vụ cho công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật TTHS về thủ tục tố tụng đối với bị 10
can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Ngoài ra, luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho những người nghiên cứu các vấn đề có liên quan và cán bộ thực tiễn (luật sư, kiểm sát viên, điều tra viên…) trong nghiên cứu và công tác thực tiễn. 7. Bố cục của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương như sau: Chương I. Những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Chương II. Thực tiễn áp dụng thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại quận Bình Thạnh. Chương III. Một số giải nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 11
CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Những vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Trong tố tụng hình sự, ngoài những thủ tục thông thường để giải quyết vụ án hình sự, pháp luật TTHS còn quy định những thủ tục đặc biệt như: thủ tục áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh; thủ tục rút gọn; thủ tục khiếu nại, tố cáo trong Tố tụng hình sự; thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi… Thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi là một trong số các thủ tục tố tụng đặc biệt được PLTTHS sự quy định để giải quyết các vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện. Theo pháp luật TTHS Việt Nam hiện hành, thủ tục TTHS đối với người dưới 18 tuổi được quy định tại Chương XXVIII – Phần thứ bảy của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam, độ tuổi tối thiểu để chịu trách nhiệm hình sự là người từ đủ 14 tuổi trở lên (Điều 12 BLHS 2015). Khi người đủ 14 tuổi trở lên thực hiện hành vi phạm tội, bị cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố về hình sự thì được gọi là bị can (Khoản 1 Điều 60 BLTTHS 2015). Như vậy, bị can là người dưới 18 tuổi là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi đã bị khởi tố về hình sự. Điều tra vụ án hình sự là một giai đoạn của TTHS, trong giai đoạn này, Cơ quan điều tra căn cứ vào các quy định của pháp luật TTHS tiến hành các hoạt động điều tra để làm rõ sự thật khách quan của vụ án hình sự. Giai đoạn này 12
bắt đầu từ khi cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc bằng bản kết luận điều tra đề nghị truy tố hoặc kết luận điều tra đình chỉ điều tra vụ án. Từ những phân tích trên có thể đi đến khái niệm về thủ tục tố tụng đối với bị can là ngưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, như sau: “Thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là một phần của thủ tục đặc biệt trong tố tụng hình sự được áp dụng trong quá trình điều tra đối với người bị khởi tố về hình sự từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi nhằm giải quyết đúng đắn, khách quan vụ án và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ”. 1.1.2. Đặc điểm của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Thứ nhất, đối tượng áp dụng của thủ tục đặc biệt này là bị can từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi. Theo quy định của pháp luật TTHS, việc xác định tuổi của người tham gia tố tụng để áp dụng thủ tục tố tụng hình sự được tính vào thời điểm áp dụng thủ tục tố tụng. Nghĩa là vào thời điểm áp dụng các thủ tục TTHS, người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi thì áp dụng những thủ tục tố tụng khác biệt so với thủ tục tố tụng áp dụng với người đủ 18 tuổi trở lên. Trong trường hợp một người vào thời điểm thực hiện tội phạm là người dưới 18 tuổi nhưng khi bị phát hiện đã đủ 18 tuổi trở lên thì sẽ không áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt mà sẽ áp dụng thủ tục tố tụng thông thường. Do đó, thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra chỉ được áp dụng đối với người khi bị khởi tố hình sự từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi. Thứ hai, thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra đối với bị can là người dưới 18 tuổi có những đặc điểm khác biệt so với thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra đối với người từ đủ 18 tuổi trở lên. 13
Thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là những cách thức tiến hành tố tụng riêng biệt được áp dụng trong quá trình điều tra bị can có độ tuổi từ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi. Do đó, có những nét khác biệt với thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra đối với người đủ 18 tuổi trở lên. Những điểm khác biệt đó là: - Về người tiến hành tố tụng: ngoài những quy định chung thì người tiến hành tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự “phải là người đã được đào tạo hoặc có kinh nghiệm điều tra vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, có hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi” (Điều 415 BLTTHS năm 2015). - Về việc tham gia của người bào chữa, người đại diện hợp pháp: bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nếu không có người bào chữa hoặc người đại diện của họ không lựa chọn người bào chữa thì Cơ quan điều tra phải chỉ định người bào chữa theo quy định của BLTTHS (Khoản 3 Điều 422 BLTTHS 2015). Trong quá trình hỏi cung bị can là người dưới 18 tuổi phải có mặt người bào chữa hoặc người đại diện của họ (Khoản 2 Điều 421 BLTTHS 2015). - Về những vấn đề cần phải chứng minh: Ngoài những vấn đề cần phải chứng minh trong vụ án hình sự nói chung (Điều 85 BLTTHS 2015) thì khi tiến hành điều tra các vụ án hình sự mà bị can là người dưới 18 tuổi, cơ quan điều tra còn bắt buộc phải xác định rõ các vấn đề về: Tuổi, mức độ phát triển về thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội của người dưới 18 tuổi; điều kiện sinh sống và giáo dục; có hay không có người đủ 18 tuổi trở lên xúi giục; nguyên nhân, điều kiện, hoàn cảnh phạm tội (Điều 416 BLTTHS 2015). - Về áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế: bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự chỉ bị áp dụng các 14
biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế trong trường hợp thật cần thiết. Ngoài các căn cứ áp dụng các biện pháp này, cơ quan điều tra còn phải căn cứ vào tuổi của bị can và loại tội phạm mà bị can đã thực hiện để xác định có áp dụng các biện pháp này hay không. Trong thời hạn 24 giờ kể từ khi áp dụng các biện pháp này đối với bị can là người dưới 18 tuổi, cơ quan điều tra phải thông báo cho người đại diện của họ biết (Điều 419 BLTTHS 2015). Thứ ba, thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự có mối liên hệ chặt chẽ với thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra vụ án theo thủ tục thông thường. Theo quy định tại Điều 413 BLTTHS năm 2015 thì thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi được áp dụng theo quy định của Chương XXVIII BLTTHS, đồng thời theo những quy định khác của Bộ luật này không trái với quy định của Chương XXVIII này. Điều này có nghĩa là thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi nói chung và đối với bị can là người dưới 18 tuổi nói riêng mặc dù được quy định thành một chương riêng biệt nhưng không phải vì thế mà nó hoàn toàn độc lập với các quy đinh khác của thủ tục tố tụng thông thường. Ngược lại, nó có mối quan hệ gắn bó và không tách rời thủ tục thông thường. Về cơ bản, các thủ tục tố tụng áp dụng đối với người dưới 18 tuổi được thực hiện trên cơ sở các thủ tục tố tụng thông thường, chỉ có một số điểm đặc trưng khác biệt so với thủ tục tố tụng thông thường mà thôi. Trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi và người đủ 18 tuổi trở lên thực hiện tội phạm thì cơ quan điều tra đều phải thực hiện các hoạt động điều tra giống nhau như: lấy lời khai, hỏi cung bị can, trưng cầu giám định, thực nghiệm điều tra… và áp dụng các biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế giống nhau như: áp giải, tạm giam… Do đó, việc điều tra các vụ án mà bị can là người dưới 18 tuổi ngoài việc phải tuân thủ các quy định về thủ 15
tục đặc biệt còn bắt buộc phải tuân theo thủ tục tố tụng thông thường là bởi vì nó cũng xuất phát từ những đặc điểm chung khi điều tra vụ án hình sự. 1.1.3. Ý nghĩa của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Quy định và áp dụng thủ tục tố tụng đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi nói chung và thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS nói riêng có ý nghĩa quan trọng trên cả ba phương diện: Chính trị- xã hội; ý nghĩa pháp lý và ý nghĩa thực tiễn. Cụ thể: Thứ nhất, ý nghĩa chính trị - xã hội, quy định và áp dụng thủ tục tố tụng đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi nói chung và thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nói riêng thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta trong việc xử lý trách nhiệm hình sự người dưới 18 tuổi phạm tội. Trong xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, Đảng và Nhà nước ta xác định là phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội (Điều 91 BLHS 2015). Chính sách nhân đạo này sẽ thực sự có ý nghĩa và tác dụng tốt hơn đối với người dưới 18 tuổi nếu ngay từ khi người dưới 18 tuổi tiếp xúc với các thủ tục tố tụng, họ đã được hưởng các quyền lợi đã cụ thể hóa từ chính sách nhân đạo này. Giai đoạn điều tra vụ án hình sự có thể nói là giai đoạn đầu tiên mà bị can tiếp xúc với đầy đủ các thủ tục tố tụng. Các quy định của BLTTHS về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự như: hạn chế áp dụng các biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế; giao bị can cho người đại diện của họ giám sát, theo dõi tư cách, đạo đức và giáo dục người đó (Điều 418 BLTTHS 2015) để các em không bị cách ly khỏi môi trường xã hội, đảm bảo việc học tập; việc tham gia tố tụng của người đại diện, nhà 16
trường, tổ chức; bắt buộc phải có người bào chữa…là những quy định thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước Việt Nam đối với bị can là người dưới 18 tuổi. Thứ hai, ý nghĩa pháp lý, quy định và áp dụng thủ tục tố tụng này xác lập cơ sở pháp lý cụ thể, phù hợp để bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra. Trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Cơ quan điều tra tiến hành các hoạt động cần thiết do luật định để làm rõ sự thật khách quan, toàn diện về vụ án hình sự, trong đó có cả các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do và các biện pháp cưỡng chế khác. Vì vậy, trong giai đoạn này, quyền và lợi ích hợp pháp của bị can rất dễ bị ảnh hưởng bởi các hoạt động của cơ quan điều tra. Đặc biệt, đối với bị can là người chưa đủ 18 tuổi thì những biện pháp điều tra và biện pháp cưỡng chế có tác động lớn hơn nhiều bởi nhận thức và khả năng tự bảo vệ mình của họ còn hạn chế. Vì vậy, pháp luật TTHS quy định thủ tục tố tụng đặc biệt hơn so với thủ tục tố tụng thông thường để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Các quy định này là cơ sở để cơ quan điều tra xác định được rõ nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của mình, hạn chế các vi phạm. Bên cạnh đó, việc quy định thủ tục tố tụng phù hợp với đặc điểm lứa tuổi của bị can là người dưới 18 tuổi sẽ có tác dụng khơi dậy trong họ sự ăn năn, hối cải, giúp họ tránh đi sự mặc cảm, nhận thức được hành vi sai trái để sửa đổi bản thân nhanh chóng tái hòa nhập cộng đồng, trở thành người có ích cho xã hội. Thứ ba, ý nghĩa thực tiễn, thủ tục tố tụng áp dụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự giúp cho việc điều tra vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ phù hợp với đặc điểm lứa tuổi của bị can. 17
Người dưới 18 tuổi là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể chất và tinh thần nên khi thực hiện hành vi phạm tội sẽ có những đặc điểm khác biệt so với hành vi phạm tội của người đủ 18 tuổi trở lên như: nhận thức về hành vi phạm tội và hậu quả; nguyên nhân, điều kiện, hoàn cảnh phạm tội; có người đủ 18 tuổi trở lên xúi giục hay không… Do đó, nếu chỉ điều tra vụ án do bị can là người dưới 18 tuổi thực hiện theo các thủ tục điều tra thông thường thì sẽ không làm rõ được vụ án một cách khách quan, toàn diện, chính xác. Mặt khác, do đặc tiểm tâm sinh lý nên khả năng nhận thức về vụ án hình sự của bị can là người dưới 18 tuổi cũng có nhiều hạn chế, không rõ ràng nên dễ dẫn đến sự suy diễn theo ý chí chủ quan của những người có thẩm quyền trong quá trình điều tra vụ án hình sự. Do đó, để đảm bảo vụ án hình sự do bị can là người dưới 18 tuổi thực hiện được điều tra một cách khách quan, toàn diện, đầy đủ, BLTTHS đã có những quy định nhằm bảo đảm khi tiến hành điều tra, cơ quan điều tra phải xác định đầy đủ các tình tiết vụ án giúp việc xử lý trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phù hợp với chính sách hình sự của nhà nước, không đuợc định kiến, suy diễn theo ý chí chủ quan của mình. Các qui định về phạm vi áp dụng, về đối tượng cần chứng minh trong vụ án hình sự, về áp dụng biện pháp ngăn chặn và giám sát, bảo đảm có người bào chữa, người đại diện hợp pháp tham gia, người tiến hành tố tụng phải có hiểu biết về tâm lý học khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi… là để giúp cho quá trình điều tra được chính xác, khách quan. 1.1.4. Cơ sở xác định thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS Một là, từ đặc điểm tâm sinh lý của bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Do người dưới 18 tuổi chưa phát triển về thể chất và tâm sinh lý, nên tâm trạng của họ thiếu ổn định, dễ xúc động dẫn đến lo âu, sợ hãi khi bị điều tra xét hỏi. Bị can là người dưới 18 tuổi bị tình cảm 18
chi phối, tâm lý không ổn định, họ lo bị phạt tù, hình phạt nặng, các tình tiết vụ án có lúc nhớ, lúc quên, nhớ không chi tiết cụ thể, lộ xộn…vì vậy khi tiếp xúc với họ Điều tra viên phải có thái độ nhẹ nhàng thể hiện sự quan tâm để họ đồng cảm và tạo cho họ tâm lý tin tưởng, thoải mái để họ cảm thấy an toàn, từ đó giúp họ nhớ lại toàn bộ diễn biến hành vi phạm tội mà khai báo. Để bảo vệ có hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp cho bị can là người dưới 18 tuổi; đảm bảo việc giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, BLTTHS cần phải có những quy định đặc biệt về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra sao cho phù hợp với lứa tuổi, với những đặc điểm tâm sinh lý của họ. Hai là, từ chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta Điều 91 BLHS 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định nguyên tắc xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được Đảng và Nhà nước ta xác định là “phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội”. Do đó, BLTTHS đã có những quy định riêng về thủ tục tố tụng tạo hành lang pháp lý để bảo vệ, chăm sóc và giáo dục người dưới 18 tuổi một cách hiệu quả. Ba là, tình hình tội phạm và điều tra những vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện. Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện ngày càng phức tạp thành phần đối tượng ngày càng trẻ hóa, lĩnh vực phạm tội đa dạng, tính chất mức độ nguy hiểm và phương thức, thủ đoạn ngàu càng tinh vi hơn. Do đó, việc quy định các thủ tục tố tụng hình sự phù hợp với lứa tuổi này là cần thiết. Ngoài ra, trong quá trình điều tra các vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện còn có một số hạn chế, sai lầm, có trường hợp bị nhục mạ, bức cung, nhục hình, doạ nạt…làm ảnh hưởng đến tâm lý các 19