Luận văn Thạc sĩ Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hải Phòng

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:77

Thêm vào BST

Báo xấu

26
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài nghiên cứu này hướng tới mục đích nhằm đưa ra một số kiến nghị góp phần hoàn thiện chính sách hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác, bảo đảm, bảo vệ tốt hơn nữa quyền con người, nâng cao hiệu quả bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hộ. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hải Phòng

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ============= NGUYỄN ĐỨC YÊN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội, 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ============= NGUYỄN ĐỨC YÊN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN HIỂN Hà Nội, 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Văn Hiển. Các số liệu, kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn là hoàn toàn trung thực. Nếu không đúng như đã nêu trên, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về đề tài của mình. Người cam đoan Nguyễn Đức Yên
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu đề tài: "Trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng". Tôi đã nhận được sự giúp đỡ, chỉ bảo nhiệt tình của các thầy, cô Học viện khoa học xã hội để hoàn thành luận văn này. Với tình cảm chân thành, tôi bày tỏ lòng biết ơn đối với Ban giám đốc Học viện khoa học xã hội, các thầy giáo, cô giáo đã tham gia giảng dạy, quản lý và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ sự biết ơn đặc biệt đến Tiến sĩ Nguyễn Văn Hiển Viện trưởng viện Nghiên cứu lập pháp thuộc Ủy ban thường vụ Quốc hội, người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ về kiến thức, tài liệu và phương pháp để tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu khoa học này. Tôi cũng chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, cổ vũ, khích lệ và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua. Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong suốt quá trình thực hiện đề tài, song vẫn còn những mặt hạn chế, thiếu sót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp và sự chỉ dẫn của các thầy, cô giáo và các đồng nghiệp./. Xin chân thành cảm ơn!
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC......................... 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm, cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác ................................................................... 8 1.2. Miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam ...................................................................... 20 1.3. Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam .......... 26 1.4. Phân biệt các quy định trách nhiệm hình sự về tội xâm phạm sức khỏe của người khác với các tội xâm phạm tính mạng, nhân phẩm, danh dự của con người trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay ................. 28 Chương 2: THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG ............. 33 2.1. Khái quát về thực tiễn tình hình tội phạm của tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam tại Thành phố Hải Phòng .................................................................................................. 33 2.2. Thực tiễn áp dụng trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam tại Thành phố Hải Phòng .................................................................................................. 36 2.3. Một số hạn chế, bất cập và nguyên nhân của hạn chế, bất cập trong áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam tại Thành phố Hải Phòng.................. 42
Chương 3: PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN NAY ....................................................................... 58 3.1. Về phương hướng hoàn thiện các quy định của pháp luật về trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay........................................................ 58 3.2. Các giải pháp áp dụng đúng các quy định về trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay .................................................................................... 60 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 66 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 67
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự PLHS Pháp luật hình sự TTHS Tố tụng hình sự TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao VKS Viện kiểm sát
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác đã khởi tố, truy tố và xét xử trên địa bàn Thành phố Hải Phòng, giai đoạn 2015 đến 6 tháng đầu năm 2019 ......................................................... 37 Bảng 2.2: Các hình phạt được áp dụng đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn thành phố Hải Phòng (từ 2015 đến 6 tháng đầu năm 2019) ........................................................................... 39 Bảng 2.3: Cơ cấu hình phạt tù có thời hạn đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hải Phòng (2015 đến 6 tháng đầu năm 2019 ) ....................................................................... 40
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sức khỏe con người luôn là một bộ phận cấu thành hết sức quan trọng của quyền con người. Đây là một trong những phạm vi thiêng liêng, là đối tượng bảo vệ không chỉ của pháp luật quốc gia mà còn là đối tượng quan tâm của pháp luật quốc tế. Thực tế đó được thể hiện trong nhiều văn kiện quốc tế như: Hiến chương của Tổ chức Y tế thế giới năm 1946, Tuyên ngôn quốc tế về quyền con người của Liên hiệp quốc năm 1948. Đối với pháp luật nước ta, tất cả các bản Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 và Hiến pháp 2013 luôn dành một chương trang trọng để quy định về phạm vi quyền này. Thậm chí trong Hiến pháp 2013 của nước ta, Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân còn nhận được sự quan tâm đặc biệt hơn nữa khi được trang trọng đưa lên Chương 2 thay cho vị trí ở Chương 5 như của Hiến pháp 1980 và Hiến pháp 1992. Với những thực tế đó cho thấy rằng, khi xã hội càng phát triển thì quyền con người trong đó có quyền được pháp luật bảo hộ về sức khỏe [21] càng trở thành những đối tượng được pháp luật ưu tiên bảo vệ. Và cũng không phải ngẫu nhiên là, kể từ khi bộ luật hình sự đầu tiên của nước ta ra đời (1985) thì khách thể “sức khỏe” con người luôn là đối tượng được bảo vệ trong tất cả các Bộ luật hình sự từ trước tới nay. Đối với Bộ luật hình sự năm 2015 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, “sức khỏe” cùng với các khách thể là: tính mạng, danh dự, nhân phẩm, cũng đã chiếm riêng một chương của Bộ luật (Chương XIV) với tên gọi: trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người. Trong đó khách thể là “sức khỏe” là chiếm vị trí quan trọng thứ hai sau khách thể “tính mạng” với sự điều chỉnh của 7 điều luật (từ Điều 134 đến Điều 140). Điều đó đã nói lên tầm quan trọng của “sức khỏe” con người trong pháp luật hình sự nói riêng và trong đời sống xã hội nói chung. 1
Thực tế nước ta hiện nay, mặc dù pháp luật hình sự đã ngày càng quy định chặt chẽ hơn trong việc bảo vệ sức khỏe của con người. Tuy nhiên, tình hình tội phạm của các tội xâm phạm về sức khỏe của người khác vẫn diễn biến ngày càng phức tạp, nhiều phương thức phạm tội mới tinh vi, xảo quyệt hơn như phạm tội có tổ chức, thuê, mướn các băng đảng, đối tượng chuyên nghiệp, các đối tượng du đãng, nghiện hút.., vì nhiều mục đích khác nhau đã khiến cho diễn biến của tội phạm này ngày càng trở nên phức tạp, khó lường. Đặc biệt đối với địa bàn Thành phố Hải Phòng, với đặc thù của kinh tế cảng cùng với sự phát triển ngày càng đa dạng của nhiều ngành khác, nơi có điều kiện tự nhiên thuận lợi cả trong giao thông và giao thương tới các vùng trong và ngoài nước cùng với sự biến động lớn về mặt dân cư di trú đã trở thành môi trường lý tưởng cho các tội phạm nói chung và các tội phạm xâm phạm sức khỏe của người khác nói riêng phát triển. Và thực tế là, Hải Phòng từ nhiều năm nay cũng đã trở thành một trong những địa phương nổi tiếng cả nước về tình hình tội phạm sử dụng vũ lực trong đó có các tội phạm xâm phạm sức khỏe của người khác. Với những vấn đề lý luận có tính thực tiễn trên, học viên thấy rằng việc lựa chọn đề tài: “Trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng” để nghiên cứu ở cấp độ luận văn cao học là cần thiết. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Với tầm quan trọng của sức khỏe con người trong pháp luật hình sự, việc đấu tranh phòng chống các tội gây tổn hại cho sức khỏe của người khác là một lĩnh vực nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà khoa học nước ta, có thể kể đến các tác giả như: Võ Khánh Vinh, Đào Trí Úc, Lê Cảm, Nguyễn Ngọc Hòa, Phùng Thế Vắc, Trần Văn Luyện, Phạm Thanh Bình, Nguyễn Đức Mai, Nguyễn Sỹ Đại, Nguyễn Hữu Cầu… Các giáo trình, sách chuyên khảo, liên quan đến đề tài, có thể kể đến những công trình sau: "Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần các tội 2
phạm), của tác giả Võ Khánh Vinh (chủ biên), Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2003; tác giả Nguyễn Ngọc Hòa, "Chương IV- Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm của con người trong Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần các tội phạm)", tập thể tác giả do tác giả Lê Cảm chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003; "Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm của con người" của tác giả Trần Văn Luyện, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000; "Bình luận khoa học Bộ luật hình sự. Tập 1, Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người: Bình luận chuyên sâu", của tác giả Đinh Văn Quế, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2002; v.v... Một số bài tạp chí khoa học liên quan đến đề tài mà tác giả có dịp tiếp cận như: "Những điểm mới cơ bản về các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe nhân phẩm, danh dự của con người trong Bộ luật hình sự 1999" của tác giả Trần Văn Luyện, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 3/2001; "Bàn về việc áp dụng một số tình tiết định khung tăng nặng trong tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác", của tác giả Vũ Hồng Thiêm, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 10/2005; "Xung quanh việc nhận thức và áp dụng Điều 104 Bộ luật hình sự" (Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khoẻ của người khác), của tác giả Phạm Văn Thiệu, Tạp chí Kiểm sát, số 11/2008 v.v... Một số công trình nghiên cứu là các luận văn, luận án liên quan đến đề tài có thể kể đến như: "Phòng ngừa tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác trên địa bàn Quảng Ninh", của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2011; "Đặc điểm tội phạm học của tội phạm cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác ở Việt Nam hiện nay và các giải pháp nâng cao hiệu quả phòng ngừa", của tác giả Nguyễn Hữu Cầu, Học viện Cảnh sát nhân dân, Hà Nội, 2002; "Đấu tranh phòng, chống tội cố ý gây thương tích hoặc 3
gây tổn hại cho sức khỏe của người khác tại địa bàn Thừa Thiên Huế", của Nguyễn Thị Minh Nguyệt, Luận văn thạc sĩ Luật học, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002; "Đấu tranh, phòng chống các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người trên địa bàn Bắc Ninh", của Phạm Thị Hoài Phương, Luận văn thạc sĩ Luật học, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, 2007; v.v... Nhìn chung các công trình nghiên cứu trên đã làm rõ những vấn đề lý thuyết, khái niệm, đặc điểm của tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khoẻ của người khác, dưới những góc độ khác nhau, làm cơ sở cho các nghiên cứu sau này có thể kế thừa. Tuy nhiên, đối với địa bàn Thành phố Hải Phòng với sự giới hạn trong một phạm vi địa lý với những đặc trưng về các điều kiện tự nhiên, xã hội thì vẫn chưa có công trình nghiên cứu cụ thể nào về tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Bổ sung và làm sâu sắc thêm những vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự nói chung và trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác ở nước ta nói riêng; Góp phần bổ sung những quan điểm khoa học trong các quy định về trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác trong pháp luật hình sự nước ta hiện nay; Cung cấp những vấn đề thực tiễn về tình hình tội phạm và thực trạng định tội danh đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hải Phòng. Từ đó có được các gợi mở cho các kiến nghị, giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật quy định về trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác ở nước ta hiện nay; Đưa ra một số kiến nghị góp phần hoàn thiện chính sách hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác, bảo đảm, bảo vệ tốt hơn nữa quyền con người, nâng cao hiệu quả bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội. 4
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận văn có các nhiệm vụ sau: Đề tài có nhiệm vụ nghiên cứu trước tiên là thực hiện tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài. Tiếp đến, đề tài phải tìm kiếm các cơ sở lý thuyết đã được các nghiên cứu trước đây tiếp cận để kế thừa và xác định hướng nghiên cứu cho riêng đề tài. Đề tài phải phân tích, chỉ rõ được thực trạng áp dụng trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam trên địa bàn Thành phố Hải Phòng, từ đó đánh giá những điểm tương đồng và khác biệt với việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với loại tội này trên phạm vi toàn quốc. Nêu được những thuận lợi, khó khăn trong việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác. Đề tài phải đưa ra những kiến nghị, những giải pháp phù hợp với tình hình kinh tế xã hội trên địa bàn Thành phố Hải Phòng nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động đấu tranh phòng chống đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác ngày một hiệu quả hơn. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu thực trạng áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam trên một phạm vi địa bàn hẹp là Thành phố Hải Phòng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về phạm vi không gian, đề tài xin được giới hạn không gian nghiên cứu là Thành phố Hải Phòng. Về phạm vi thời gian, đề tài xin được giới hạn phạm vi nghiên cứu từ năm 2015 – khi Bộ luật Hình sự 2015 ra đời đến nay. 5
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu đề tài 5.1. Cơ sở lý luận Đề tài nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật cùng với đó là các chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng và nhà nước ta về đấu tranh phòng chống tội phạm; 5.1. Phương pháp nghiên cứu Đề tài lựa chọn phương pháp nghiên cứu là các phương pháp lý luận về tội phạm học, luật hình sự và tố tụng hình sự. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng các phương pháp như: thống kê, phương pháp so sánh và phương pháp phân tích so sánh. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài Về ý nghĩa lý luận, đề tài sẽ củng cố và bổ sung thêm các cơ sở lý thuyết về trách nhiệm hình sự cũng như bổ sung nhận thức về trách nhiệm hình sự đối với tội xâm phạm sức khỏe của người khác. Về ý nghĩa thực tiễn, đề tài sẽ cung cấp cái nhìn tổng quan về tình hình tội phạm và thực tiễn định tội danh đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hải Phòng từ năm 2015 đến nay để từ đó các nhà nghiên cứu và thực tiễn có được các số liệu trong hoạt động chuyên môn của mình. Cuối cùng đề tài cũng sẽ góp phần đóng góp các giải pháp hoàn thiện chính sách và pháp luật hình sự trong việc đấu tranh phòng, chống các tội xâm phạm sức khỏe của người khác ở nước ta hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn gồm 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam; 6
Chương 2: Thực tiễn áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác theo pháp luật hình sự Việt Nam trên địa bàn Thành phố Hải Phòng; Chương 3: Phương hướng, giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật và áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay. 7
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC 1.1. Khái niệm, đặc điểm, cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác 1.1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự Trong khoa học pháp lý, trách nhiệm hình sự là một khái niệm dùng để chỉ hậu quả pháp lý bất lợi mà một người nào đó có thể phải gánh chịu trước nhà nước và xã hội. Nguyên nhân của việc phải gánh chịu hậu quả pháp lý đó là vì người đó đã thực hiện một hay một số hành vi mà pháp luật hình sự cấm hoặc không thực hiện hành vi mà pháp luật hình sự yêu cầu. Vì vậy có thể thấy, hành vi đó có thể là hành động hoặc không hành động. Trường hợp hành động là hành vi mà pháp luật hình sự cấm và hành vi của người đó đã gây ra một hậu quả trên thực tế. Đối với trường hợp không hành động thì ngược lại, khi pháp luật hình sự yêu cầu một cá nhân nào đó phải thực hiện hành vi để giảm thiểu hoặc tránh các hậu quả xảy ra trên thực tế thì người đó lại không hành động. Trong trường hợp này họ cũng phải gánh chịu hậu quả pháp lý. Về trách nhiệm hình sự, là một trong những hình thức nghiêm khắc nhất của trách nhiệm pháp lý. Trách nhiệm hình sự được nhà nước quy định trong pháp luật hình sự yêu cầu cá nhân, tổ chức buộc phải thực hiện. Mục đích của việc quy định trách hình sự nhằm bảo vệ các quan hệ xã hội được cho là nền tảng, quan trọng nhất. Do đó, nhà nước đã xây dựng những chế tài (hình phạt) trong BLHS để áp dụng cho người phạm tội nhằm tước bỏ hoặc hạn chế những quyền và lợi ích của họ. Những hậu quả pháp lý đó được gọi là trách nhiệm hình sự. 8
Cơ sở pháp lý của trách nhiệm hình sự, trách nhiệm hình sự theo quy định của BLHS năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 ( sau đây gọi tắt là BLHS năm 2015 ) ở nước ta được quy định tại Điều 2, cụ thể như sau: Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự (do pháp nhân không phải chịu trách nhiệm hình sự về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác nên tác giả không liệt kê quy định tại Điều 76). Vì vậy, cơ sở pháp lý của trách nhiệm hình sự là hành vi phạm tội được BLHS quy định. Tuy nhiên, ở nước ta các quan điểm về trách nhiệm hình sự hiện nay vẫn đang có nhiều nhận thức khác nhau và chưa thể thống nhất. Có thể kể đến các quan điểm như: - Có quan điểm cho rằng:"Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chỗ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi của mình trước nhà nước"; - Quan điểm khác lại cho rằng: "Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc thực hiện phạm tội và thể hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của nhà nước do luật hình sự quy định" [4, tr.112]. - Quan điểm: "Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý, là trách nhiệm của người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong pháp luật hình sự bằng một hậu quả bất lợi do Tòa án áp dụng tùy thuộc vào tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi mà người đó đã thực hiện" [19, tr 14]. - Quan điểm khác cho rằng: "Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm của người phạm tội phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi về hành vi phạm tội của mình. Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý bao gồm: nghĩa vụ phải chịu tác động của hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, chịu bị kết 9
tội, chịu biện pháp cưỡng chế của trách nhiệm hình sự (hình phạt và các biện pháp tư pháp) và mang án tích [12, tr 281-282]. Với những quan điểm trên cho thấy sự đa dạng trong cách tiếp cận của các nhà khoa học pháp lý nước ta về trách nhiệm hình sự. Điều đó cũng nói lên rằng đây là một khái niệm khá phức tạp việc xác định các tiêu chí cũng thể hiện quan điểm của mỗi nhà nghiên cứu. Có thể thấy các quan điểm trên thì có tác giả coi trách nhiệm hình sự khá rộng như việc coi việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, án tích.., là trách nhiệm hình sự [5]. Đồng thời cũng có quan điểm khá hẹp khi cho rằng trách nhiệm hình sự chỉ là những hậu quả bất lợi do tòa án áp dụng (quyết định) [19]. Theo quan điểm của tác giả cho rằng bất cứ hành vi nào của một chủ thể nào đó đều có mối quan hệ nhân quả. Chính vì vậy, khi một hành vi được thực hiện thì đồng thời cũng xác lập một nghĩa vụ (trách nhiệm) kèm theo. Do đó, việc xác định thời điểm chịu trách nhiệm hình sự có lẽ không nên xác định dựa trên căn cứ là quyết định của tòa án mà theo đó trách nhiệm hình sự đã phát sinh ngay khi chủ thể đó thực hiện hành vi phạm tội mà pháp luật hình sự quy định. Nghĩa là, điểm khởi đầu của trách nhiệm hình sự, là thời điểm xẩy ra hành vi phạm tội. Từ thời điểm đó, nhà nước có quyền đòi hỏi người phạm tội phải gánh chịu trách nhiệm. Nói khác đi, từ thời đi ểm này, giữa nhà nước và người phạm tội đã phát sinh quan hệ pháp luật hình sự. Trách nhiệm hình sự, khi đó, được thực hiện bằng hai hình thức. - Hình thức phổ biến và cơ bản nhất là hình phạt. Người phạm tội phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự thông qua việc chấp hành bản án của Toà án xác định hình phạt cụ thể. - Trong một số trường hợp do luật quy định, trách nhiệm hình sự được thực hiện thông qua những biện pháp không phải là hình phạt, nhưng cũng là biện pháp cưỡng chế về mặt hình sự. Theo Bộ luật Hình sự Việt Nam, đó là các biện pháp tư pháp được quy định tại, bao gồm tịch thu vật, tiền trực tiếp 10
liên quan đến tội phạm; trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường, thiệt hại, buộc công khai xin lỗi; bắt buộc chữa bệnh; các chế định như miễn trách nhiệm hình sự, án treo.., cũng là những hình thức của trách nhiệm hình sự thuộc loại này. Như vậy, điều 2 của BLHS cho phép thấy được sự khác nhau của trách nhiệm hình sự và hình phạt, tuy hai khái niệm đó là thống nhất với nhau và liên quan mật thiết với nhau. Cũng từ đó, điều luật này cho phép thấy rõ rằng, cơ sở trách nhiệm hình sự khác với cơ sở của hình phạt. Điều 2 của BLHS chỉ quy định về cơ sở của trách nhiệm hình sự. Trong khi đó, cơ sở của hình phạt, hay nói đúng hơn là các căn cứ của việc áp dụng hình phạt được quy định trong nhiều chế định cụ thể của Bộ luật Hình sự. Do đó, khi Điều 2 của BLHS quy định: “phạm một tội đã được Bộ luật Hình sự quy định” cũng có chủ ý xác định rằng, một tội có nghĩa là một hành vi với những dấu hiệu nhất định, do Bộ luật quy định, không thể khác được. Vì như vậy, đó là mô hình pháp lý là cấu thành tổng quát của hành vi phạm tội. Các cơ quan điều tra, truy tố và xét xử, trong những trường hợp cụ thể phải tìm cho được trong các hành vi cụ thể ấy những dấu hiệu tương ứng với cấu thành tổng quát. Khái niệm trách nhiệm hình sự, từ những quan điểm và nhận thức trên tác giả cho rằng: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý bất lợi đối với chủ thể đã thực hiện hành vi phạm tội và phải gánh chịu một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của nhà nước do pháp luật hình sự quy định. 1.1.1.2. Trách nhiệm hình sự và các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế Đối với trách nhiệm hình sự, một vấn đề cũng tương đối phức tạp đó là việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế có phải là một phần của trách nhiệm hình sự hay không. Nó có gì liên quan đến thời điểm chịu trách 11
nhiệm hình sự hay không. Vì vấn đề thời điểm chịu trách nhiệm hình sự đặt ra yêu cầu cần phải xác định mốc thời gian chịu trách nhiệm hình sự. Có nghĩa là khi nào chủ thể thực hiện hành vi phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự. Khi có bản án đã có hiệu lực của tòa án hay ngay khi hành vi phạm tội xảy ra hoặc khi cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định khởi tố bị can? Thực tế cho thấy, theo quy định của BLTTHS nước ta, trước khi bị kết tội, một người có thể đã bị các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng những biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế như: bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm… [1, Chương VII]. Việc các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng những biện pháp này nhằm mục đích ngăn chặn tội phạm khi có căn cứ xác định việc không áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế đối với bị can, bị cáo có thể gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục phạm tội, hay những điều kiện bảo đảm khi tiến hành thi hành án. Câu hỏi đặt ra ở đây là, giai đoạn khi cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế này thì đó có được coi là một phần của trách nhiệm hình sự hay không? Vì trong những trường hợp này, rõ ràng người phạm tội đã phải gánh chịu hậu quả pháp lý hình sự mặc dù khi đó chưa có quyết định đã có hiệu lực của tòa án. Có quan điểm cho rằng, các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế không thể hiện trách nhiệm hình sự mà chỉ là các biện pháp có tính chất tố tụng hình sự để phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, bảo đảm hiệu quả của việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc bảo đảm cho việc thực hiện trách nhiệm hình sự sau này (bảo đảm thi hành án). Bảo vệ quan điểm này, người ta cho rằng mặc dù các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế chỉ có thể được áp dụng đối với người phạm tội, nhưng chúng không được coi là hậu quả tất yếu của việc phạm tội. Có thể chứng minh là cùng một hành vi phạm tội nhưng có người thì phải áp dụng biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế nhưng có người không phải 12