Luận văn Thạc sĩ Luật học: Quyền tố tụng của bị cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định

Chia sẻ: ViJensoo ViJensoo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:77

Thêm vào BST

Báo xấu

59
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Luật học "Quyền tố tụng của bị cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định" trình bày các nội dung chính sau: Một số vấn đề lý luận về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh; Thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định; Mục tiêu, yêu cầu và các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Quyền tố tụng của bị cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ MI SA QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TỪ THỰC TIỄN XÉT XỬ SƠ THẨM CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2021
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ MI SA QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TỪ THỰC TIỄN XÉT XỬ SƠ THẨM CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự Mã số : 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. VŨ HOÀI NAM HÀ NỘI, năm 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Mi Sa
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ ..... 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh ............................................... 8 1.2. Hệ thống các quyền tố tụng của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo quy định của pháp luật của quốc tế và Việt Nam ............. 14 1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc quy định và thực hiện quy định về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự ................................. 23 1.4. Bảo đảm thực hiện quyền tố tụng của bị cáo và các yếu tố ảnh hưởng đến việc bảo đảm quyền của bị cáo................................................................. 27 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH ................................................. 35 2.1. Khái quát đặc điểm kinh tế xã hội............................................................ 35 2.2. Thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định ................................. 36 CHƯƠNG 3. MỤC TIÊU, YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH ................................................................................................... 51 3.1. Mục tiêu, yêu cầu về hoàn thiện và áp dụng đúng quy định của pháp luật hình sự về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định.................................................. 51
3.2. Các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. ................................ 54 KẾT LUẬN .................................................................................................... 64 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT: Cơ quan điều tra HĐXX: Hội đồng xét xử KSV: Kiểm sát viên PLHS: Pháp luật hình sự TAND: Tòa án nhân dân THTT: Tiến hành tố tụng TTHS: Tố tụng hình sự VAHS: Vụ án hình sự VPPL: Vi phạm pháp luật VKS: Viện kiểm sát VKSND: Viện kiểm sát nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là những giá trị, chuẩn mực tuyệt đối, có tính khách quan gắn bó với nhau trong mối tương quan biện chứng, vừa mang tính phổ biến nhưng cũng có tính đặc thù, tính lịch sử - xã hội được thể hiện trong các lĩnh vực chính trị, dân sự và kinh tế, văn hóa, xã hội được ghi nhận và bảo vệ bởi luật quốc gia và luật quốc tế. Bảo đảm quyền con người là trách nhiệm của các quốc gia. Hiến pháp 2013 quy định TAND là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Để đảm bảo việc xét xử được chính xác, khách quan, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, giảm thiểu những oan, sai trong hoạt động xét xử các vụ án hình sự, pháp luật tố tụng hình sự quy định TAND thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử, các cấp xét xử hiện nay là cấp xét xử sơ thẩm và cấp xét xử phúc thẩm. Tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, bị cáo được thực hiện quyền của mình tại phiên tòa như trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại mình, quyền tự bào chữa, nhờ người bào chữa. Các quyền của bị cáo tại phiên tòa xét xử sơ thẩm hình sự không mặc nhiên được thực hiện khi bị cáo tham gia quan hệ pháp luật về tố tụng hình sự (TTHS). Để các quyền của bị cáo trở thành hiện thực, để bị cáo thụ hưởng, sử dụng các quyền của mình cần phải có sự bảo đảm từ phía Nhà nước được biểu hiện thông qua hành vi của cơ quan và những người tiến hành, người tham gia tố tụng và các chủ thể khác. Tuy nhiên, trên thực tế, trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự các quyền tố tụng của bị cáo ở một số phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh Bình Định chưa thật sự được bảo đảm, một số Thẩm phán, HTND, KSV chưa có ý thức tôn trọng và bảo vệ các quyền của bị cáo hoặc yếu về năng lực chuyên môn, trong khi một số quy định pháp luật còn 1
bất cập, gây khó khăn cho bị cáo thực hiện các quyền của mình cũng như người bào chữa cho bị cáo chưa hoàn toàn được độc lập để phát huy tốt vai trò trong nhiệm vụ bảo vệ các bị cáo. Trước yêu cầu của xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, xuất phát từ thực trạng bảo đảm quyền của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND cấp tỉnh thời gian qua còn nhiều bất cập,vi phạm nghiêm trọng quyền con người, quyền công dân. Từ những luận giải trên, tác giả chọn đề tài: “Quyền tố tụng của bị cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định” làm luận văn thạc sĩ, chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự; Mã số: 8.38.01.04. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trong thời gian qua ở nước ta đã có rất nhiều công trình khoa học, bài báo khoa học, giáo trình, sách chuyên khảo, Tạp chí khoa học, Luận văn Thạc sĩ, Luận án Tiến sĩ đề cập đến quyền của bị cáo trong xét xử sơ thẩm theo PLHS Việt Nam cụ thể có thể kể đến một số công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến vấn đề được nghiên như: Luận án Tiến sĩ Luật học “Vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay” của Đặng Công Cường [10] đã phân tích và chứng minh những phương diện cơ bản thể hiện vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người nói chung và quyền của bị cáo. Tác giả phân tích và làm rõ thực trạng của bảo vệ quyền con người bằng Tòa án án. Đặc biệt tác giả phân tích những tồn tại, hạn chế và làm rõ nguyên nhân ảnh hưởng tiêu cực đến vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay; Luận văn Thạc sĩ: “Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự” của Ngô Thị Thanh [43] khẳng định sự cần thiết phải bảo đảm quyền con người trong TTHS. Công trình phân tích những vấn đề lý luận như nội dung, yêu cầu của việc bảo đảm quyền con người trong TTHS. Tác giả đã nêu một số kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền con người trong hoạt động xét xử, 2
tiếp tục hiệu quả hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, triển khai việc thành lập Cơ quan nhân quyền quốc gia; Bài báo: “Quyền bào chữa của người bị bắt, người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo theo pháp luật Việt Nam” của Nguyễn Văn Mạnh [34] phân tích về quyền bào chữa của người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo. Công trình nêu lên một số kiến nghị nhằm đảm bảo hiệu quả hơn quyền bào chữa của người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo trong đó đáng chú ý là giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật phải bảo đảm không gian và điều kiện thuận lợi cho người bào chữa tham gia tố tụng hình sự. Những công trình khoa học nêu trên đã đề cập đến quyền của bị cáo theo PLHS Việt Nam. Các công trình này đã đi sâu nghiên cứu sáng tỏ cơ sở lý luận về quyền của bị cáo. Tuy nhiên, trên thực tế, trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh, một số Thẩm phán, HTND, KSV chưa có ý thức tôn trọng và bảo vệ các quyền của bị cáo hoặc yếu về năng lực chuyên môn, trong khi một số quy định pháp luật còn bất cập, gây khó khăn cho bị cáo thực hiện các quyền của mình. Vì vậy, việc nghiên cứu những vấn đề lý luận, đánh giá thực trạng, đề xuất giải pháp về quyền tố tụng của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh là nhiệm vụ cần thiết. Từ những lý do trên đây, tác giả chọn đề tài: “Quyền tố tụng của bị cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu làm sáng tỏ cơ sở lý luận và các quy định của PLHS về quyền tố tụng của bị cáo. - Phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. 3
Trên cơ sở đó chỉ ra những hạn chế, và nguyên nhân trong thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. - Đề xuất những giải pháp cơ bản, thiết thực nhằm bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh. - Làm rõ quy định của pháp luật hình sự về quyền tố tụng của bị cáo và đánh giá thực tiễn thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định từ năm 2016 đến năm 2020. - Làm sáng tỏ mục tiêu, yêu cầu và các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quyền tố tụng của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định, được thể hiện trong quy định của pháp luật và việc thực hiện pháp luật của các chủ thể có liên quan như Thẩm phán, HTND, KSV, luật sư tại phiên toà. 4.2. Phạm vi nghiên cứu + Phạm vi về nội dung: Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền tố tụng của bị cáo (thể nhân) dưới góc độ của pháp luật hình sự Việt Nam. + Phạm vi về không gian: Luận văn nghiên cứu về quyền tố tụng của bị 4
cáo từ thực tiễn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. + Phạm vi về thời gian: Từ năm 2016 đến năm 2020. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhà nước và pháp luật nói chung, nhà nước và pháp luật XHCN nói riêng; tư tưởng Hồ Chí Minh về về Nhà nước và pháp luật, đường lối của Đảng về cải cách tư pháp, bảo đảm quyền con người trong xét xử các vụ án hình sự; các quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về nhà nước pháp quyền và vấn đề quyền con người. Bên cạnh đó, luận văn còn được nghiên cứu trên cơ sở sử dụng tổng hợp các phương pháp như: Lý luận chung về pháp luật, pháp luật hình sự,lý luận về quyền con người... 5.1. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Phương pháp này được sử dụng để nghiên cứu các công trình khoa học có liên quan đến đề tài luận văn, các văn bản pháp lý quy định về quyền tố tụng của bị cáo, các báo cáo sơ kết, tổng kết của của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định trong giai đoạn 05 năm từ năm 2016 đến năm 2020. - Phương pháp thống kê, so sánh số liệu: Sử dụng để điều tra, khảo sát thực tế và thống kê, đánh giá thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định từ năm 2016 đến năm 2020. - Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phương pháp này được sử dụng trong nghiên cứu khái quát những vấn đề lý luận bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh Bình 5
Định; đánh giá những ưu điểm, hạn chế của thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh Bình Định; đề xuất các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND tỉnh Bình Định. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Thông qua quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn, luận văn góp phần hoàn thiện thêm một số vấn đề lý luận về quyền của bị cáo; khi đó có thể được sử dụng làm tài liệu lý luận và thực tiễn giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng tham khảo, rút kinh nghiệm trong thực hiện và bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét sơ thẩm các vụ án hình sự. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần giúp cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và các chủ thể có liên quan khác nói chung, tỉnh Bình Định nói riêng, nhận thức đúng đắn, đầy đủ quyền tố tụng của bị cáo, từ đó giúp cho những chủ thể tiến hành tố tụng này hiểu và vận dụng đúng đắn những vấn đề liên quan đến quyền tố tụng của bị cáo, qua đó thực hiện đầy đủ trách nhiệm của mình trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND cấp tỉnh. Ngoài ra, luận văn còn là tài liệu tham khảo cho các giảng viên, học viên, người hoạt động thực tiễn khi nghiên cứu, áp dụng pháp luật có liên quan đến những vấn đề có liên quan đến Luật hình sự nói chung, quyền tố tụng của bị cáo trong xét sơ thẩm các vụ án hình sự nói riêng. 7. Kết cấu của luận văn Kết cấu của luận văn ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục thì luận văn được xây dựng có cấu trúc gồm 3 chương: 6
Chương 1: Một số vấn đề lý luận về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh. Chương 2: Thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. Chương 3: Mục tiêu, yêu cầu và các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định. 7
CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh Ở cấp độ quốc tế, theo định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người, quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu, bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người [7, tr.37]. Các cơ quan và chuyên gia Việt Nam có những định nghĩa về quyền con người không hoàn toàn giống nhau, nhưng nhìn chung, quyền con người là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có của con người được ghi nhận và bảo vệ bởi pháp luật quốc gia và pháp lý quốc tế [7, tr.38]. Khi nghiên cứu vấn đề quyền con người, một khái niệm được đề cập nhiều và có liên quan trực tiếp với khái niệm này là khái niệm quyền công dân. Xét về nguồn gốc, quyền công dân xuất hiện muộn hơn, là một trong những thành tựu của nhân loại trong cuộc cách mạng tư sản đấu tranh chống lại chế độ phong kiến. Hiện nay, trên diễn đàn khoa học vẫn tồn tại một số khái niệm khác nhau về quyền công dân: Theo từ điển tiếng Việt thì “quyền công dân” được hiểu là “quyền của người công dân được thừa nhận, bao gồm quyền tự do dân chủ và các quyền kinh tế văn hóa - xã hội” [16]. Như vậy, có thể hiểu “quyền công dân” là quyền con người, được các nhà nước thừa nhận và áp dụng cho công dân của mình, là tập hợp những quyền được Hiến pháp và pháp luật của mỗi Nhà nước quy định và đảm bảo thực hiện. Theo quan niệm của Mác, quyền công dân là những quyền chính trị, những quyền cá nhân con người, với tư cách là 8
thành viên “xã hội công dân”. Như vậy, khái niệm “quyền công dân” xuất hiện sau sự xuất hiện của khái niệm “quyền con người” và được gắn liền với thời điểm ra đời của nhà nước tư sản và duy trì, phát triển đến xã hội ngày nay. Ở các nước Xã hội chủ nghĩa trước đây, khái niệm về quyền con người, quyền công dân ít khi được đề cập, cho nên có quan niệm quyền con người và quyền công dân là đồng nhất. Việt Nam cũng vậy, hầu hết trong các bản Hiến pháp đều không ghi nhận về quyền con người (trừ Hiến pháp năm 1992 và Hiến pháp năm 2013), chỉ ghi nhận về quyền và nghĩa vụ của công dân. Lần đầu tiên Hiến pháp năm 1992, tại Điều 50 ghi nhận về quyền con người: “Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa và xã hội được tôn trọng, thể hiện ở các quyền công dân và được quy định trong Hiến pháp và luật” - ở đây vẫn chưa có sự phân định rạch ròi giữa quyền con người và quyền công dân, quyền công dân như là hình thức pháp lý của quyền con người. Quyền con người có phạm vi và nội dung rất rộng, được chia ra thành các nhóm theo những tiêu chí khác nhau. Có thể chia ra thành năm nhóm nhỏ hơn (gồm các quyền dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa), trong đó các quyền dân sự thông thường bao gồm quyền sống; quyền bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự, nhân phẩm; quyền tự do đi lại; các quyền về tài sản...); các quyền chính trị bao gồm quyền bầu cử, quyền ứng cử, quyền tham gia quản lý xã hội...; các quyền kinh tế bao gồm quyền được hưởng mức sống thích đáng; quyền tự do kinh doanh; quyền lao động...; các quyền xã hội bao gồm quyền được hưởng an sinh xã hội...; và các quyền văn hoá bao gồm quyền được giáo dục, quyền được tham gia và hưởng thụ đời sống văn hoá...). Tuy nhiên, cần lưu ý là sự phân chia các quyền con người thành các nhóm chỉ mang tính chất tương đối, bởi lẽ một số quyền có thể được xếp vào nhiều hơn một nhóm [7, tr.62]. 9
Trong lịch sử lập hiến của Việt Nam, quyền của con người luôn được cụ thể hóa bằng những quyền cơ bản của công dân và các quyền pháp lý khác (trong đó có quyền tố tụng của bị cáo) và bao giờ cũng được xem là một chế định pháp luật rất quan trọng - đây là một trong những chế định thể hiện bản chất dân chủ, tiến bộ của một nhà nước, thể hiện mối quan hệ giữa Nhà nước với công dân cùng với các cá nhân trong xã hội. Thông qua đó, có thể xác định được mức độ dân chủ của một nhà nước, một xã hội.Vì vậy, những nhà lập pháp Việt Nam luôn hoàn thiện chế định pháp luật về quyền cơ bản của công dân trong đạo luật cơ bản của Nhà nước là Hiến pháp và luôn gắn liền với nghĩa vụ của công dân [16] . Hiến pháp năm 2013 được Quốc hội Việt Nam thông qua ngày 28/11/2013 với nhiều sửa đổi, bổ sung quan trọng trong chế định quyền con người, quyền công dân. Một trong số những sửa đổi, bổ sung đó là Hiến pháp năm 2013 đã không còn đồng nhất quyền con người với quyền công dân như Hiến pháp năm 1992. Hiến pháp năm 2013 đã quy định rõ những quyền [chỉ] dành cho công dân và những quyền dành cho tất cả mọi người [1162]. Khi một người thực hiện hành vi vi phạm pháp luật được quy định trong Bộ luật hình sự đến mức phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự, do yêu cầu của công tác đấu tranh, phòng chống tội phạm các cơ quan tố tụng áp dụng các biện pháp ngăn chặn và ban hành các quyết định áp dụng pháp luật để tạm giữ, tạm giam, điều tra, truy tố và xét xử. Trong mỗi giai đoạn tố tụng, người thực hiện hành vi phạm tội đó có những tư cách nhất định. Từ khi bị can bị Tòa án ra quyết định xét xử vụ án thì tư cách bị cáo của người đó xuất hiện [8, tr.44]. Như vậy có thể hiểu bị cáo là người bị tình nghi thực hiện hành vi phạm tội. Hành vi đó được quy định trong Bộ luật hình sự, bị VKS truy tố bằng cáo trạng thông qua quyết định truy tố và bị Tòa án đưa ra xét xử.Với tư cách là cá nhân, công dân, trên cơ sở nguyên tắc suy đoán vô tội, bị 10
cáo mới chỉ bị coi là người bị tình nghi đã thực hiện tội phạm. Do vậy bị cáo cũng có các quyền con người theo quy định trong các lĩnh vực chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa và xã hội. Nhà nước cũng như các chủ thể khác phải tôn trọng và đảm bảo thực hiện các quyền đó trên thực tế. Quyền của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án ở Mỹ thông qua việc ghi nhận các quyền của bị cáo trong pháp luật; đồng thời, bảo đảm quyền của bị cáo được thực hiện qua hoạt động xét xử của Tòa án, ở đó Tòa án được đặt ở vị trí là trọng tài để phán quyết trên cơ sở xem xét các chứng cứ, tài liệu và quá trình tranh luận giữa bên buộc tội (Công tố) và gỡ tội (Bào chữa). Quyền của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án ở Mỹ chú đến quyền tranh luận, quyền tranh tụng; quyền bào chữa; quyền đối chất; quyền xét xử kịp thời; quyền được tiếp cận với dịch vụ trợ giúp pháp lý tốt nhất. So với TTHS ở Việt Nam, hệ thống TTHS ở Mỹ thừa nhận mội số quyền khác như quyền được đối chất với nhân chứng; quyền im lặng (bất cứ bị cáo nào cũng không bị buộc làm nhân chứng để chống lại mình), quyền tiếp xúc với người bào chữa... Bộ luật TTHS Trung Quốc ghi nhận các nguyên tắc bảo đảm quyền của bị cáo trong hoạt động xét xử vụ án hình sự. Theo đó,TAND sơ cấp và trung cấp xét xử sơ thẩm bởi một HĐXX gồm ba Thẩm phán hoặc các Thẩm phán và các HTND tối đa là ba. TAND cấp cao và TAND tối cao xét xử sơ thẩm dưới sự điều hành của HĐXX gồm từ ba đến bảy Thẩm phán hoặc các Thẩm phán và các HTND tối đa là từ ba đến bảy người (Điều 147). Nguyên tắc xét xử có HTND tham gia.Nghị án được biểu quyết theo đa số.Khi nghị án, nếu HĐXX có quan điểm khác nhau thì quyết định theo đa số, nhưng phải ghi ý kiến thiểu số vào biên bản. Tại Việt Nam, hiện nay có nhiều quan niệm khác nhau về quyền của bị cáo. Chẳng hạn có ý kiến cho rằng quyền của bị cáo là những bảo đảm pháp 11
lý được ghi nhận trong pháp luật, cho phép bị cáo sử dụng các quyền đó để thực hiện các quyền khác hay chống lại sự vi phạm các quyền khác. Tuy nhiên, quan niệm được nhiều học giả thừa nhận cho rằng quyền của bị cáo là sự cụ thể hóa các quyền cơ bản của con người, quyền công dân khi một người thực hiện hành vi phạm tội được quy định trong Bộ luật hình sự, đã bị VKS ra quyết định truy tố và Tòa án ra quyết định đưa vụ án hình sự ra xét xử. Vì thế, Nhà nước, các cơ quan nhà nước, người tiến hành tố tụng và các chủ thể khác có trách nhiệm phải bảo đảm các quyền của bị cáo. Như vậy, có thể hiểu quyền tố tụng của bị cáo là những nhu cầu, giá trị và lợi ích hợp pháp của bị cáo, phù hợp với chuẩn mực quốc gia và quốc tế được quy định trong Hiến pháp và các văn bản quy phạm pháp luật khi tham gia vào quan hệ pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xét xử. Từ khái niệm trên, có thể nhận diện một số đặc điểm về quyền tố tụng của bị cáo tại phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND cấp tỉnh như sau: - Căn cứ vào mức độ nghiêm trọng, tính chất của tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự được thể hiện qua các chế tài áp dụng đối với các tội phạm đó. Theo đó, Bộ luật TTHS quy định về thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của TAND cấp huyện và TAND cấp tỉnh là khác nhau. So với cấp huyện, các vụ án hình sự mà Tòa án cấp tỉnh tiến hành xét xử sơ thẩm là những vụ án đặc biệt nghiêm trọng mà mức cao nhất của khung hình phạt là trên 15 năm tù, hoặc những vụ án không thuộc thẩm quyền của Tòa án cấp huyện theo quy định của pháp luật. Tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án cấp tỉnh, bị cáo đối diện với sự buộc tội của Nhà nước với mức hình phạt nghiêm khắc nhất, trên 15 năm tù, tù chung thân hoặc tử hình. Hoặc các tội phạm xâm hại đến các khách thể quan trọng mà Bộ luật hình sự bảo vệ. Đó là các tội xâm phạm an ninh quốc gia; tội phá hoại hoà bình, chống 12
loài người và tội phạm chiến tranh; Tội giết người; Tội làm chết người trong khi thi hành công vụ; Tội vi phạm quy định điều khiển tàu bay... Bị áp dụng những hình phạt nghiêm khắc nhất điều đó cũng có nghĩa là quyền của bị cáo có nguy cơ bị xâm phạm ở mức nghiêm trọng nhất nếu những người tiến hành tố tụng thực hiện không hết trách nhiệm, vi phạm luật tố tụng để xảy ra những oan, sai. Như vậy, để bảo đảm tốt các quyền của bị cáo năng lực, trách nhiệm của TAND cấp tỉnh và các chủ thể khác phải yêu cầu cao hơn so với cấp huyện. - TAND cấp tỉnh xét xử sơ thẩm những vụ án nghiêm trọng liên quan đến những hành vi phạm tội xâm phạm chủ quyền của Tổ quốc, an ninh quốc gia, chống phá chế độ; những vụ án có hành vi phạm tội liên quan đến phá vỡ khối đại đoàn kết dân tộc; các hành vi phạm tội liên quan đến hoạt động tôn giáo trên địa bàn; các hành vi phạm tội có yếu tố nước ngoài; những hành vi phạm tội xảy ra trên máy bay, tàu bay, hay những tội phạm có tính tổ chức ảnh hưởng đến tình hình kinh tế, chính trị an ninh ở địa phương... Như vậy, để bảo đảm quyền của bị cáo tại các phiên tòa xét xử các sơ thẩm các vụ án hình sự TAND cấp yêu cầu đặt ra là phải nâng cao chất lượng của người tiến hành tố tụng như Thẩm phán, HTND, KSV; đồng thời, TAND cấp tỉnh phải bảo đảm chất lượng của những người tham gia tố tụng như người bào chữa, người giám định, người phiên dịch. để bảo đảm tốt hơn quyền của các bị cáo. - So với TAND cấp huyện, TAND cấp tỉnh xét xử sơ thẩm những vụ án hình sự mà bị cáo là Kiểm sát viên, Điều tra viên, Thẩm phán, cán bộ lãnh đạo chủ chốt, vụ án có yếu tố nước ngoài. Đối với những vụ án như vậy TAND cấp tỉnh phải nghiên cứu kỹ hồ sơ, tìm hiểu, nắm bắt nhân thân của bị cáo để có những phán quyết bảo đảm đúng pháp luật nhưng cũng phải đúng chính sách của Đảng và Nhà nước trong đấu tranh phòng, chống tội phạm đối với các bị cáo. Ngoài ra, vì vụ án phức tạp, liên quan đến nhiều cấp, nhiều 13
ngành cần phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng với nhau để giải quyết vụ án kịp thời, đúng pháp luật, hiệu quả như phối hợp trong công tác triệu tập bị cáo, thực hiện nhiệm vụ trích xuất bị cáo đang ở trại tạm giam, tìm và cử HTND, phiên dịch… - Nội dung các quyền của bị cáo được bảo đảm tại phiên tòa hình sự của TAND cấp tỉnh so với vụ án hình sự xét xử tại TAND cấp huyện: so với vụ án hình sự ở cấp huyện, ở phiên tòa sơ thẩm hình sự cấp tỉnh, một số quyền của bị cáo phải được bảo đảm, bắt buộc người tiến hành tố tụng phải tôn trọng và thực hiện, nếu không sẽ vi phạm luật tố tụng. Chẳng hạn, một số vụ án hình sự sơ thẩm tại TAND cấp tỉnh có khung hình phạt là tử hình phải có luật sư bào chữa cho bị cáo. Nếu bị cáo không yêu cầu luật sư bào chữa thì Tòa án phải cử luật sư để bào chữa cho họ. Hay đối với các vụ án bị cáo là người chưa thành viên, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất nhưng bị cáo hoặc người đại diện hợp pháp của họ không mời người bào chữa thì cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và các cơ quan khác phải mời luật sư bào chữa cho bị cáo. 1.2. Hệ thống các quyền tố tụng của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo quy định của pháp luật của quốc tế và Việt Nam 1.2.1. Quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử hình sự theo quy định của pháp luật quốc tế Quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử hình sự thuộc phạm trù quyền con người, trong các công ước quốc tế quyền con người được ghi nhận như [50]: Lịch sử phát triển quyền con người cho thấy xu hướng bảo vệ các bị cáo đối mặt với hình phạt. Do đó, nhiều quyền cơ bản đã sớm được pháp luật ghi nhận để đạt được sự bảo vệ đó. Hiến chương của Toà án quân sự quốc tế (IMT) ghi nhận quyền của các bị cáo được đảm bảo quyền xét xử công bằng. 14