Luận văn Thạc sĩ Nhân văn: Làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1986 - 2013)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:119

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cấu trúc của đề tài gồm phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, phần nội dung của đề tài được chia làm 3 chương: Chương 1 - Khái quát về huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn; Chương 2 - Làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1986 - 1998); Chương 3 - Những biến đổi của Làng bản người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1999 - 2013). Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Nhân văn: Làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1986 - 2013)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐẶNG THỊ HOÀI THU LÀNG BẢN CỦA NGƯỜI NÙNG Ở HUYỆN BÌNH GIA TỈNH LẠNG SƠN (1986 - 2013) LUẬN VĂN THẠC SĨ NHÂN VĂN Thái Nguyên - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐẶNG THỊ HOÀI THU LÀNG BẢN CỦA NGƯỜI NÙNG Ở HUYỆN BÌNH GIA TỈNH LẠNG SƠN (1986 - 2013) Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 60.22.03.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ NHÂN VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đàm Thị Uyên Thái Nguyên - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liêu, ̣ kế t quả nghiên cứu trong luâ ̣n văn là trung thực. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 Tác giả luận văn Đặng Thị Hoài Thu i
LỜI CẢM ƠN Trước tiên tác giả luâ ̣n văn xin tỏ lòng biế t ơn sâu sắ c tới cô giáo- PGS.TS Đàm Thị Uyên đã tâ ̣n tình hướng dẫn, giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luâ ̣n văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầ y cô giáo trong tổ Lich ̣ sử Viêṭ ̣ sử trường ĐHSP Thái Nguyên, đã chỉ bảo tâ ̣n tình, đô ̣ng viên, Nam khoa lich khích lê ̣ tác giả trong suốt quá trình ho ̣c tâ ̣p và hoàn thành luâ ̣n văn. Trong thờ i gian thư c̣ hiê ̣n luâ ̣n văn, tác giả đã nhâ ̣n đươ c̣ sư ̣ giúp đỡ nhiê ̣t tình củ a Huyện Uỷ , UBND huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn, cùng các ban ngà nh đoà n thể trong huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn đã cung cấp tư liệu để tá c giả hoàn thà nh luận văn. Tá c giả xin chân thà nh cả m ơn nhữ ng nhâ ̣n xét, đá nh giá củ a Hội đồ ng khoa ho ̣c bả o vê ̣ luâ ̣n văn. Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biế t ơn sâu sắ c tới gia điǹ h, ba ̣n bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tác giả trong quá triǹ h ho ̣c tâ ̣p và hoàn thành luâ ̣n văn. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 Tác giả luận văn Đặng Thị Hoài Thu ii
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục .............................................................................................................. iii Danh mục các bảng ........................................................................................................... iv MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................ 2 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu ....................................................... 3 4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ...................................................... 4 5. Đóng góp của đề tài .......................................................................................... 4 6. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................ 5 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN BÌNH GIA – TỈNH LẠNG SƠN ...... 6 1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên .................................................................. 6 1.1.1 Vị trí địa lý ................................................................................................... 6 1.1.2 Điều kiện tự nhiên ....................................................................................... 6 1.2 Lịch sử hành chính.......................................................................................... 9 1.3 Các thành phần dân tộc và dân tộc Nùng ở huyện Bình Gia........................ 12 1.3.1 Các thành phần dân tộc.............................................................................. 12 1.3.2 Dân tộc Nùng ............................................................................................. 14 1.4. Khái quát tình hình kinh tế - xã hội huyện Bình Gia .................................. 17 Chương 2. LÀNG BẢN CỦA NGƯỜI NÙNG Ở HUYỆN BÌNH GIA TỈNH LẠNG SƠN (1986 - 1998) ..................................................................... 22 2.1 Khái niệm làng bản ....................................................................................... 22 2.2 Tên gọi và không gian sinh tồn .................................................................... 23 2.2.1 Nguồn gốc tên gọi...................................................................................... 23 2.2.2 Không gian sinh tồn ................................................................................... 28 iii
2.3 Cơ cấu tổ chức .............................................................................................. 32 2.3.1 Tổ chức gia đình và dòng họ ..................................................................... 32 2.3.2 Tổ chức làng .............................................................................................. 42 2.4 Hoạt động kinh tế ......................................................................................... 48 2.5 Văn hóa vật chất và tinh thần ....................................................................... 50 2.5.1 Nhà ở.......................................................................................................... 50 2.5.2 Tín ngưỡng, tôn giáo ................................................................................. 53 2.5.3 Kiến trúc công cộng ................................................................................... 55 2.5.4. Lễ hội truyền thống................................................................................... 59 Chương 3. NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA LÀNG BẢN NGƯỜI NÙNG Ở HUYỆN BÌNH GIA TỈNH LẠNG SƠN (1999- 2013) ................................... 69 3.1. Nguyên nhân biến đổi .................................................................................. 69 3.2 Biến đổi về không gian sinh tồn và đời sống của người Nùng .................... 70 3.3 Biến đổi trong tổ chức .................................................................................. 77 3.3.1 Gia đình ..................................................................................................... 77 3.3.2 Dòng họ ..................................................................................................... 80 3.3.3 Tổ chức làng .............................................................................................. 81 3.4 Biến đổi về kinh tế ........................................................................................ 82 3.5. Biến đổi về văn hóa ..................................................................................... 86 3.6 Những biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tích cực của làng bản người Nùng trong việc xây dựng đời sống văn hóa hiện nay. ............................ 90 KẾT LUẬN........................................................................................................ 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................ 99 PHỤ LỤC .............................................................................................................. iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Bảng thống kê dân số theo thành phần dân tộc ................................. 13 Bảng 1.2: Bảng thống kê các dân tộc phân bố ở các xã, huyện Bình Gia ......... 16 Bảng 1.3 Tổng diện tích ruộng đất huyện Bình Gia. ......................................... 17 Bảng 2.1 Thống kê tên gọi làng mang tiền tố “Nà” ........................................... 24 Bảng 2.2 Thống kê tên gọi làng mang tiền tố “Khuổi” ...................................... 26 Bảng 2.3 Thống kê tên gọi làng mang tiền tố “Bản” ......................................... 27 iv
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Làng là một yếu tố cấu thành nên đất nước cho nên trong suốt chiều dài lịch sử của đất nước Việt Nam, làng luôn giữ vai trò quan trọng trên tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội. Đặc biệt, làng xã còn được coi là cơ sở nền tảng của văn hóa, văn minh, là nơi hội tụ và bảo lưu những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam. Do vậy, việc nghiên cứu về làng và văn hóa làng có ý nghĩa rất quan trọng trong việc giữ gìn và bảo tồn văn hóa truyền thống hiện nay. Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, đa văn hóa. Mỗi một tộc người cư trú ở những vùng miền khác nhau sẽ tạo ra những nền văn hóa đặc trưng riêng của mình. Huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn có 5 thành phần dân tộc chính là Tày, Nùng, Kinh, Dao, Hoa, trong đó người Nùng chiếm số dân đông nhất. Trong quá trình định cư lâu dài, họ đã tạo ra những yếu tố văn hóa làng bản mang bản sắc riêng, tiêu biểu cho loại hình văn hóa của cư dân nhóm Tày – Thái sống ở vùng thung lũng ven chân núi, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa quý báu và có ảnh hưởng lớn đến các dân tộc khác trong huyện. Hiện nay, cùng với quá trình hiện đại hóa, công nghiệp hóa đất nước, làng bản dân tộc Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn cũng có nhiều biến đổi, bên cạnh những tác động tích cực do những yếu tố mới mang lại, còn có những tác động tiêu cực không nhỏ ảnh hưởng đến văn hóa làng và cấu trúc của làng bản. Do đó, làng bản của người Nùng cần nhận được sự quan tâm nhiều hơn nữa của các cơ quan địa phương để có định hướng phát triển phù hợp, để làng bản tuy đổi mới, hiện đại nhưng vẫn giữ gìn được những bản sắc dân tộc tốt đẹp. Từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1986 - 2013)” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về người Nùng ở Việt Nam nói chung và người Nùng Lạng Sơn nói riêng từ trước đến nay đã có nhiều công trình đề cập đến, chủ yếu trên các mặt đời sống vật chất và tinh thần, còn vấn đề làng bản của đồng bào còn ít được quan tâm. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả cũng đã tiếp cận được một số công trình đề cập đến vấn đề trên một cách trực tiếp hay gián tiếp. Cuốn “Dân tộc Nùng ở Việt Nam” của Hoàng Nam xuất bản năm 1992 và cuốn “Văn hóa truyền thống Tày – Nùng” xuất bản năm 1993 của nhóm tác giả Hoàng Quyết, Ma Khánh Hoàn, Hoàng Huy Phách, đã nghiên cứu khá toàn diện về nền văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của hai dân tộc Tày – Nùng trên đất nước Việt Nam. Năm 1992, Viện dân tộc học xuất bản “Các dân tộc Tày Nùng ở Việt Nam” đã giới thiệu chi tiết về hai dân tộc Tày, Nùng ở Việt Nam. Năm 1998, nhóm tác giả Hoàng Hoa Toàn – Đàm Thị Uyên “Nguồn gốc các dân tộc Tày Nùng ở Việt Nam”, tạp chí dân tộc học số 2 đã làm rõ về nguồn gốc của hai dân tộc Tày Nùng. Năm 2003, tác giả Chu Thái Sơn và Hoàng Hoa Toàn cho xuất bản cuốn sách “Người Nùng”, đã giới thiệu những nét cụ thể về người Nùng trên các mặt văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của người Nùng. Trong tác phẩm “Văn hóa tộc người và văn hóa Việt Nam” của GS.TS. Ngô Đức Thịnh (2006) đã đề cập đến nhiều khía cạnh của tộc người Tày – Nùng như khía cạnh sinh tồn, văn hóa vật chất và tinh thần của người Tày - Nùng, đặc biệt đã đề cập đến những yếu tố làng bản của đồng bào. Năm 2010, tác giả Đàm Thị Uyên xuất bản “Văn hóa dân tộc Nùng ở Cao Bằng” đã làm sáng tỏ điều kiện địa lí tự nhiên, nguồn gốc tộc người, văn hóa ứng xử (cộng đồng làng bản, dòng họ, gia đình, hôn nhân...) và văn hóa vật chất (ăn uống, nhà cửa, trang phục) và văn hóa tinh thần (tín ngưỡng cổ truyền, các lễ hội...) của người Nùng ở Cao Bằng. 2
Năm 2012, TS. Hoàng Văn Páo xuất bản cuốn “Bình Gia truyền thống và văn hóa” đã giới thiệu nhiều nét chủ yếu về người Nùng Bình Gia và đời sống kinh tế, văn hóa của họ. Bên cạnh đó, những công trình nghiên cứu về làng xã Việt Nam của các học giả như cuốn “Làng xã Việt Nam – mấy vấn đề kinh tế - văn hóa – xã hội” của Phan Đại Doãn xuất bản năm 2001; cuốn “Một số vấn đề làng xã Việt Nam” (2009) của Nguyễn Quang Ngọc ; tác giả Trần Từ với cuốn “Cơ cấu tổ chức của làng việt cổ truyền đồng bằng Bắc Bộ” xuất bản năm 1984. Các tác phẩm này đã cung cấp cho tác giả những nhận thức chung nhất về làng và văn hóa làng xã của Việt Nam. Ngoài ra còn có các tạp chí khoa học, các đề tài nghiên cứu của các học viên, nghiên cứu sinh về chủ đề làng bản là tài liệu tham khảo cho tác giả trong quá trình làm luận văn như bài nghiên cứu của tác giả Hoàng Nam “Bước đầu tìm hiểu về mối quan hệ giữa người Tày và người Nùng”, Thông báo dân tộc học tháng 3 (1973), tác giả Nông Trung với bài viết “Mối quan hệ giữa các ngành Nùng ở Việt Nam” – tạp chí nghiên cứu lịch sử số 45 (12/1962), luận văn Thạc sĩ của Trần Văn Quyền “Làng bản cổ truyền của dân tộc Tày ở huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên” hay luận văn Thạc sĩ “Làng bản của người Nùng ở huyện Phục Hòa tỉnh Cao Bằng (1945-2010)” của Lý Thị Mai. Những bài viết này đã đi sâu nghiên cứu khá kỹ về người Nùng, và mối quan hệ giữa người Tày và người Nùng, cũng như các yếu tố làng bản của họ, cung cấp cho tác giả nhiều hiểu biết cụ thể về người Nùng. Tuy nhiên, cho đến nay chưa có công trình nào đi sâu tìm hiểu làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn giai đoạn 1986-2013. Những công trình nghiên cứu của các học giả đi trước sẽ là nguồn tài liệu vô cùng quý giá để chúng tôi tham khảo, học tập cho việc hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình. 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Qua việc nghiên cứu, tìm hiểu về làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia, tác giả muốn làm phong phú hơn vốn hiểu biết 3
về những yếu tố văn hóa đặc trưng trong đời sống vật chất và tinh thần của dân tộc Nùng. Tác giả đề tài cũng mong muốn đóng góp vào quá trình xây dựng nông thôn mới và làng bản văn hóa của vùng đồng bào dân tộc thiểu số của huyện Bình Gia trong giai đoạn hiện nay. - Đối tượng nghiên cứu: Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, các thành phần dân tộc, cơ cấu tổ chức làng bản cùng những biến đổi của làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn từ 1986-2013. - Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu làng bản của dân tộc Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn từ 1986 đến 2013. 4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu - Nguồn tư liệu: thực hiện đề tài này, tác giả đã tiếp cận được với nhiều tác phẩm, tài liệu có liên quan đến làng xã cổ truyền và các dân tộc thiểu số Việt Nam, đặc biệt là về dân tộc Nùng. Đồng thời dựa vào các thống kê số liệu đã được xuất bản, các báo cáo, tài liệu của các cơ quan chuyên môn ở Ủy ban nhân dân huyện, xã. Đặc biệt, quan trọng hơn cả là tư liệu điền dã mà tác giả sưu tầm được qua nghiên cứu thực tế ở địa điểm đã lựa chọn. - Phương pháp nghiên cứu: phương pháp được sử dụng trong đề tài là phương pháp lịch sử, phương pháp logic, phương pháp điền dã khai thác tài liệu địa phương, phương pháp thống kê, tổng hợp. 5. Đóng góp của đề tài Đề tài là công trình đầu tiên nghiên cứu về tổ chức làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp thêm sự hiểu biết về người Nùng ở Bình Gia về các lĩnh vực đời sống kinh tế và văn hóa; sự biến đổi của làng bản qua các giai đoạn lịch sử. Đề tài sẽ góp thêm cơ sở khoa học cho việc thực hiện các chính sách của chính quyền địa phương các cấp nhằm nâng cao đời sống vật chất cũng như đời sống tinh thần của đồng bào Nùng và sự phát triển chung của địa phương. 4
Ngoài ra, đề tài cũng là nguồn tài liệu tham khảo cho việc học tập và nghiên cứu lịch sử địa phương, dân tộc học, văn hóa học…ở trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên. 6. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, phần nội dung của đề tài được chia làm 3 chương: Chương 1: Khái quát về huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn Chương 2: Làng bản của người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1986 - 1998). Chương 3: Những biến đổi của Làng bản người Nùng ở huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn (1999 - 2013). Ngoài ra phần Phụ lục của đề tài còn có 02 bản đồ và 41 ảnh minh họa. 5
Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN BÌNH GIA – TỈNH LẠNG SƠN 1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên 1.1.1 Vị trí địa lý Huyện Bình Gia nằm về phía Tây Bắc của tỉnh Lạng Sơn với tổng diện tích tự nhiên là 109.352,73 ha gồm 19 xã và 1 thị trấn. Trụ sở UBND huyện đặt ở trung tâm huyện, cách thành phố Lạng Sơn 70km về phía Tây; cách cửa khẩu Hữu Nghị Quan 62km theo quốc lộ 1B và cách thành phố Thái Nguyên 85km về phía Tây Nam. Vị trí tiếp giáp của huyện như sau: Phía Bắc giáp huyện Tràng Định. Phía Đông giáp huyện Văn Quan và huyện Văn Lãng Phía Nam giáp huyện Bắc Sơn. Phía Tây giáp huyện Na Rì - tỉnh Bắc Kạn. Bình Gia là huyện có vị trí chiến lược quan trọng cả về kinh tế và an ninh quốc phòng. Bình Gia có Quốc lộ 1B đi qua, nối liền Thành phố Lạng Sơn với Thành phố Thái Nguyên, thuận lợi cho việc giao lưu trao đổi hàng hóa. Ngoài ra còn có Quốc lộ 279 nối liền Bình Gia với Na Rì - Bắc Kạn, các mặt hàng nông sản thực phẩm của Bình Gia có thể qua tuyến đường này cung cấp cho thành phố Lạng Sơn, Thái Nguyên, Thủ đô Hà Nội cũng như các khu dân cư tập trung khác. Về quốc phòng an ninh, Bình Gia có vị trí đặc biệt quan trọng. Trong kháng chiến chống Pháp Bình Gia là căn cứ địa cách mạng, chiến thắng Bình Gia vang dội góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc. Trong chiến tranh Biên giới tháng 2/1979, Bình Gia là tuyến phòng thủ thứ 2 đặc biệt quan trọng trong việc bảo vệ chủ quyền lãnh thổ biên giới phía Bắc Việt Nam. 1.1.2 Điều kiện tự nhiên Bình Gia có tổng diện tích tự nhiên là 109.352,73 ha, trong đó 2/3 diện tích là đồi núi, 1/3 là đất ruộng, vườn nương canh tác. Địa hình Bình Gia bị chia cắt mạnh bởi các dãy núi đất và núi đá các dãy đồi, núi ở Bình Gia đều có 6
độ dốc từ 25- 30 trở lên. Xen với những lớp đất trải rộng ra phía Đông và phía Bắc là những cánh đồng và thung lũng khe suối nối tiếp nhau thành các lòng máng ngắn. Các dải thung lũng hẹp có diện tích nhỏ, không đáng kể, diện tích cây hàng năm vì thế không có nhiều nên sản lượng lúa và hoa màu không cao. Bình Gia có ngọn núi Phia Ngàm (Yên Lỗ) cao 1.193m và ngọn Slam Táng (Hưng Đạo) cao 1.400m. Bình Gia có nhiều đồng cỏ xanh tốt thuận lợi cho việc chăn nuôi các loại gia súc như trâu, bò, ngựa, dê... Các loại gia súc này không những đảm bảo cung sức kéo, thực phẩm trong huyện mà còn có thể cung cấp cho các địa phương khác trong và ngoài tỉnh. Bình Gia nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa nhưng mang những nét độc đáo, riêng biệt.,Ở Bình Gia mùa đông thường thịnh hành gió Đông Bắc lạnh và ít mưa, nhiều năm có hiện tượng sương muối. Mùa hè thịnh hành gió Đông Nam và Tây Nam. Nhiệt độ trung bình năm khoảng 20,8 độ c, độ ẩm không khí trung bình năm là 82,0% thích hợp cho việc trồng các loại cây công nghiệp như chè, hồi, trẩu, sở, bông và các loại cây ăn quả như lê, mận, đào…và đặc biệt rất phù hợp với điều kiện sinh thái của cây hồi – một loại cây có giá trị kinh tế cao của Lạng Sơn. Trong điều kiện có vốn đầu tư có thể mở mang phát triển sản xuất với quy mô lớn, tập trung thành các vùng sản xuất hàng hóa. Lượng mưa trung bình năm ở Bình Gia là 1540mm. Mùa mưa kéo dài từ tháng 4 đến tháng 9. Lượng mưa bình quân năm là 1.540mm. Vào mùa mưa, lượng mưa bình quân tháng là 212 mm. Lượng nước mưa là nguồn nước tưới thiên nhiên quan trọng cho các loại cây trồng hoa màu lương thực, cây ăn quả và cây hồi. Từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau ít mưa, lượng mưa tháng chỉ đạt 44,5mm/tháng. Thời gian này cây hồi, lê, mận, đào đã cho thu hoạch và chuẩn bị tích lũy dinh dưỡng cho kì ra hoa năm sau nên không cần thiết nhiều nước tưới. Nhưng ngược lại, đối với các cây trồng ngắn vụ xuân lại thiếu nước vì thế, diện tích lúa 2 vụ ở Bình Gia không nhiều chỉ chiếm 31,2% tổng số diện tích đất lúa và 0,97% tổng diện tích tự nhiên. Số giờ nắng trung bình khoảng: 1.466 giờ/ năm. Lượng bốc hơi bình quân năm: 811 mm, chiếm 52,7% lượng mưa cả năm. Trong các tháng mùa 7
lạnh, lượng bốc hơi cao nhiều hơn so với lượng mưa, gây hạn hán cục bộ ở nhiều khu vực có địa hình cao xa nguồn nước. Nhìn chung, khí hậu của huyện có nhiều thuận lợi cho sự phát triển nông lâm nghiệp. Trên địa bàn huyện ít chịu ảnh hưởng của các cơn bão lớn. Tuy nhiên do biên độ nhiệt dao động giữa các mùa lớn, mùa khô kéo dài, chế độ mưa tập trung đã gây nên những hiện tượng hạn hán, xói mòn trên đất dốc, mùa đông lạnh có sương muối vào khoảng tháng 11, 12, ảnh hưởng khá lớn đến sản xuất nông nghiệp của người dân. Huyện Bình Gia có sông Bắc Giang (sông Văn Mịch) chảy qua với chiều dài trên 50km là nguồn nước, là tuyến giao thông đường thủy quan trọng, tại đây có thể xây dựng nhà máy thủy điện … Ngoài ra trên địa bàn huyện còn có sông Pắc Khuông chảy qua và có hàng trăm con suối lớn nhỏ phân bố ở khắp các xã là nguồn cung cấp chủ yếu nước sinh hoạt cho nhân dân và nước tưới cho sản xuất. Hệ thống sông suối, hồ đập dải đều khắp trên địa bàn huyện nên thuận lợi cho việc phát triển hệ thống thủy lợi. Bình Gia có hồ Phai Danh (Văn Thụ) rộng 13 – 15 ha có sức chứa 3,3 triệu m3 cung cấp nước cho sinh hoạt và sản xuất cho một số xã xung quanh thị trấn Bình Gia. Bình Gia là một huyện nghèo khoáng sản, chỉ có đá vôi và cát sông, có khả năng khai thác sử dụng làm đường giao thông và xây dựng của nhân dân. Trên địa bàn huyện Bình Gia có mỏ than bùn ở xã Hoàng Văn Thụ, trữ lượng khoảng vài trăm ngàn tấn có thể khai thác để sản xuất phân vi sinh mang lại nguồn thu đáng kể trong nền kinh tế trên địa bàn huyện. Ngoài ra, huyện còn có một số kim loại quý như vàng sa khoáng (ở khu vực xã Tân Văn, Hồng Phong), quặng sắt, Ăngtymol (ở xã Hoa Thám), tuy nhiên trữ lượng nhỏ không đáng kể. Bình Gia còn có một khối lượng đá vôi lớn tập trung ở các xã Tô Hiệu, Tân Văn. Hoàng Văn Thụ, thị trấn Bình Gia… làm nguyên liệu cho công nghiệp khai thác sản xuất vật liệu xây dựng, đá xẻ, đá ốp lát phục vụ cho các công trình xây dựng trên địa bàn huyện và tỉnh Lạng Sơn. Bình Gia có nhiều hang động, trong đó có hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai là những di chỉ khảo cổ học đã được xếp hạng. Ở đó các chuyên gia khảo 8
cổ học đã phát hiện ra hóa thạch xương người Việt cổ cách đây 25 vạn năm. Đồng thời Bình Gia còn nằm trên tuyến du lịch Thành phố Lạng Sơn – Đồng Đăng – Bắc Sơn. Các dân tộc huyện Bình Gia có truyền thống văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc như hát Then, hát Sli, hát lượn của các dân tộc Tày, Nùng, các ngày lễ hội ở Pắc Khuông,Văn Mịch… Trong tương lai nơi đây sẽ trở thành điểm du lịch sinh thái, du lịch văn hóa, du lịch hang động có giá trị. Rừng nguyên sinh ở Bình Gia có diện tích khá lớn, với nhiều loại gỗ quý như: lát, lim, vàng tâm, nghiến,… Theo số liệu điều tra năm 2009, huyện Bình Gia có 56.850 ha đất rừng, chiếm 52,1% diện tích tự nhiên. Trong đó đất rừng sản xuất là 38.427,43 ha, đất rừng phòng hộ là 18.422,57 ha. Diện tích rừng trồng tập trung mới đạt 511,0 ha với các loại cây chủ yếu như hồi, mỡ, thông, keo.. đặc biệt cây hồi có điều kiện phát triển nhanh. Trên địa bàn huyện còn có khu rừng đặc dụng Lân Luông (xã Thiện Hòa) còn bảo tồn được nhiều cây gỗ quý: nghiến, lát hoa, đinh và nhiều loại sản vật có giá trị như sa nhân, nấm hương, mộc nhĩ… Rừng ngoài việc cung cấp gỗ, lâm sản còn góp phần quan trọng vào việc điều tiết cân bằng sinh thái và bảo vệ môi trường. Tài nguyên động vật tương đối phong phú với nhiều loài quý hiếm như gà lôi, hươu nai, lợn rừng, nhím, sóc,… Tuy nhiên do diện tích rừng suy giảm mạnh, đặc biệt là trong mấy năm gần đây, cùng với tập quán săn bắt thú rừng bừa bãi của dân cư miền núi nên hầu hết các loài thú quý hiếm trên đã bị suy giảm về số lượng loài và cá thể, nhiều loài có nguy cơ tuyệt chủng. 1.2 Lịch sử hành chính Bình Gia là huyện có lịch sử lâu đời. Qua những cuộc tìm kiếm, khai quật khảo cổ học, các nhà sử học đã phát hiện dấu tích của người vượn cổ và nhiều hóa thạch khác ở hang Thẩm Hai, Thẩm Khuyên thuộc xã Tân Văn. Những dấu tích đó là những mảnh tước, rìu, răng … thuộc về văn hóa Bắc Sơn trong thời kì đầu thời đại đồ đá mới mà người vượn dùng để kiếm ăn hàng ngày cách đây hàng vạn năm (ở hang Kéo Lèng xã Tân Văn). Theo Địa chí Lạng Sơn: “Đầu thế kỷ XIX về trước, vùng đất Bình Gia hiện nay thuộc về châu Văn Quan (tổng Bằng Gia, tổng Uy Mãnh) và Văn 9
Uyên (tổng Hóa Nhân) thuộc Phủ Tràng Khánh. Cho đến thời Tự Đức thì Bình Gia thuộc về châu Văn Uyên, huyện Văn Quan của phủ Tràng Định”[4, tr.786]. Cuối năm 1980, thực dân Pháp đánh chiếm Bình Gia. Đến năm 1885, Pháp đã áp đặt xong bộ máy cai trị ở châu Bình Gia. Tháng 9-1894 thực dân Pháp tách hai tổng Bằng Gia và Tuyền Cam của châu Văn Quan lập thành một đơn vị hành chính mới là châu Bình Gia. Từ năm 1891 đến 1905 châu Bình Gia là một châu thuộc hạt Thất Khê, trên phần lãnh thổ của Quân chính đạo số 1 do thực dân Pháp lập ra. Đến năm 1907 châu Bình Gia gồm 5 tổng (Bằng Gia, Cam Thủy, Hóa Nhân, Oai Mãnh, Yên Hùng) và 23 xã: Bằng Gia, Vũ Khê, Tĩnh Sóc (tổng Bằng Gia), Cam Thủy, Thuần Như, Tồng Chu, Đinh Bảo, Phụng Cống (tổng Cam Thủy), Hóa Nhân, Dưỡng Nông, Xuân Dục, Bác Hóa (tổng Hóa Nhân), Oai Mãnh, Vân Mịt, Lãng Dương, Văn Định, Tòng Lệnh, Huãn Phing (tổng Oai Mãnh), Yên Hùng, Yên Lỗ, Bảo Thiệu, Quý Hòa, Yên Tùng (tổng Yên Hùng). Đến năm 1940, châu Bình Gia 6 tổng và 28 xã (Người Pháp đặt thêm 1 tổng mới là tổng Hữu Lương gồm 5 xã: Bình La, Hữu Lương, Mậu Nông, Nà Hoài, Phù Gia). Từ những năm đầu thế kỷ XX cho đến trước Cách mạng tháng Tám 1945, địa giới châu Bình Gia tương đối ổn định (phía Bắc giáp châu Tràng Định và châu Na Rì (tỉnh Bắc Kạn), phía Nam giáp châu Văn Quan, phía Đông giáp châu Thoát Lãng, phía Tây giáp châu Bắc Sơn). Sau Cách mạng tháng Tám 1945, chính phủ cách mạng đã bãi bỏ cấp tổng, cấp phủ, đạo, châu. Cấp trên cấp xã và dưới cấp tỉnh nhất loạt gọi là huyện. Châu Bình Gia được đổi thành huyện Bình Gia. Từ sau năm 1954, do nhu cầu phát triển kinh tế, xã hội và củng cố an ninh quốc phòng, Nhà nước đã có một số điều chỉnh chia tách và sáp nhập một số đơn vị hành chính. Theo đó, ngày 27/12/1975, tỉnh Lạng Sơn sáp nhập với tỉnh Cao Bằng thành tỉnh Cao Lạng. Huyện Bình Gia của Lạng Sơn trở thành huyện của tỉnh Cao Lạng. Ngày 29/12/1978, tỉnh Lạng Sơn được tái lập, Bình Gia lại trở thành huyện của Lạng Sơn. 10
Theo tài liệu của Phòng thống kê huyện, hiện nay Bình Gia bao gồm 01 thị trấn và 19 xã, với tổng số 186 thôn và 08 khối phố. 1. Thị trấn Bình Gia gồm 8 khối phố: Khối 1, Khối 2, Khối 3, Khối 4, Khối 5A, Khối 5B, Khối 6A, Khối 6B. 2. Xã Hoàng Văn Thụ gồm 11 thôn: Tòng Chu 1, Tòng Chu 2, Phai Danh, Thuần Như 1, Thuần Như 2, Cai Ất, Cốc Rào, Nà Lùng, Cốc Quẻo, Bản Phân, Nà Vạ. 3. Xã Tô Hiệu gồm 15 thôn: Khau Phụ, Yên Bình, Nà Làng, Pác Nàng, Pác Sào, Ngọc Trí, Ngã Tư, Ngọc Quyến, Cốc Rặc, Phai Lay, Pá Nim, Tân Thành, Rừng Thông, Nà Rạ, Tân Yên. 4. Xã Tân Văn gồm 16 thôn: Nà Pái, Giao Thủy, Còn Tẩu, Còn Nưa, Trà Lẩu, Pá Péc, Nà Vước, Lân Khinh, Kéo Coong, Bản Đao, Bản Đáp, Suối Cáp, Bản Nâng, Nà Đồng, Nà Dài, Nà Quần. 5. Xã Hồng Thái gồm 9 thôn: Bản Hoay, Nam Tiến, Nà Bản, Nà Ngừa, Bản Huấn, Bản Nghiệc, Còn Quan, Nà Khoang, Nà Dẳn. 6. Xã Bình La gồm 5 thôn: Bản Pjòa, Bản Khoang, Bản Pát, Khuổi Luông, Cốc Phường. 7. Xã Minh Khai gồm 12 thôn: Pàn Pẻn 1, Pàn Pẻn 2, Khuổi Con, Khuổi Ổ, Bản Hỏi, Nà Mười, Bản Tiến, Nà Nèn, Phiêng Nưa, Nà khuông, Bản Tăn, Nà Mạ. 8. Xã Hồng Phong gồm 13 thôn: Nặm Slim, Nà Buổn, Văn Can, Nà Cạp, Nà Ven, Khuổi Khuy, Nà Nát, Kim Đồng, phố Văn Mịch, Nà Háng, Vằng Phja, Nà Sla, Nà Kít. 9. Xã Hoa Thám gồm 13 thôn: Nà Pàn, Nà Lò, Bản Cù, Bằng Giang 1, Bằng Giang 2, Bản Thẳm, Tân Lập, Khuổi Pàn, Vĩnh Quang, Bản Pìn, Đội Cấn 1, Đội Cấn 2, Cảo Chòm. 10. Xã Quý Hòa gồm 5 thôn: Khuổi Nghành, Khuổi Lũng, Khuổi Cáp, Nà Lùng, Nà Kéo. 11. Xã Hưng Đạo gồm 10 thôn: Nà Dạ, Pác Khiếc, Nà Lạn, Nà Bưa, Khuổi Buông, Bản Chu 1, Bản Chu 2, Bản Nghĩu, Pàn Deng, Pàn Slèo. 11
12. Xã Vĩnh Yên gồm 5 thôn: Khuổi Luông, Vằng Mần, Vằng Ún, Khuổi Màn, Khuổi Dụi. 13. Xã Quang Trung gồm 12 thôn: Bản Quần, Bản Chang, Nà Tèo, Nà Cao, Nà Ngần, Đình Cam, Mò Mè, Tân Lập, Kéo Giểng, Pác Giắm, Nà Tồng, Nà Chang. 14. Xã Mông Ân gồm 7 thôn: Nà Cướm, Nà Vò, Bản Muống, Nà Vường, Cốc Mặn, Đồng Hương, Viên Minh. 15. Xã Thiện Thuật gồm 14 thôn: Cốc Phường, Bản Chúc, Khuổi Y, Khuổi Lù, Nà Lốc, Pác Khuông, Pò Sè, Khuổi Thoong, Khuổi Cưởm, Khuổi Khuy, Pác Là, Vằng Sâu, Khuổi Hắp, Pác Luống. 16. Xã Thiện Hòa gồm 10 thôn: Lân Luông, Thạch Lùng, Nà Tàn, Thâm Khôn, Ba Biển, Yên Hùng, Nà Đảng, Nà Lẹng, Khuổi Nà, Cặm Tắm. 17. Xã Yên Lỗ gồm 9 thôn: Khuổi Sắp, Bản Pe, Nà Tồng, Nà Quãng, Pò Mầm, Bản Mè, Khuổi Mè, Khuổi Chặng, Khuổi Cọ. 18. Xã Hòa Bình gồm 6 thôn: Bản Duộc, Tà Chu, Nà Mèo, Khuổi Nhuần, Khuổi Khinh, Mạy Đảy. 19. Xã Thiện Long gồm 7 thôn: Nà Lù, Tồng Nộc, Ca Siều, Bản Thàng, Bắc Hóa, Khuổi Kiếc, Khuổi Hẩu. 20. Xã Tân Hòa gồm 7 thôn: Mạy Khoang, Mạy Đảy, Khuổi Cắt, Khuổi Bổng, Khuổi Nà, Làng Khẻ, Khuổi Phung. 1.3 Các thành phần dân tộc và dân tộc Nùng ở huyện Bình Gia 1.3.1 Các thành phần dân tộc Huyện Bình Gia tỉnh Lạng Sơn là nơi sinh tụ của đồng bào các dân tộc như Nùng, Tày, Kinh, Hoa, Dao. Theo số liệu thống kê năm 2013, huyện Bình Gia có 12.380 người, trong đó người Nùng có số dân đông nhất (59,61%), tiếp theo là người Tày (30,13%), thứ ba là người Dao (5,76%), thứ tư là người Kinh (3,96%), ngoài ra còn các dân tộc khác. 12
Bảng 1.1: Bảng thống kê dân số theo thành phần dân tộc STT Dân tộc Số dân Tỉ lệ (%) Ghi chú 1 Nùng 7.380 59,61 2 Tày 3.731 30,13 3 Dao 713 5,76 4 Kinh 490 3,96 5 Hoa 64 0,52 6 Khác 2 0,02 7 Tổng số 12.380 100 (Nguồn: Phòng Dân Tộc huyện Bình Gia năm 2013) Dân tộc Tày sống thành từng làng xen kẽ với người Nùng ở các thung lũng, cánh đồng, triền núi, ở khắp các xã, thị trấn trong huyện. Có những làng người Tày đông tới vài ba chục hộ (100-200 người) như ở các làng xung quanh huyện lỵ và ở vùng Văn Mịch, Hoa Thám, Mông Ân. Người Tày sống chủ yếu bằng nghề lúa nước, làm nương rẫy và chăn nuôi gia súc. Dân tộc Dao nằm trong nhóm ngôn ngữ Mèo – Dao, là dân tộc thường sống du canh du cư, có mặt ở Việt Nam từ thế kỷ XIII. Người Dao cư trú ở Lạng Sơn gồm bốn nhóm ngành chính là Lù Gang (Ô Gang, Lô Giang), Lù Đạng (Dụ Cùn, Coóc Mần), Dao Đỏ (Dụ Lạy, Quế Lâm) và Thanh Y (Pờ Ây). Địa bàn cư trú của dân tộc Dao ở Bình Gia thường nằm ở lưng chừng núi, hoặc những nơi có điều kiện dẫn nước về nhà. Người Dao sống chủ yếu ở vùng hẻo lánh vùng cao, vùng sâu, xa của huyện như xã Vĩnh Yên, Tân Hòa. Một số ít người Dao sống xen kẽ với đồng bào Tày, Nùng ở vùng thấp như ở các xã Yên Lỗ, Quý Hòa, Hưng Đạo, Hoa Thám…Dân tộc Dao sinh sống nhờ việc trồng nương rẫy và khai thác lâm thổ sản ở địa phương. Dân tộc Kinh đến Bình Gia làm ăn sinh sống từ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, làm nghề buôn bán nhỏ, thợ thủ công, một số khác đến muộn hơn, vào những năm 60 của thế kỷ XX chủ yếu làm nông nghiệp. Đại đa số người Kinh 13