Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Hóa học: Phát triển một số năng lực cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chương Nitơ - photpho hóa học 11

Chia sẻ: Elfredatran Elfredatran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:131

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu chung của luận văn là với mong muốn thiết kế được những bài học nhẹ nhàng, thú vị nhưng truyền tải được lượng kiến thức, đang không ngừng phát triển của môn học. Đồng thời, qua những hoạt động trong và ngoài tiết học giúp HS có thể phát huy được tối đa những sở trường của mình, và hình thành những năng lực mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Hóa học: Phát triển một số năng lực cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chương Nitơ - photpho hóa học 11

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------- NGUYỄN THỊ MIÊN PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG NITƠ- PHOTPHO HÓA HỌC 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC Hà Nội – 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------- NGUYỄN THỊ MIÊN PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG NITƠ- PHOTPHO HÓA HỌC 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN HÓA HỌC Mã số: 60.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đặng Thị Oanh Hà Nội – 2015
LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian học tập và nghiên cứu tại trƣờng Đại học Giáo Dục- Đại học Quốc Gia Hà Nội, em đã hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đặng Thị Oanh đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ, truyền đạt nhiều kinh nghiệm quý báu cho em hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy, cô giáo khoa Đào tạo sau đại học – trƣờng Đại học Giáo Dục- Đại học Quốc Gia Hà Nội; thầy, cô giáo tổ Hóa – trƣờng THPT Phúc Thành và THPT Kinh Môn (Kinh Môn- Hải Dƣơng) đã tạo điều kiện thuận lợi và nhiệt tình giúp đỡ em trong suốt thời gian làm nghiên cứu. Cuối cùng, em xin cảm ơn gia đình, ngƣời thân và bạn bè đã luôn ủng hộ, động viên, giúp đỡ để em có thể hoàn thành tốt luận văn. Một lần nữa, em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 12 – 2015 Học viên Nguyễn Thị Miên i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DHTDA Dạy học theo dự án ĐC GQVĐ Đối chứng GV Giải quyết vấn đề HĐ Giáo viên HS Hợp đồng KTDH Học sinh PHT Kĩ thuật dạy học PP PPDH Phiếu học tập PTN Phƣơng pháp PTHH Phƣơng pháp dạy học SĐTD Phòng thí nghiệm SGK Phƣơng trình hóa học TB Sơ đồ tƣ duy TCVL Sách giáo khoa TCHH Trung bình ThN Tính chất vật lí THTN Tính chất hóa học THPT Thí nghiệm TN Thực hành thí nghiệm TNSP Trung học phổ thông Thực nghiệm Thực nghiệm sƣ phạm ii
MỤC LỤC Lời cảm ơn………………………………………………………………………. i Danh mục các chữ viết tắt………………………………………………………. ii Danh mục các bảng……………………………………………………………… vii Danh mục các hình……………………………………………………………… viii MỞ ĐẦU................................................................................................................. 1 1.Lí do chọn đề tài......................................................................... ....................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu......................................................................................... 4 4. Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................... 4 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu ................................................................ 4 6. Phạm vi nghiên cứu................ .......................................................................... 5 7. Giả thuyết khoa học........................................................................................... 5 8. Phƣơng pháp nghiên cứu................................... .............................................. 5 9. Điểm mới của đề tài.......................................................................................... 5 10. Cấu trúc của luận văn................................................................ .................... 6 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC HÓA HỌC THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.............................................................................................................7 1.1. Đổi mới giáo dục Việt Nam sau năm 2015 theo định hƣớng phát triển năng lực............................................................................................................................ 7 1.1.1. Về mục tiêu.................................................................................................... 7 1.1.2. Về phƣơng pháp dạy học............................................................................... 9 1.2. Cơ sở lý luận về năng lực................................................................................. 10 1.2.1. Khái niệm về năng lực.................................................................................. 10 1.2.2. Phẩm chất và năng lực chung cần phát triển cho HS THPT........................ 11 1.2.2.1. Những phẩm chất chủ yếu sau đây của học sinh…………………..……. 11 1.2.2.2. Năng lực chung.......................................................................................... 11 iii
1.2.2.3. Năng lực đặc thù môn 11 học............................ ............................................ 1.2.3. Phân tích cấu trúc của năng lực hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và năng lực thực hành thí nghiệm................................................................................ 12 1.2.3.1. Năng lực hợp tác........................................................................................ 12 1.2.3.2. Năng lực giải quyết vấn đề........................................................................ 13 1.2.3.3. Năng lực thực hành thí nghiệm hóa 14 học.... ................................................ 1.3. Đổi mới phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực............... 15 1.3.1. Một số xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học hiện nay ........................... 15 1.3.2. Dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực............................................... 16 1.4. Một số phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học nhằm phát triển năng lực cho HS trung học phổ thông................................................................................................. 17 1.4.1. Phƣơng pháp dạy học theo góc...................................................................... 17 1.4.1.1. Thế nào là dạy học theo góc....................................................................... 17 1.4.1.2. Quy trình áp dụng PPDH theo góc trong dạy học hóa học....................... 17 1.4.1.3. Ƣu điểm và hạn chế.................................................................................... 19 1.4.2. Phƣơng pháp dạy học theo hợp đồng..................... .................................. 19 1.4.2.1. Thế nào là dạy học theo hợp đồng............................................................. 19 1.4.2.2. Quy trình áp dụng PPDH theo 19 HĐ........................................................ ... 1.4.2.3. Ƣu điểm và hạn chế.................................................................................... 22 1.4.3. Phƣơng pháp dạy học theo dự án............................................................... 23 1.4.3.1. Thế nào là dạy học theo dự 23 án.. ................................................................ 1.4.3.2. Quy trình áp dụng PPDH theo dự án trong dạy học hóa học ................... 23 1.4.3.3. Ƣu điểm và hạn 25 chế........................................................ ........................... 1.4.4 Phƣơng pháp dạy học giải quyết vấn đề..................................................... 25 iv
1.4.4.1. Bản chất của dạy học................................................................................. 25 1.4.4.2 Quy trình của dạy học giải quyết vấn đề..................................................... 25 1.4.4.3. Các mức độ của việc áp dụng dạy học GQVĐ........................................... 26 1.4.4.4 Ƣu điểm, nhƣợc điểm của phƣơng pháp dạy học GQVĐ........................... 27 1.4.5. Một số kĩ thuật dạy học sử dụng trong dạy học hóa học............................... 27 1.4.5.1. Kĩ thuật khăn trải bàn................................................................................. 27 1.4.5.2. Kĩ thuật sơ đồ tƣ duy ................................................................................. 28 1.4.5.3. Kĩ thuật dạy học nhóm............................................................................... 29 1.5. Thực trạng dạy học hóa học theo định hƣớng phát triển năng lực ở trƣờng phổ thông hiện nay.................................................................................................. 29 CHƢƠNG 2. PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG NITƠ- PHOTPHO HÓA HỌC 11.......................................................................................................................34 2.1. Phân tích nội dung cấu trúc chƣơng trình chƣơng nitơ- photpho..................... 34 2.1.1. Mục tiêu cơ bản của chƣơng nitơ- photpho .................................................. 34 2.1.2. Cấu trúc nội dung chƣơng nitơ- photpho...................................................... 36 2.1.3. Đặc điểm nội dung và PPDH......................................................................... 36 2.2. Thiết kế công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác và năng lực thực hành thí nghiệm cho học sinh thông qua dạy học chƣơng nitơ- phopho..................................................................................................................... 38 2.2.1. Thiết kế công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề.................................. 38 2.2.2. Thiết kế công cụ đánh giá năng lực hợp tác của học sinh............................. 39 2.2.3. Thiết kế công cụ đánh giá năng lực thực hành thí nghiệm của học sinh.......................................................................................................................... 41 2.2.4. Quy trình thiết kế kế hoạch bài dạy theo định hƣớng phát triển năng lực............................................................................................................................ 44 2.3. Vận dụng một số PPDH theo góc trong dạy học hóa học ở trƣờng phổ thông thông qua chƣơng nitơ- photpho ............................................................................ 48 2.3.1. Nguyên tắc lựa chọn nội dung áp dụng dạy học theo góc............................. 49 v
2.3.2. Các mức độ học theo góc.............................................................................. 49 2.3.2.1. Học với các khu vực nhƣ một giai đoạn chuyển giao................................ 50 2.3.2.2. Học với góc theo sự lựa chọn và các hoạt động tự do trong hệ thống quay vòng................................................................................................................ 50 2.4. Vận dụng phƣơng pháp dạy học theo hợp đồng trong dạy học hóa học ở trƣờng phổ thông..................................................................................................... 59 2.4.1. Các nội dung kiến thức có thể áp dụng PPDH theo hợp đồng...................... 59 2.4.2. Thiết kế kế hoạch bài dạy áp dụng phƣơng pháp dạy học theo hợp đồng cho bài luyện tập...................................................................................................... 59 2.4.3. Thiết kế kế hoạch bài dạy áp dụng phƣơng pháp dạy học theo HĐ cho bài thực hành thí nghiệm............................................................................................... 71 2.5. Vận dụng phƣơng pháp dạy học theo dự án..................................................... 73 2.5.1. Nguyên tắc lựa chọn nội dung áp dụng dạy học dự án.................................. 73 2.5.2. Thiết kế kế hoạch bài dạy áp dụng phƣơng pháp dạy học theo dự án........... 74 2.6. Một số giáo án minh họa.................................................................................... 77 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM............................................................ 91 3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm....................................................................... 91 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm....................................................................... 91 3.3. Nội dung thực nghiệm sƣ phạm……………………………………...…........ 91 3.3.1. Kế hoạch thực nghiệm sƣ phạm…………………………………………. 91 3.3.1.1. Chọn đối tƣợng, địa bàn thực nghiệm sƣ phạm………………….………. 91 3.3.1.2. Chuẩn bị thực nghiệm sƣ phạm.................................................................. 92 3.3.2. Nội dung các bài thực nghiệm sƣ phạm........................................................ 93 3.3.3. Một số hình ảnh thực nghiệm........................................................................ 93 3.4. Kết quả thực nghiệm sƣ phạm......................................................................... 95 3.4.1. Kết quả đánh giá về kiến thức và độ bền kiến thức thông qua bài kiểm tra................................................................................................................... 95 vi
3.4.2. Kết quả dánh giá năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực THTN...................................................................................................................... 97 3.4.3. Phân tích kết quả đánh giá năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực thực hành thí nghiệm............................................................................................... 98 3.4.4. Kết quả phiểu thăm dò ý kiến của HS........................................................... 98 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..................................................................... 101 1. Kết luận chung..................................................................................................... 101 2. Khuyến nghị........................................................................................................ 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................... 103 PHỤ LỤC LUẬN VĂN.................................................................................... 105 vii
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. So sánh một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và chương trình định hướng năng lực.......................................................... 8 Bảng 1.2. Một số năng lực của HS đƣợc phát triển khi dạy học hóa học……… 30 Bảng 1.3. Mức độ sử dụng một số PPDH và kĩ thuật dạy học ở trƣờng THPT.... 30 Bảng 1.4. Bảng thống kê số GV sử dụng PPDH theo góc, PPDH theo hợp đồng và PPDH theo dự án..................................................................................... 31 Bảng 2.1. Cấu trúc nội dung chƣơng nitơ- photpho............................................. 36 Bảng 2.2. Bảng mô tả các tiêu chí và chỉ báo mức độ đánh giá năng lực GQVĐ 38 Bảng 2.3. Bảng kiểm quan sát năng lực giải quyết vấn đề của HS...................... 39 Bảng 2.4. Bảng mô tả các tiêu chí và chỉ báo mức độ đánh giá năng lực hợp tác.......................................................................................................................... 39 Bảng 2.5. Bảng kiểm quan sát năng lực hợp tác của HS...................................... 41 Bảng 2.6. Bảng mô tả các tiêu chí và chỉ báo mức độ đánh giá năng lực THTN 42 Bảng 2.7. Bảng kiểm quan sát năng lực thực hành của HS.................................. 43 Bảng 2.8. Bảng kiểm tổng hợp năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực THTN.................................................................................................................... 43 . Bảng 2.9. Bảng mô tả các mức độ nhận thức chƣơng nitơ-photpho.................... 45 Bảng 2.10. Các tiêu chuẩn đánh giá trong dạy học dự án................................... 75 Bảng 3.1. Danh sách các trƣờng THPT tiến hành TNSP………………………. 92 Bảng 3.2. Danh sách các bài TNSP...................................................................... 93 Bảng 3.3. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng của lớp TN và ĐC. Xử lí với bài kiểm tra 15 phút............................................................................................... 96 Bảng 3.4. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng của lớp TN và ĐC. Xử lí với bài kiểm tra 45 phút............................................................................................... 96 viii
Bảng 3.5. Bảng tổng hợp kết quả đánh giá năng lực GQVĐ................................ 97 Bảng 3.6. Bảng tổng hợp kết quả đánh giá năng lực hợp tác............................... 97 Bảng 3.7. Bảng tổng hợp kết quả đánh giá năng lực THTN................................. 98 Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả TNSP theo phiếu tự đánh giá của HS...................... 99 DANH MỤC HÌNH Trang Hình 1.1. Cấu trúc của năng lực hợp tác gồm 3 năng lực thành phần và 7 tiêu chí…………………………………………………………………………. 13 Hình 1.2. Cấu trúc năng lực GQVĐ (4 năng lực thành phần và 8 tiêu chí)..... 14 Hình 1.3. Cấu trúc năng lực THTN (4 năng lực thành phần và 10 tiêu chí)... 15 Hình 1.4. Các giai đoạn của DHTDA............................................................... 24 Hình 1.5. Sơ đồ kĩ thuật khăn trải bàn............................................................. 28 Hình 1.6. Biểu đồ mức độ sử dụng một số PP và kĩ thuật dạy học ở trƣờng THPT………………………………………………………………………….. 31 Hình 1.7. Biểu đồ mức độ sử dụng PPDH theo góc, theo HĐ và PPDH theo dự án.................................................................................................................. 32 Hình 2.1. Sơ đồ mối liên hệ giữa các nội dung nghiên cứu các chất................ 37 Hình 2.2. Sơ đồ luân chuyển góc của HS.......................................................... 51 Hình 2.3. SĐTD hƣớng dẫn tổng kết kiến thức về photpho và hợp chất của photpho theo mức 1........................................................................................... 62 Hình 2.4. SĐTD hƣớng dẫn tổng kết kiến thức về photpho và hợp chất của photpho theo mức 2........................................................................................... 63 Hình 3.1. Đƣờng lũy tích bài kiểm tra 15 phút................................................. 95 Hình 3.2. Đƣờng lũy tích bài kiểm tra 45 phút................................................. 96 ix
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nhân loại đang ở thế kỷ XXI- thế kỷ mà tri thức, kĩ năng của con ngƣời đƣợc coi là yếu tố quyết định sự phát triển của xã hội. Đất nƣớc ta đang trong quá trình đổi mới và phát triển, đòi hỏi phải có những ngƣời lao động có phẩm chất đạo đức và trí tuệ, có khả năng vận dụng linh hoạt, sáng tạo tri thức của nhân loại vào hoàn cảnh của đất nƣớc, đáp ứng yêu cầu của xã hội. Chiến lƣợc phát triển giáo dục giai đoạn 2011 – 2020 ban hành kèm theo Quyết định 711/QĐ-TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tƣớng Chính phủ chỉ rõ: "Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học"; "Đổi mới kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông, kỳ thi tuyển sinh đại học, cao đẳng theo hướng đảm bảo thiết thực, hiệu quả, khách quan và công bằng; kết hợp kết quả kiểm tra đánh giá trong quá trình giáo dục với kết quả thi" [19]. Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo xác định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”; “Tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”[16]. Theo tinh thần đó, các yếu tố của quá trình giáo dục trong nhà trƣờng trung học cần đƣợc tiếp cận theo hƣớng đổi mới. Nghị quyết số 44/NQ-CP, ngày 09/6/2014 Ban hành Chƣơng trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013, Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ƣơng khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế xác định: “Đổi mới hình thức, phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết 1
quả giáo dục theo hướng đánh giá năng lực của người học; kết hợp đánh giá cả quá trình với đánh giá cuối kỳ học, cuối năm học theo mô hình của các nước có nền giáo dục phát triển [16]. Trong giáo dục phổ thông, môn Hoá học có đặc điểm đƣợc tích hợp mật thiết với các bộ môn khoa học khác nhƣ Toán, Sinh học, Vật lí ... mặt khác trong thực hành, có nhiều thí nghiệm từ đơn giản đến phức tạp, đòi hỏi độ chính xác cao, sự khéo léo, tính tỉ mỉ... giúp học sinh phát triển kĩ năng thực hành. Hơn nữa hóa học hiện diện khắp nơi trong cuộc sống thƣờng nhật, học sinh (HS) sẽ thấy rất hứng thú tìm hiểu, nghiên cứu môn học, nếu giáo viên (GV) có thể gắn kết những kiến thức lí thuyết hàn lâm với những sự vật, hiện tƣợng trong cuộc sống hàng ngày của các em. Chính vì lí do trên chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: “Phát triển một số năng lực cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chương Nitơ- photpho hóa học 11” với mong muốn thiết kế đƣợc những bài học nhẹ nhàng, thú vị nhƣng truyền tải đƣợc lƣợng kiến thức, đang không ngừng phát triển của môn học. Đồng thời, qua những hoạt động trong và ngoài tiết học giúp HS có thể phát huy đƣợc tối đa những sở trƣờng của mình, và hình thành những năng lực mới. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Trong xu thế đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) hiện nay, có rất nhiều PPDH tích cực cho phép phát huy đƣợc tính tích cực, chủ động của HS góp phần phát triển năng lực chung cũng nhƣ một số năng lực đặc thù môn hóa học cho học sinh. Đi theo xu hƣớng nghiên cứu này đã có một số công trình nghiên cứu, sách, tài liệu, bài viết… liên quan đến việc việc sử dụng các biện pháp nâng cao chất lƣợng học tập bộ môn Hóa học bằng các phƣơng pháp dạy học tích cực nhƣ: – Luận án Tiến sĩ của Trần Thị Thu Huệ (2011) “Phát triển một số năng lực của HS THPT thông qua phương pháp và thiết bị trong dạy học hóa học vô cơ”. Bảo vệ tại Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam. – Luận án Tiến sĩ của Nguyễn Thị Hồng Gấm (2012) “Phát triển năng lực sáng tạo cho sinh viên thông qua dạy học phần hóa vô cơ và lí luận – PPDH hóa học ở trường cao đẳng sư phạm”. Bảo vệ tại Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam. Trong các luận án trên các tác giả đã tập trung nghiên cứu sử dụng phối hợp các PPDH tích cực nhƣ dạy học giải quyết vấn đề (GQVĐ), dạy học theo góc, dạy học 2
theo HĐ, dạy học theo dự án, dạy học theo phƣơng pháp (PP) bàn tay nặn bột, PP trực quan…. ) nhằm phát triển năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực độc lập, sáng tạo cho HS. Đề tài: “ Nghiên cứu và áp dụng phương pháp dạy học theo hợp đồng và dạy học theo góc nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy học hóa học ở trường phổ thông”- Đề tài cấp Bộ GD& ĐT, mã số B2010-17-241- Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS Đặng Thị Oanh, Hà Nội, năm 2012. Nội dung nghiên cứu của đề tài tập trung vào 2 PPDH theo góc và theo hợp đồng trong dạy học hóa học nhằm tích cực hóa hoạt động của HS, góp phần phát triển năng lực cho HS. Ngoài ra, còn có các luận văn thạc sĩ cũng nghiên cứu vận dụng các PPDH tích cực, sử dụng BTHH để phát triển một số năng lực cho HS (năng lực tự học, năng lực nhận thức và tƣ duy , năng lực vận dụng kiến thức …) cho HS nhƣ: Luận văn thạc sĩ Phạm Minh Trang (2010) “Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun nhằm tăng cường năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông (Phần phi kim hoá học 10 nâng cao)”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn thạc sĩ Đinh Thanh Tú (2010)“Sử dụng phương pháp đàm thoại phát hiện nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh thông qua dạy học hóa học vô cơ lớp 11, chương trình nâng cao – THPT”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn thạc sĩ Hoàng Thị Thuỳ Dƣơng (2010) “Sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh thông qua dạy học hoá học hữu cơ lớp 11 chương trình nâng cao ở trường THPT”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn thạc sĩ Đậu Thị Thịnh (2010) “Một số biện pháp rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức hóa học vào thực tiễn cho học sinh THPT (Phần hữu cơ lớp 12 nâng cao)”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn thạc sĩ Phạm Thị Kiều Anh (2012) Nâng cao chất lượng giờ ôn tập luyện tập phần Hóa học hữu cơ lớp 12 chương trình nâng cao theo hướng dạy học tích cực” Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thị Hoàn (2014) “Phát triển năng lực vận dụng kiến thức thông qua dạy học chương “ Dẫn xuất halogen - Ancol- Phenol” Hóa học lớp 11 trung học phổ thông”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. 3
Luận văn thạc sĩ Dương Thị Hồng Hạnh(2014)“Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học chương Sự điện li – Hóa học lớp 11 nâng cao”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Luận văn thạc sĩ Vương Thế thành(2014) “Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập hóa học theo định hướng phát triển năng lực (Chƣơng 8- Hóa học lớp 11 –Trung học phổ thông)”. Bảo vệ tại trƣờng ĐHGD-ĐHQGHN. Tuy nhiên các nghiên cứu này còn tập trung vào nghiên cứu vào sử dụng một số PPDH tích cực và BTHH trong dạy học và còn ít đề cập đến một số năng lực chung và năng lực đặc thù trong đó có năng lực GQVĐ, năng lực thực hành thí nghiệm (THTN), năng lực hợp tác trong dạy học hóa học. Luận văn “Phát triển một số năng lực cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chương Nitơ- photpho hóa học 11” kế thừa và phát triển những nghiên cứu của các công trình nghiên cứu trên và tập trung vào việc nghiên cứu lựa chọn phối hợp các PPDH tích cực nhằm phát triển một số năng lực cho HS thông qua dạy học chƣơng Nitơ- photpho hóa học 11. 3. Mục đích nghiên cứu. Vận dụng các phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học tích cực theo định hƣớng phát triển năng lực trong dạy học chƣơng “Nitơ- photpho” Hóa học 11, nhằm phát triển một số năng lực (năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác, năng lực THTN cho HS), góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học hóa học ở trƣờng phổ thông. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Nghiên cứu các vấn đề cơ sở lý luận của đề tài Nghiên cứu cơ sở lý luận liên quan đến đổi mới phƣơng pháp dạy học, cơ sở lý luận về năng lực, năng lực chung của HS trung học phổ thông (THPT) nói chung và năng lực đặc thù môn học cho HS thông qua dạy và học môn Hóa học nói riêng. 4.2. Điều tra tình hình dạy học và sử dụng phương pháp dạy học tích cực theo định hướng phát triển năng lực cho HS ở một số trường THPT. 4.3. Thiết kế kế hoạch bài dạy trong dạy học hóa học chương nitơ- photpho theo định hướng phát triển năng lực người học. 4.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Phúc Thành và trường THPT Kinh Môn nhằm kiểm nghiệm tính khả thi, hiệu quả của đề tài. 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 4
5. 1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học hóa học ở trƣờng trung học phổ thông Việt Nam. 5. 2. Đối tượng nghiên cứu Việc vận dụng một số phƣơng pháp dạy học (PPDH) và kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế kế hoạch bài dạy trong dạy học chƣơng nitơ- photpho nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ), năng lực hợp tác và năng lực THTN cho HS. 6. Phạm vi nghiên cứu Hoạt động dạy và học của GV và HS thông qua chƣơng nitơ- photpho hóa học 11 cơ bản nhằm phát triển năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực THTN cho HS. 7. Giả thuyết khoa học Nếu GV vận dụng phối hợp một số phƣơng pháp dạy học (PPDH) và kĩ thuật dạy học tích cực một cách hợp lí sẽ giúp phát triển năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác, năng lực THTN cho HS, góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học hóa học ở trƣờng THPT. 8. Phƣơng pháp nghiên cứu Sử dụng phối hợp các nhóm phƣơng pháp nghiên cứu: 8.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết Sử dụng phƣơng pháp phân tích tổng hợp, hệ thống hóa để tổng quan cơ sở lí luận có liên quan đến đề tài. 8.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Sử dụng phƣơng pháp điều tra để tìm hiểu về thực trạng việc sử dụng một số PPDH và kĩ thuật dạy học trong dạy học hóa học ở trƣờng phổ thông. - Sử dụng phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm nhằm đánh giá tính hiệu quả khả thi của các đề xuất trong dạy học hóa học chƣơng nitơ- photpho ở một số trƣờng THPT. 8.3. Phương pháp toán học: Sử dụng phƣơng pháp thống kê toán học để xử lí kết quả thực nghiệm sƣ phạm. 9. Điểm mới của đề tài 5
- Tổng quan một cách có hệ thống cơ sở lý luận về năng lực và phát triển năng lực cho HS THPT: cơ sở lý luận về phát triển năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác, năng lực THTN cho HS. - Đề xuất việc lựa chọn phối hợp và sử dụng một số PP và KTDH tích cực trong dạy học: Dạy học GQVĐ, dạy học theo hợp đồng (HĐ), dạy học dự án, dạy học hợp tác theo nhóm, dạy học theo góc... trong chƣơng nitơ- photpho hóa học 11 nhằm phát triển một số năng lực của HS nhƣ năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực THTN thông qua dạy học hóa học. - Thiết kế công cụ đánh giá năng lực 3 năng lực: năng lực GQVĐ, năng lực hợp tác và năng lực THTN thông qua dạy học hóa học. 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn có 3 chƣơng. Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc dạy học hóa học theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh trung học phổ thông (27 trang). Chƣơng 2: Phát triển một số năng lực cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chƣơng nitơ- photpho hóa học 11 (57 trang). Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm (10 trang). 6
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC HÓA HỌC THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Đổi mới giáo dục Việt Nam sau năm 2015 theo định hƣớng phát triển năng lực Việc đổi mới giáo dục phổ thông dựa trên đƣờng lối, quan điểm chỉ đạo giáo dục của Đảng và nhà nƣớc, đó là những định hƣớng quan trọng trong việc phát triển giáo dục phổ thông. Trong chiến lƣợc phát triển giáo dục 2011-2020 [19] có nêu: “Đổi mới chương trình và sách giáo khoa từ sau năm 2015 theo định hướng phát triển năng lực học sinh, vừa đảm bảo tính thống nhất trong toàn quốc, vừa phù hợp với đặc thù của mỗi địa phương”. Dự thảo đề án đổi mới chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể trình Chính phủ [1] có nhấn mạnh: “Dạy học tích hợp và dạy học phân hóa được xác định là yêu cầu bắt buộc của mục đích phát triển năng lực HS”. Những quan điểm, định hƣớng nêu trên tạo tiền đề, cơ sở và môi trƣờng pháp lí thuận lợi cho đổi mới giáo dục phổ thông nói chung, đổi mới đồng bộ phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực nói riêng. 1.1.1. Về mục tiêu: Chuyển từ chƣơng trình định hƣớng nội dung dạy học sang chƣơng trình định hƣớng năng lực.  Chương trình giáo dục định hướng nội dung dạy học Theo Tài liệu tập huấn của Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh trong trường trung học phổ thông [4]. Chƣơng trình dạy học truyền thống có thể gọi là chƣơng trình giáo dục “định hướng nội dung” dạy học hay “định hướng đầu vào” (điều khiển đầu vào). Đặc điểm cơ bản của chƣơng trình giáo dục định hƣớng nội dung là chú trọng việc truyền thụ hệ thống tri thức khoa học theo các môn học đã đƣợc quy định trong chƣơng trình dạy học. Những nội dung của các môn học này dựa trên các khoa học chuyên ngành tƣơng ứng. 7
Ngƣời ta chú trọng việc trang bị cho ngƣời học hệ thống tri thức khoa học khách quan về nhiều lĩnh vực khác nhau. Tuy nhiên chƣơng trình giáo dục định hƣớng nội dung chƣa chú trọng đầy đủ đến chủ thể ngƣời học cũng nhƣ đến khả năng ứng dụng tri thức đã học trong những tình huống thực tiễn. Mục tiêu dạy học trong chƣơng trình định hƣớng nội dung đƣợc đƣa ra một cách chung chung, không chi tiết và không nhất thiết phải quan sát, đánh giá đƣợc một cách cụ thể nên không đảm bảo rõ ràng về việc đạt đƣợc chất lƣợng dạy học theo mục tiêu đã đề ra. Việc quản lý chất lƣợng giáo dục ở đây tập trung vào “điều khiển đầu vào” là nội dung dạy học. Ƣu điểm của chƣơng trình dạy học định hƣớng nội dung là việc truyền thụ cho ngƣời học một hệ thống tri thức khoa học và hệ thống.  Chương trình giáo dục định hướng năng lực Giáo dục định hƣớng năng lực nhằm đảm bảo chất lƣợng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con ngƣời năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chƣơng trình này nhấn mạnh vai trò của ngƣời học với tƣ cách chủ thể của quá trình nhận thức. Ƣu điểm của chƣơng trình giáo dục định hƣớng năng lực là tạo điều kiện quản lý chất lƣợng theo kết quả đầu ra đã quy định, nhấn mạnh năng lực vận dụng của học sinh. Một số đặc trƣng cơ bản của chƣơng trình định hƣớng nội dung và chƣơng trình định hƣớng năng lực đƣợc so sánh trong bảng dƣới đây: Bảng 1.2. So sánh một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và chương trình định hướng năng lực Chƣơng trình định hƣớng Chƣơng trình định hƣớng năng lực nội dung Mục tiêu dạy học đƣợc mô Kết quả học tập cần đạt đƣợc mô tả chi tiết Mục tiêu tả không chi tiết và không và có thể quan sát, đánh giá đƣợc; thể hiện giáo dục nhất thiết phải quan sát, đƣợc mức độ tiến bộ của học sinh một đánh giá đƣợc. cách liên tục. 8
Việc lựa chọn nội dung dựa Lựa chọn những nội dung nhằm đạt đƣợc vào các khoa học chuyên kết quả đầu ra đã quy định, gắn với các Nội dung môn, không gắn với các tình tình huống thực tiễn. Chƣơng trình chỉ quy giáo dục huống thực tiễn. Nội dung định những nội dung chính, không quy đƣợc quy định chi tiết trong định chi tiết. chƣơng trình. Giáo viên là ngƣời truyền - Giáo viên chủ yếu là ngƣời tổ chức, hỗ thụ tri thức, là trung tâm của trợ học sinh tự lực và tích cực lĩnh hội tri quá trình dạy học. Học sinh thức. Chú trọng sự phát triển khả năng giải Phƣơng tiếp thu thụ động những tri quyết vấn đề, khả năng giao tiếp,… pháp thức đƣợc quy định sẵn. - Chú trọng sử dụng các quan điểm, dạy học phƣơng pháp và kỹ thuật dạy học tích cực; các phƣơng pháp dạy học thí nghiệm, thực hành. Chủ yếu dạy học lý thuyết Tổ chức hình thức học tập đa dạng; chú ý trên lớp học. các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên Hình thức cứu khoa học, trải nghiệm sáng tạo; đẩy dạy học mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học. Đánh giá Tiêu chí đánh giá đƣợc xây Tiêu chí đánh giá dựa vào năng lực đầu ra, kết quả dựng chủ yếu dựa trên sự ghi có tính đến sự tiến bộ trong quá trình học học tập nhớ và tái hiện nội dung đã tập, chú trọng khả năng vận dụng trong các của học học. tình huống thực tiễn. sinh 1.1.2. Về phương pháp dạy học . Một số xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học hiện nay [5] Trên thế giới và nƣớc ta hiện nay đang có rất nhiều công trình nghiên cứu, thử nghiệm về đổi mới PPDH theo các hƣớng khác nhau. Một số xu hƣớng cơ bản nhƣ: - Phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học. Chuyển trọng tâm hoạt động từ GV sang HS. Chuyển lối học từ thông báo tái hiện sang tìm tòi, khám phá. Tạo điều kiện cho HS học tập tích cực, chủ động, sáng tạo. Phục vụ ngày càng tốt cho hoạt động tự học và phƣơng châm học suốt đời. Không chỉ dạy kiến thức 9