Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Dạy học truyện ngắn Vợ Nhặt của Kim Lân (Ngữ Văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận thi pháp học

Chia sẻ: Dilysstran Dilysstran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:113

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài mong muốn đóng góp chút sức lực trong việc đổi mới, hiện đại hóa phương pháp dạy học môn Ngữ văn nói chung, bài Vợ nhặt nói riêng nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và tạo hứng thú học tập cho học sinh, giúp học sinh biết cách tìm hiểu một truyện ngắn trong giai đoạn văn học Cách mạng Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Dạy học truyện ngắn Vợ Nhặt của Kim Lân (Ngữ Văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận thi pháp học

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ĐINH THỊ NGỌC MAI DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VỢ NHẶT CỦA KIM LÂN (NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƯỚNG TIẾP CẬN THI PHÁP HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ĐINH THỊ NGỌC MAI DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VỢ NHẶT CỦA KIM LÂN (NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƯỚNG TIẾP CẬN THI PHÁP HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐOÀN ĐỨC PHƯƠNG HÀ NỘI – 2016
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn, người viết đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ. Nhân dịp này, người viết xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới quý thầy, cô giáo của trường Đại học Giáo dục, Đại học quốc gia Hà Nội – những người đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện thuận lợi cho người viết trong thời gian học tập. Người viết xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Đoàn Đức Phương – người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ người viết suốt quá trình thực hiện cho tới khi hoàn thành luận văn này. Người viết cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp, các học viên lớp cao học Lý luận và phương pháp dạy học Ngữ văn khóa 10, Đại học Giáo dục cùng toàn thể thầy cô giáo và các em học sinh trường THPT Vũ Duy Thanh, trường THPT Tô Hiến Thành đã nhiệt tình hỗ trợ và đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ. Cuối cùng, do điều kiện về thời gian và khả năng của bạn thân có hạn nên luận văn có thể không tránh khỏi những thiếu sót. Do đó, người viết rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của quý thầy cô, quý độc giả để luận văn được hoàn thiện hơn nữa. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 10, năm 2016 Tác giả ĐINH THỊ NGỌC MAI i
DANH MỤC VIẾT TẮT ĐHSP Đại học sư phạm PGS Phó giáo sư TS Tiến sĩ GV Giáo viên HS Học sinh NXB Nhà xuất bản SKG Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông THCS Trung học cơ sở GD&ĐT Giáo dục và đào tạo PPDH Phương pháp dạy học BĐTD Bản đồ tư duy ii
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................6 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ..............................................................................7 5. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................7 6. Đóng góp của luận văn ............................................................................................7 7. Cấu trúc luận văn ....................................................................................................7 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .......................9 1.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................................9 1.1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiện hành ............................9 1.1.2. Khái lược về thi pháp học ...............................................................................11 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................22 1.2.1. Tình hình vận dụng thi pháp trong dạy học tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông .......................................................................................................22 1.2.2. Thực trạng dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả Kim Lân trong chương trình Ngữ văn 12 .......................................................................................................23 Tiểu kết chương 1......................................................................................................29 CHƯƠNG 2. TÍCH CỰC HÓA PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VỢ NHẶT CỦA TÁC GIẢ KIM LÂN THEO HƯỚNG TIẾP CẬN THI PHÁP HỌC ..........................................................................................................................30 2.1. Một số vấn đề thi pháp trong truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân ......................30 2.1.1. Cách thức sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu .......................................................30 2.1.2. Nghệ thuật xây dựng tình huống .....................................................................37 2.1.3. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện .........................................................................38 2.1.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................................................................40 2.1.5. Không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật .................................................49 2.1.6. Điểm nhìn trần thuật .......................................................................................55 2.2. Kết hợp các phương pháp dạy học tích cực theo hướng tiếp cận thi pháp học đối với tác phẩm Vợ nhặt .................................................................................60 2.2.1. Phương pháp diễn giảng .................................................................................60 iii
2.2.2. Phương pháp dạy học nêu vấn đề ...................................................................62 2.2.3. Phương pháp đàm thoại ..................................................................................65 2.2.4. Phương pháp trực quan ..................................................................................69 Tiểu kết chương 2......................................................................................................77 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM VỚI TÁC PHẨM VỢ NHẶT CỦA TÁC GIẢ KIM LÂN ...................................................................................78 3.1. Giáo án thực nghiệm ........................................................................................78 3.2. Thực nghiệm cụ thể bài học ............................................................................87 3.2.1. Mục đích thực nghiệm .....................................................................................87 3.2.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm .....................................................87 3.2.3. Nội dung thực nghiệm .....................................................................................88 3.2.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm ..............................................................88 3.2.5. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................88 3.2.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ........................................................................91 Tiểu kết chương 3......................................................................................................93 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................94 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................96 PHỤ LỤC ...............................................................................................................100 iv
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn chương là một bộ môn nghệ thuật có đặc thù riêng không giống với các ngành khoa học khác. Văn chương có khả năng bồi dưỡng cho học sinh những năng lực và năng khiếu thẩm mỹ, nhận thức thẩm mỹ góp phần xây dựng nhân cách con người, bồi dưỡng tâm hồn, tư tưởng, tình cảm cho học sinh. Việc tiếp nhận tác phẩm văn học trong thời đại ngày một phát triển như hiện nay đang ngày càng trở nên quan trọng khi các em học sinh đã không còn nhiều hứng thú với văn học như trước. Đây chính một thách thức không nhỏ đối với những người “chèo lái con thuyền giáo dục”. Là một cá nhân quan tâm đến vấn đề dạy học, khi chọn lựa đề tài Dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân (Ngữ văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận thi pháp học, người viết dựa vào các lý do dưới đây: - Do yêu cầu của xã hội đối với dạy học môn Ngữ văn hiện nay Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (ban hành kèm theo quyết định số 16/2006/QĐ-BGD ĐT ngày 05 tháng 5 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT) đã xác định môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông là môn học về khoa học xã hội và nhân văn, môn học công cụ và cũng là môn học thuộc lĩnh vực giáo dục thẩm mĩ. Ngữ văn là một môn học quan trọng góp phần thúc đẩy sự phát triển trí tuệ và các năng lực của người học. Việc dạy và học môn Ngữ văn đã và đang gặt hái nhiều thành công, mang lại cho người học những rung cảm thẩm mĩ cùng với tầm nhìn rộng lớn hơn về cuộc sống,… Bên cạnh những thành công đáng kể, việc dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông ở Việt Nam cũng còn bộc lộ không ít những hạn chế về nhiều mặt. Chính điều này đã thu hút sự quan tâm của dư luận xã hội với yêu cầu đổi mới chương trình; sách giáo khoa cũng như phương pháp dạy học môn Ngữ văn. - Do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy học văn trong chương trình giáo dục phổ thông nói riêng Đánh giá thực trạng giáo dục Việt Nam, tài liệu chiến lược phát triển giáo dục 2001-2010 (2002, tr.14) đã khẳng định: “Chương trình, giáo trình, phương pháp giáo dục chậm đổi mới. Chương trình giáo dục còn nặng tính hàn lâm, kinh viện, 1
nặng về thi cử. Thực trạng giáo dục này đã diễn ra một thời gian dài và chưa đáp ứng đầy đủ mục tiêu đặt ra là “giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo…” (Luật giáo dục, điều 27). Xuất phát từ những vấn đề thực tiễn trên đây, việc cải cách toàn diện giáo dục THPT và đổi mới PPDH là một yêu cầu cấp thiết nhằm đạt mục tiêu giáo dục phổ thông hiện nay. Trong đó, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông là một trong những vấn đề được quan tâm hàng đầu của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Dạy học văn từ hướng tiếp cận thi pháp đang được đặc biệt chú ý và bước đầu đạt được những kết quả đáng mong đợi. - Tiếp cận thi pháp học – một hướng đi mới đầy tiềm năng trong dạy học tác phẩm văn học Giáo sư Trần Đình Sử đã từng nhận định: Thi pháp học đem lại những phạm trù mới, những đề tài mới cho nghiên cứu văn học như con người, không gian, thời gian, trần thuật, điểm nhìn, đối thoại,… mở rộng các cánh cửa tiếp cận văn bản. Do đó, việc vận dụng thi pháp học vào nghiên cứu, đổi mới dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường đối với ngành Giáo dục Việt Nam là rất cần thiết. Nó sẽ thổi một làn gió mới cho việc đổi mới phương pháp dạy và học, giúp học sinh biết cách tìm hiểu một tác phẩm văn học theo thể loại và khiến các em yêu thích môn Văn hơn bởi mục đích của dạy học tác phẩm văn chương trong giai đoạn hiện nay nói theo Nguyễn Thị Khánh Dư là “xem tác phẩm như một sáng tạo nghệ thuật chứ không phải là một phép phản ánh đơn giản. Nhằm khám phá vẻ đẹp của văn chương nghệ thuật bằng những nét đặc sắc và phong cách nghệ thuật của tác phẩm đem đến cho người đọc những giá trị đích thực”. Tuy nhiên, việc vận dụng thi pháp cũng như việc tìm ra phương pháp thích hợp để tổ chức quá trình tiếp nhận cho học sinh theo hướng này còn diễn ra chậm chạp và khá lúng túng. - Kim Lân – một cây bút truyện ngắn danh tiếng của văn học Việt Nam hiện đại. Vùng đất Kinh Bắc nho nhã đã sản sinh ra một cây bút truyện ngắn xuất sắc của nền văn học Việt Nam hiện đại: Kim Lân. Ông chính là nhà văn nổi tiếng với 2
một số truyện ngắn được xếp vào hàng “kinh điển” trong văn xuôi Việt Nam thế kỷ XX. Nhà văn Nguyễn Khải đã từng coi Kim Lân là một trong số ít nhà văn có tài năng thiên phú, dường như “không phải người viết mà là thần viết, thần mượn tay người để viết nên những trang sách bất hủ” [26; tr.628]. Cái tên Kim Lân đã được công chúng biết và nhớ đến từ rất sớm, khi ông cho đăng Đứa con người vợ lẽ trên báo Trung Bắc chủ nhật năm 1942. Hơn tám mươi năm cuộc đời và gần sáu mươi năm đau đáu với nghiệp văn chương nhưng gia tài ông để lại chỉ khoảng ngoài ba mươi tác phẩm, mà chủ yếu là truyện ngắn. Mặc dù chỉ vỏn vẹn chừng ấy “những đứa con tinh thần” nhưng “đứa” nào cũng có một chỗ đứng vững chắc, thậm chí là trang trọng trong lòng độc giả nước nhà. Truyện ngắn Kim Lân không chỉ tạo nên một bản sắc rất riêng cho người sáng tạo ra nó mà còn đóng góp không nhỏ vào việc hoàn thiện và hiện đại hóa một thể loại văn học vẫn còn mới mẻ của văn đàn dân tộc từ những buổi đầu của thế kỉ XX. Kim Lân cũng là một trong số không nhiều nhà văn luôn có tác phẩm được lựa chọn giảng dạy trong nhà trường phổ thông và chọn làm đề thi văn của nhiều trường Đại học trong cả nước. Từ năm 1995, ông có hai tác phẩm được đưa vào chương trình dạy học là Làng (lớp 9, Phổ thông Cơ sở) và Vợ nhặt (Lớp 12, Phổ thông Trung học). Sau năm 1995, trong chương trình chỉnh lý sách giáo khoa, hai tác phẩm kể trên vẫn tiếp tục giữ nguyên vị trí tại chương trình giảng dạy Ngữ văn phổ thông. - Vợ nhặt – tác phẩm ưu tú của nhà văn Kim Lân và cùng là một trong những thành tựu xuất sắc của nền văn học cách mạng. Vợ nhặt có tiền thân là truyện Xóm ngụ cư, ra đời năm 1948, là một trong những tác phẩm nổi bật trong giai đoạn sáng tác sau Cách mạng tháng Tám 1945 của Kim Lân. Tác phẩm thực sự mở ra cho rất nhiều thế hệ bạn đọc một cái nhìn khác về hình ảnh người nông dân trong cuộc sống. Truyện ngắn viết về một giai đoạn đau thương trong lịch sử dân tộc: Nạn đói năm 1945 - Từ Quảng Trị đến Bắc Bộ. Tác phẩm mang giá trị nhân văn cao cả: niềm tin không bao giờ tắt hướng về con người. 3
Trước thời kì thống nhất sách giáo khoa, Vợ nhặt là tác phẩm đã có mặt trong cả ba bộ sách: Văn học 12 chưa phân ban; Ngữ văn 12 thí điểm ban Khoa học Xã hội và Nhân văn; Ngữ văn 12 thí điểm ban Khoa học Tự nhiên. Ở thời điểm hiện nay, tác phẩm này vẫn có mặt trong hai bộ sách thuộc Chương trình chuẩn và Chương trình nâng cao. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình dạy học theo hướng thi pháp học Từ giữa thế kỉ XX, công việc nghiên cứu, lý luận và phê bình văn học theo tinh thần thi pháp học là xu hướng chung trên phạm vi toàn thế giới. Ở Việt Nam, từ sau Đổi mới 1986 cho đến nay, việc nghiên cứu thi pháp học cũng rất được quan tâm, đã và đang diễn ra với đội ngũ các nhà nghiên cứu đông đảo. Ngay từ những năm 1980, các nhà nghiên cứu văn học như Phạm Vĩnh Cư, Duy Lập, Vương Trí Nhàn, Lại Nguyên Ân,… đã giới thiệu thi pháp học Liên Xô vào Việt Nam, dịch một số công trình của Bakhtin, Khrapchenco,… Đồng thời, chuyên đề thi pháp học của Trần Đình Sử mở tại Đại học Sư phạm Hà Nội cũng như một số cuộc hội thảo chuyên đề về thi pháp học cũng được tổ chức tại Hà Nội đã tạo nên một bầu không khí sôi động trong giới nghiên cứu và giảng dạy văn học. Bên cạnh đó, việc giới thiệu các lí thuyết, trường phái nghiên cứu của phương Tây cũng được thực hiện từ khi có sự “cởi trói” và “mở cửa” từ năm 1986. Đến cuối năm 1990, thi pháp học đã được Trần Đình Sử viết thành giáo trình đầu tiên ở Việt Nam dành cho bậc đại học và cao đẳng. Như vậy, việc phổ biến tri thức thi pháp học trong nhà trường đã có bề dày gần 30 năm. Trong những năm gần đây, chương trình Ngữ văn phổ thông cũng đã bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến thi pháp học. Nội dung chương trình dạy học đã chú ý nhiều hơn đến vấn đề này. Nhiều nhà nghiên cứu và phương pháp đã và đang có những công trình hướng vào việc tiếp cận tác phẩm văn chương trong nhà trường theo hướng tiếp cận thi pháp học như: luận văn Thạc sĩ sư phạm Ngữ văn, Đại học Giáo dục Dạy học bài thơ Nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong chương trình Ngũ văn 10 theo hướng tiếp cận thi pháp học của Nguyễn Thị Bích Ngọc năm 2014; luận văn Thạc sĩ, Đại học Giáo dục Dạy học Hạnh phúc một tang gia (Trích Số đỏ - Ngữ văn 11 – Ban cơ bản) từ thi pháp tiểu thuyết của nhà văn Vũ Trọng Phụng của Nguyễn Văn Tuấn bảo vệ năm 2010; luận văn Thạc sĩ, Đại học Giáo dục của 4
Nguyễn Thị Doanh năm 2010 Từ hướng tiếp cận thi pháp, vận dụng vào việc giảng dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong chương trình trung học phổ thông; luận văn Thạc sĩ, Đại học Giáo dục Dạy học bài thơ Qua đèo Ngang của bà Huyện Thanh Quan theo hướng khai thác thi pháp tác giả và thi pháp tác phẩm của Nguyễn Thị Thanh Thảo năm 2015;… 2.2. Về tác giả Kim Lân và truyện ngắn Vợ nhặt Đối với tác giả Kim Lân, người viết tìm thấy không ít công trình nghiên cứu như: Văn xuôi Kim Lân in trong Tạp chí Văn học (số 6) năm 1986 của Lại Nguyên Ân; Ngòi bút Kim Lân và sự cày xới trên cánh đồng quê của Kim Hoa (1994) in trong Báo Nhân dân chủ nhật; Nhà văn trong nhà trường – Kim Lân của Hoài Việt (1999) in bởi NXB Giáo dục, Hà Nội; luận văn Thạc sĩ, Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn Văn hóa làng trong truyện ngắn Kim Lân của Vũ Thị Đỗ Quyên năm 2006; Kim Lân – nhà văn của những phận người bé mọn của Phong Lê in trong Tạp chí Sông Hương, số 223, năm 2007; luận văn Thạc sĩ, Đại học sư phạm Hà Nội 2 Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Kim Lân của Nguyễn Thị Ngọc Quyên năm 2010; luận văn Thạc sĩ, Đại học Sư phạm Thái Nguyên của Khổng Thị Minh Hạnh năm 2012 là Cái nhìn thời gian, không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân,… Khi sưu tầm những chuyên luận, nghiên cứu về truyện ngắn Vợ nhặt người viết tìm thấy một số công trình nghiên cứu sau: Xây dựng tình huống có vấn đề để phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong quá trình dạy học tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân, ĐHSP Hà Nội – 2006 của Trần Thị Quỳnh Hoa; Dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân cho học sinh trung học phổ thông từ cái nhìn văn hoá của Nguyễn Thị Thu Thảo, ĐHSP Hà Nội, năm 2006; luận văn Thạc sĩ Giáo dục học Vận dụng lý thuyết kiến tạo vào dạy học truyện ngắn Vợ nhặt ở trường Trung học Phổ thông của Lê Ngọc Hiền năm 2010; Luận văn thạc sĩ, Đại học Giáo dục Dạy học tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân ở trường Trung học Phổ thông theo đặc trưng thể loại của Kiều Thị Hà năm 2014; bài viết Tìm hiểu chân dung nhân vật trong truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân qua hệ thống từ láy của Thạc sĩ Trần Thu Hà viết tại Quảng Ngãi tháng 12 năm 2014 đăng trên website http://truongthptchuyenlekhiet.edu.vn/ vào ngày 12 tháng 1 năm 2015;… 5
Bên cạnh những công trình nghiên cứu còn phải kể đến những bài phân tích, bình giảng về truyện ngắn Vợ nhặt như: - Bài phân tích tác phẩm Vợ nhặt trong sách tham khảo Để học tốt Ngữ văn 12. - Bài viết Sự sống đối mặt với cái chết của Nguyễn Thị Thanh Cảnh trong Tiếng nói tri âm, tập 1. - Bài Tác giả Kim Lân và hình tượng người đàn bà không tên trong Vợ nhặt của Trương Vũ Thiên An trên báo Giáo dục và thời đại, năm 1998. Đây là những công trình khoa học nghiên cứu một cách công phu và hệ thống nêu bật được những giá trị tiêu biểu về nội dung và nghệ thuật của truyện ngắn Kim Lân nói chung, tác phẩm Vợ nhặt nói riêng. Đồng thời cũng có một số bài đã đưa ra hướng dạy học tác phẩm này. Tuy nhiên, chưa có công trình nghiên cứu nào đi sâu vào nghiên cứu việc dạy học tác phẩm này theo hướng tiếp cận thi pháp học một cách tổng thể. Vì vậy, người viết đã đi đến quyết định lựa chọn đề tài này làm luận văn thạc sĩ của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Với đề tài mong muốn đóng góp chút sức lực trong việc đổi mới, hiện đại hóa phương pháp dạy học môn Ngữ văn nói chung, bài Vợ nhặt nói riêng nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và tạo hứng thú học tập cho học sinh, giúp học sinh biết cách tìm hiểu một truyện ngắn trong giai đoạn văn học Cách mạng Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Dựa vào mục đích nghiên cứu trên, đề tài luận văn tập trung vào 3 nhiệm vụ nghiên cứu chính như sau: - Thứ nhất: Cơ sở lý luận về thi pháp học, thi pháp truyện ngắn trong phong cách sáng tác của tác giả Kim Lân. - Thứ hai: Đánh giá thực trạng dạy học tác phẩm văn học nói chung và truyện ngắn Vợ nhặt nói riêng trong nhà trường trung học phổ thông. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân theo hướng tiếp cận thi pháp học. 6
- Thứ ba: Thiết kế giáo án thử nghiệm và tiến hành thực nghiệm sư phạm đối với truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân để tiến hành đánh giá kết quả của đề tài luận văn. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận văn này là cách thức dạy học hiệu quả tác phẩm Vợ nhặt của nhà văn Kim Lân theo hướng tiếp cận những đặc trưng của thi pháp học. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận về dạy học truyện ngắn Kim Lân trong chương trình trung học phổ thông theo hướng tiếp cận thi pháp học. - Vận dụng lý thuyết thi pháp học vào dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân trong chương trình Ngữ văn 12, tập 2, ban cơ bản. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài luận văn này, người viết sử dụng những phương pháp chính sau đây: - Phương pháp tiếp cận thi pháp học - Phương pháp thực nghiệm - Phương pháp khảo sát Ngoài những phương pháp trên, người viết cũng vận dụng một số phương pháp khác như phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp phân tích, phương pháp nghiên cứu tổng hợp,… 6. Đóng góp của luận văn - Khẳng định ưu thế của việc dạy học một tác phẩm văn chương theo hướng tiếp cận thi pháp học trong vấn đề bồi dưỡng năng lực tiếp nhận và hứng thú đối với văn học của học sinh. - Đề xuất những biện pháp dạy học cụ thể đối với việc dạy học một tác phẩm văn chương theo hướng tiếp cận thi pháp học. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, bố cục của luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn đề tài. 7
- Chương 2: Đề xuất phương pháp dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả Kim Lân theo hướng tiếp cận thi pháp học. - Chương 3: Thực nghiệm sư phạm với tác phẩm Vợ nhặt của tác giả Kim Lân. Cuối cùng là phần Tài liệu tham khảo và Phụ lục. 8
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiện hành Thực tiễn đổi mới giáo dục ở nhiều quốc gia trong vài thập niên gần đây đã khẳng định cách xây dựng chương trình giáo dục theo định hướng phát triển năng lực là xu hướng tất yếu, đáp ứng yêu cầu giáo dục và đào tạo con người trong bối cảnh khoa học và công nghệ phát triển với tốc độ chưa từng có và nền kinh tế tri thức đóng vai trò ngày càng quan trọng đối với mọi quốc gia. Thế nhưng hiện nay, nhiều môn học ở trường phổ thông tại Việt Nam, trong đó có môn Ngữ văn vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu nhân lực cho xã hội. Thực tế này đã được chỉ ra từ nhiều năm nay, đòi hỏi các nhà giáo dục cần quan tâm thực hiện thay đổi nội dung, đặc biệt là phương pháp dạy học Ngữ văn trong nhà trường hướng tới phát triển các năng lực cần thiết trong cuộc sống cũng như tạo điều kiện thích nghi với môi trường làm việc trong tương lai cho các em học sinh. Về phương pháp giáo dục phổ thông, điều 28 luật giáo dục quy định: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” (Luật giáo dục 2005). Trong khi đó, thực trạng dạy học Ngữ văn tại Việt Nam trong thời gian gần đây cho thấy cách dạy học Ngữ văn theo lối bình giảng và cung cấp cho học sinh các kiến thức lí thuyết một cách tách biệt không đáp ứng được nhu cầu học tập của giới trẻ ngày nay và không còn phù hợp với xu thế của giáo dục hiện đại. Kinh nghiệm đổi mới chương trình theo hướng tích hợp và đa dạng hóa các thể loại văn bản được đưa vào nhà trường trong chương trình giáo dục hiện hành cũng đặt cơ sở cho việc tiếp tục đổi mới chương trình theo hướng đó trong bối cảnh xây dựng chương trình phát triển năng lực nói chung. Nhiều điểm tích cực, tiến bộ của chương trình hiện hành sẽ phải được kế thừa và phát huy hơn nữa. Để phát huy năng lực của học sinh, người viết cho rằng môn Ngữ văn cần đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng như sau: 9
- Một là: Đổi mới từ cách dạy truyền thống thiên về đọc chép sang cách dạy đọc-hiểu Trước đây, chúng ta thường coi phân tích hay giảng văn, bình luận là một phương pháp đặc thù của dạy học văn, theo hướng áp đặt, một chiều. Cách dạy đọc-hiểu giúp học sinh biết cách đọc, cách tiếp cận, khám phá nội dung và nghệ thuật của văn bản theo các mức độ khác nhau từ đọc đúng, đọc thông đến đọc hiểu, từ đọc tái hiện sang đọc sáng tạo, khơi dậy ở học sinh khả năng liên tưởng, tưởng tượng, giúp học sinh thực sự được đắm mình trong thế giới văn chương. Từ đó, khơi dậy ở các em tình cảm mang tính thẩm mỹ, biết hướng tới giá trị chân-thiện-mĩ. Học sinh có thể được phát huy năng lực đọc-hiểu các văn bản theo đặc trưng thể loại, các loại văn bản chứa phương tiện biểu đạt như sơ đồ, bảng biểu… Việc dạy đọc hiểu không chỉ rèn luyện cho học sinh năng lực đọc-hiểu mà còn rèn luyện năng lực tạo lập văn bản, đặc biệt là năng lực viết sáng tạo. Tức là học sinh có khả năng trình bày, thể hiện suy nghĩ, cảm nhận của bản thân trước đối tượng, vấn đề đặt ra. Điều này sẽ hạn chế được hiện tượng học sinh học hết chương trình lớp 12 vẫn chưa có khả năng tự tạo lập được văn bản theo yêu cầu như văn bản hành chính (đơn xin nghỉ học, đơn xin kết nạp Đoàn…). - Hai là: Dạy học tích hợp là tổ chức nội dung dạy học của giáo viên sao cho học sinh có thể huy động nội dung, kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập, thông qua đó hình thành kiến thức, kĩ năng, từ đó phát triển được các năng lực cần thiết. Dạy học tích hợp diễn ra ở ba phân môn Làm văn, Tiếng Việt, Văn học. Có thể tích hợp ba phân môn hoặc tích hợp môn Ngữ văn với các môn học khác như Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân. Ngoài giờ lên lớp, tích hợp giữa kiến thức trong sách vở với kiến thức thực tiễn cuộc sống. Nếu chương trình ngữ văn THCS lấy trục tích hợp là các kiểu văn bản như miêu tả, tự sự, nghị luận, thuyết minh, nhật dụng để học sinh hiểu đặc trưng văn bản theo kiểu loại, từ đó có khả năng tạo lập văn bản thì chương trình ngữ văn THPT lấy trục tích hợp là nội dung đọc-hiểu văn bản và tạo lập văn bản, giúp học sinh phát triển, nâng cao năng lực thưởng thức văn học và năng lực sử dụng tiếng Việt trong các tình huống giao tiếp. 10
Để phát huy tối đa hiệu quả giờ học, ta có thể sử dụng những phương pháp tích cực như: - Đóng vai: có thể cho học sinh đóng vai các nhân vật trong tác phẩm tự sự, kịch hoặc xử lý một tình huống giao tiếp giả định… - Dạy học theo dự án: tạo điều kiện cho học sinh thực hiện nhiệm vụ phức hợp giữa lý thuyết và thực tiễn. Theo đó, học sinh phải tự lực cao trong quá trình học tập từ việc xác định mục tiêu, lập kế hoạch đến việc thực hiện dự án, kiểm tra kết quả… - Trải nghiệm thực tế, sáng tạo: Học sinh được trải nghiệm thực tế những địa điểm, đối tượng (đang tồn tại trong thực tế) liên quan đến bài học, theo đó sẽ tự rút ra kiến thức cho bản thân… Như vậy, để có thể dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, đòi hỏi giáo viên phải có năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội, năng lực cá thể. Giáo viên không chỉ là người nắm chắc văn bản, kiến thức cần truyền thụ mà cần có khả năng định hướng, dẫn dắt học sinh giải quyết các vấn đề trong thực tiễn; đặc biệt trong xây dựng câu hỏi định hướng cho học sinh chuẩn bị bài, tránh phụ thuộc quá nhiều vào câu hỏi trong sách giáo khoa. 1.1.2. Khái lược về thi pháp học 1.1.2.1. Khái niệm về thi pháp và thi pháp học Thi pháp của Aristote ra đời cách đây hơn 2,000 năm. Trong suốt mấy chục thế kỉ nay, biết bao sách báo về thi pháp đã tiếp tục công trình của ông. Thi pháp cổ điển quy định các chuẩn mực sáng tác anh hùng ca, kịch, thơ,…Thi pháp hiện đại không dạy sáng tác thể loại này hay thể loại khác như thế nào mà nó miêu tả các sáng tác, tức là các phương thức nghệ thuật mà các nhà thơ, nhà văn sáng tạo trong tác phẩm của mình. Theo cách hiểu thông thường hiện nay, “thi pháp là phương pháp tiếp cận, tức là nghiên cứu, phê bình tác phẩm văn học từ các hình thức biểu hiện bằng ngôn từ nghệ thuật, để tìm hiểu các ý nghĩa hiển hiện hoặc chìm ẩn của các tác phẩm: ý nghĩa mỹ học, triết học, đạo đức học, lịch sử, xã hội học,…” [11; tr9] Như vậy, thi pháp là hệ thống nguyên tắc nghệ thuật chi phối sự tạo thành của hệ thống nghệ thuật với các đặc sắc của nó. Thi pháp biểu hiện trên các cấp độ: tác phẩm, thể loại, ngôn ngữ, tác giả và bao trùm là cả nền văn học. 11
Nói cách khác, thi pháp là ý thức của nhà văn khi sáng tạo ra hình thức nghệ thuật. Hình thức nghệ thuật có hai mặt: - Mặt cụ thể, cảm tính (chất liệu tác phẩm, không gian, thời gian, chi tiết, tình tiết, nhân vật, sự kiện, mâu thuẫn, xung đột…) - Mặt quan niệm (lí lẽ, nhận thức, triết lí, tư tưởng, tình cảm,…) Thi pháp học là khoa học nghiên cứu thi pháp. Cấp độ nghiên cứu thi pháp học các hình thức nghệ thuật (kết cấu, âm điệu, nhịp câu, đối thoại, thời gian, không gian, cú pháp,…) yêu cầu đọc tác phẩm như một chỉnh thể. Ở đó, các yếu tố ngôn từ liên kết chặt chẽ với nhau, hợp thành một hệ thống để biểu đạt tư tưởng, tình cảm, tư duy, nhân sinh quan,… tức là cái đẹp của thế giới, con người. Nếu mỹ học là lý luận các nghệ thuật thì thi pháp học chính là mỹ học của văn học. Thi pháp trước hết nghiên cứu các phương thức nghệ thuật, miêu tả các đặc trưng thể loại văn học, từ đó mới tìm tòi các tầng lớp ý nghĩa ẩn giấu của tác phẩm. Tác phẩm văn học còn được một số nhà lý luận khác gọi là hệ thống cấu trúc. Thi pháp học nghiên cứu các cấu trúc ấy. Ký hiệu và cấu trúc là sự vật chất hóa bằng ngôn từ những ý tưởng của các tác giả. Phê bình ký hiệu nhấn mạnh ý nghĩa của các ký hiệu, của từ ngữ, phê bình cấu trúc nhấn mạnh các mối liên hệ bên trong văn bản. Thi pháp học còn bao gồm “phương pháp chủ đề” dựa trên triết học Freud, nó nghiên cứu những “ám ảnh”, những trùng điệp của ám ảnh trở đi trở lại nhiều lần trong tác phẩm của một nhà văn. Vậy với thi pháp hiện nay, tác phẩm văn học chỉ tồn tại trong ngôn từ, trong văn bản. Người đọc, người phê bình cần tìm kiếm ý nghĩa tác phẩm trên văn bản ấy. 1.1.2.2. Các bình diện thi pháp cơ bản trong sáng tạo văn học 1.1.2.2.1. Các bình diện thi pháp chung 1.1.2.2.1.1. Thi pháp tác giả Tiếp xúc với văn bản nghệ thuật ngoài việc cảm nhận nội dung khách quan, chúng ta còn giao tiếp với tác giả, đồng cảm với tác giả. Hình tượng tác giả đã đứng ra nói chuyện và giao tiếp với độc giả, vậy chúng ta không nên đồng nhất giữa hai tác giả: tác giả tiểu sử và tác giả nghệ thuật. Hình tượng tác giả có chân dung hành động, ngôn ngữ chứa đựng trong tác phẩm. Đặc biệt có khi tác giả tự miêu tả mình. 12
Nhìn chung, hình tượng tác giả thể hiện trên ba mặt: Cái nhìn; giọng điệu; lập trường (lựa chọn, phân tích, đánh giá). Hình tượng tác giả có vẻ tồn tại như vô hình. Tuy vậy, khi đọc văn, người đọc vẫn có xu hướng đọc theo chỉ dẫn của tác giả, đọc thầm hay đọc thành tiếng theo giọng điệu của tác giả. Cái nhìn và giọng điệu của tác giả vô hình nhưng có thực, luôn luôn tồn tại và ổn định suốt theo tác phẩm. Đó là yếu tố thi pháp quan trọng có thể xác định được dù nó vô hình dạng. Chính vì vậy, thi pháp tác giả là một trong những vấn đề không nên bỏ lỡ khi nghiên cứu một tác phẩm văn học theo hướng thi pháp học. 1.1.2.2.1.2. Thi pháp tác phẩm Thi pháp học hiện đại nghiên cứu tác phẩm như một sản phẩm sáng tạo in đậm dấu ấn của chủ thể nghệ thuật. Nó tiếp cận tác phẩm từ quan niệm mới về chỉnh thể nghệ thuật, tìm mọi cách khắc phục phép nhị nguyên, chia tách giả tạo nội dung và hình thức. Đặc điểm nói trên thể hiện ở thao tác bóc tách các cấp độ của tác phẩm văn học, ở hệ thống phạm trù và nội hàm được trao cho chúng để mô tả các cấp độ ấy. GS. Trần Đình Sử - một trong những người đi đầu trong xu hướng nghiên cứu thi pháp tác phẩm ở Việt Nam thường bóc tách tác phẩm văn học theo ba cấp độ: chỉnh thể - văn bản hình tượng - văn bản ngôn từ. Trong đó, ở cấp độ chỉnh thể, tác phẩm được tiếp cận từ ba phạm trù “cái”: hình thức quan niệm, quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới nghệ thuật. Hình thức trong nghệ thuật là hình thức của khách thể thẩm mĩ được tạo ra trong tác phẩm. Hình thức cảm tính là hình thức bề ngoài, mang tính ngẫu nhiên của sự vật, và vì thế, nó không thể trở thành đối tượng của khoa học. “Hình thức quan niệm” là hình thức bên trong, loại hình thức thể hiện “logic của hình thức” và tạo ra hình thức. Nó vừa là hình thức của khách thể thẩm mĩ được tạo ra trong tác phẩm, vừa là hình thức của chủ thể, được chủ thể sử dụng để sáng tạo và cảm nhận thế giới. Là sản phẩm sáng tạo của chủ thể để thể hiện quan niệm của chủ thể, hình thức quan niệm vừa in đậm dấu ấn của cá tính sáng tạo, vừa là khuôn mẫu cấu trúc mang tính loại hình. Cho nên, theo Trần Đình Sử, phải lấy “hình thức quan niệm” làm đối tượng chiếm lĩnh, thi pháp học mới có thể “nghiên cứu hình thức nghệ thuật như những hiện tượng có quy luật”. 13
Nếu khái niệm “hình thức quan niệm” chủ yếu xác định bình diện “hình thức”, thì phạm trù quan niệm nghệ thuật về con người chủ yếu xác định bình diện “nội dung” như là đối tượng nghiên cứu của thi pháp học. Ở cấp độ văn bản hình tượng, Trần Đình Sử tiếp cận sáng tác văn học từ hai bình diện: tổ chức chủ quan và tổ chức khách quan. Ông thường sử dụng khái niệm “hình tượng tác giả”, “kiểu tác giả”, “kiểu nhà thơ” để mô tả bình diện cấu trúc chủ quan. Bình diện tổ chức khách quan của sáng tác văn học được ông mô tả chủ yếu bằng hai phạm trù “không gian và thời gian nghệ thuật”. Ứng với hai bình diện chủ quan và khách quan của kết cấu văn bản hình tượng, văn bản ngôn từ được tiếp cận theo hai trục: hệ hình và ngữ đoạn. Trong đó, trục hệ hình được mô tả bằng hai phạm trù “điểm nhìn”, “cái nhìn” và “giọng điệu”. 1.1.2.2.1.3. Thi pháp thể loại Loại thể văn học là: “Phạm trù phân loại các tác phẩm văn học, vốn đa dạng đồng thời có sự giống nhau, từng nhóm một, về một số dấu hiệu nhất định. Các nhóm lớn nhất là những “loại”; mỗi loại gồm những nhóm nhỏ hơn là những thể (hoặc “thể loại”, “thể tài”) [2, tr.190]. Dạy học bám sát đặc trưng thi pháp loại thể là việc dẫn dắt học sinh khám phá, phát hiện, phân tích các khía cạnh hình thức của tác phẩm văn học nghệ thuật để rút ra ý nghĩa thẩm mỹ của nó. Đây là một trong những phương pháp dạy học bổ sung hữu ích cho cách dạy học truyền thống là chú trọng tới các yếu tố bên ngoài tác phẩm nhiều hơn như: tiểu sử nhà văn, hoàn cảnh sáng tác, nguyên mẫu nhân vật, giá trị hiện thực, tác dụng xã hội. Dạy học bám sát đặc trưng thi pháp loại thể cũng là yêu cầu của đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường phổ thông hiện nay. Trong cuốn Hướng dẫn thực hiện chương trình sách giáo khoa lớp 12, Phan Trọng Luận đã nhận định: “Một trong những con đường đi vào tác phẩm văn chương là nhận diện được loại thể. Đến với thơ không giống với tự sự hay kịch. Đến với văn học dân gian không hoàn toàn giống như đến với văn học viết. Văn học trung đại và hiện đại có những đặc trưng thủ pháp nghiên cứu riêng. Với văn học dịch cũng cần có cách tiếp cận riêng.” [30]. Truyện có những đặc trưng cơ bản: “tính khách quan trong sự phản ánh; cốt truyện được tổ chức một cách nghệ thuật; nhân vật được miêu tả chi tiết, sống động gắn với hoàn cảnh; phạm vi miêu tả không bị hạn chế về không gian và thời gian; ngôn ngữ linh hoạt, gần với ngôn ngữ đời sống” [29. tr.152]. 14