Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 12 trong dạy học truyện ngắn Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này nghiên cứu đề xuất những hướng dẫn học sinh lớp 12 cách tự học truyện ngắn Việt Nam, thiết kế giáo án và dạy thử nghiệm một truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong SGK Ngữ văn 12, nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh, góp phần đổi mới PPDH Ngữ văn ở trường THPT để từ đó nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 12 trong dạy học truyện ngắn Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN MINH PHƢƠNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH LỚP 12 TRONG DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN Hà Nội - 2017
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN MINH PHƢƠNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH LỚP 12 TRONG DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Ngữ văn Mã số: 8140111 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Tôn Quang Cƣờng Hà Nội - 2017
LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân trọng cảm ơn Trƣờng Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội, quý thầy cô tham gia giảng dạy lớp Cao học Lý luận và Phƣơng pháp dạy học bộ môn Ngữ văn khóa 2015 – 2017 đã giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện cho tác giả trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Đặc biệt, tác giả xin đƣợc bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS. Tôn Quang Cƣờng, ngƣời đã đã tận tình hƣớng dẫn khoa học, giúp đỡ tác giả hoàn thành luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh trƣờng THPT Ngô Quyền – Hòa Bình đã cộng tác và nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình điều tra, nghiên cứu, kiểm chứng kết quả nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Luận văn chắc chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết, tác giả mong nhận đƣợc sự góp ý chân thành của quý thầy cô và đồng nghiệp. Hà Nội Ngày 10 tháng 11 năm 2017 Tác giả Nguyễn Minh Phƣơng i
DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 1 CB Chủ biên 2 GV Giáo viên 3 GS Giáo sƣ 4 HS Học sinh 5 PPDH Phƣơng pháp dạy học 6 NXB Nhà xuất bản 7 SGK Sách giáo khoa 8 THPT Trung học phổ thông 9 TSKH Tiến sĩ khoa học ii
DANH MỤC CÁC BẢNG Danh mục bảng Bảng 1.1 Cấu trúc năng lực ............................................................................. 13 Bảng 1.2 Quy trình dạy - tự học ...................................................................... 19 Bảng 1.3 Chƣơng trình truyện ngắn Việt Nam lớp 12 ................................... 36 Bảng1.4 Nhận thức của học sinh THPT về tác dụng của tự học .................. 38 Bảng 1.5 Thực trạng sử dụng kĩ năng tự học của học sinh THPT .................. 39 Bảng 1.6 Thực trạng hoạt động dạy - tự học của giáo viên ........................... 43 Bảng 2.1 So sánh cách kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hƣớng bồi dƣỡng năng lực tự học với kiểm tra, đánh giá kiểu dạy học truyền thống ..... 77 Bảng 3.1 So sánh kết quả học tập sau khi dạy thực nghiệm .......................... 97 iii
DANH MỤC CÁC HÌNH Sơ đồ 1.1 Chu trình dạy - tự học .................................................................... 18 iv
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .....................................................................................................i DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT ........................................................... ii DANH MỤC CÁC BẢNG .............................................................................. iii DANH MỤC CÁC HÌNH……………………………………………………iv MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................. 2 3.Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 8 3.1. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 8 3.2.Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................... 8 4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 9 5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 9 a. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lý luận .................................................. 9 b. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn ............................................... 9 6. Cấu trúc luận văn ..................................................................................... 9 CHƢƠNG 1 .................................................................................................... 10 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................................... 10 1.1. Tự học và năng lực tự học ........................................................................ 10 1.1.1. Khái niệm tự học , năng lực, năng lực tự học ..............................................................10 1.1.2. Các hình thức tự học .............................................................................. 16 1.1.5. Những năng lực cần thiết của ngƣời tự học môn Ngữ văn .................... 25 1.1.6. Vai trò và ý nghĩa của tự học ................................................................. 26 1.2. Truyện ngắn và năng lực tự học truyện ngắn ........................................... 27 v
1.2.1 Thể loại truyện ngắn hiện đại và nét riêng của truyện ngắn Việt Nam giai đoạn hiện đại ................................................................................... 27 1.2.2 Năng lực tự học truyện ngắn Việt Nam giai đoạn hiện đại .................... 30 1.3 Đặc điểm tâm lí, nhận thức của học sinh THPT ........................................ 33 1.4 Chƣơng trình truyện ngắn Việt Nam trong SGK lớp 12 và thực trạng dạy - tự học truyện ngắn ở THPT. .................................................................. 36 1.4.1 Chƣơng trình truyện ngắn Việt Nam trong SGK lớp 12. ..............................................36 Bảng 1.3 Chƣơng trình truyện ngắn Việt Nam lớp 12 ................................... 36 1.4.2 Thực trạng việc bồi dƣỡng năng lực tự học truyện ngắn cho học sinh THPT ..............37 Bảng1.4 Nhận thức của học sinh THPT về tác dụng của tự học ................... 38 Bảng 1.5: Thực trạng sử dụng kĩ năng tự học của học sinh THPT ................. 39 Về năng lực tự nghiên cứu ............................................................................... 41 Về năng lực tự thể hiện .................................................................................... 41 Về năng lực tự kiểm tra, đánh giá .................................................................... 42 Bảng 1.6 Thực trạng hoạt động dạy - tự học của giáo viên ............................ 43 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 46 CHƢƠNG 2 .................................................................................................... 47 TỔ CHỨC DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ........... 47 THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC ............................ 47 CHO HỌC SINH LỚP 12 THPT ................................................................. 47 2.1 Một số nguyên tắc tổ chức dạy học truyện ngắn theo hƣớng phát triển năng lực tự học cho HS lớp 12THPT .................................................... 47 2.1.1 Bám sát mục tiêu của chƣơng trình giáo dục phổ thông ...............................................47 2.1.2 Phù hợp với những đặc điểm tâm sinh lí của HS THPT ...............................................47 2.1.3 Quán triệt tinh thần đổi mới PPDH môn học (Ngữ văn) và phần học (truyện ngắnViệt Nam hiện đại) .........................................................................................................................48 vi
2.1.4 Xuất phát từ thực tế rèn năng lực tự học truyện ngắn Việt Nam cho học sinh THPT hiện nay ..................................................................................................................................50 2.2. Hƣớng dẫn HS lớp 12 tự học trong quá trình dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại theo hƣớng phát triển năng lực tự học cho HS THPT .... 50 2.2.1 Hƣớng dẫn HS lập kế hoạch tự học ..............................................................................51 2.2.2 Hƣớng dẫn học sinh tự học trƣớc giờ học .............................................. 53 2.2.3 Hƣớng dẫn học sinh tự học trong giờ học .............................................. 68 2.2.4 Hƣớng dẫn học sinh tự học sau giờ học ................................................. 75 Tiểu kết chƣơng 2…………………………………………………………..80 CHƢƠNG 3 .................................................................................................... 81 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................................................................ 81 3.1 Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 81 3.2 Đối tƣợng thực nghiệm .............................................................................. 81 3.3 Nội dung thực nghiệm................................................................................ 82 3.4 Phƣơng pháp tiến hành thực nghiệm ......................................................... 94 3.4.1. Cách tiến hành..............................................................................................................94 3.4.2. Cách đánh giá ...............................................................................................................95 3.5 Kết quả thực nghiệm sƣ phạm ................................................................... 96 3.5.1 Nhận xét chung về kết quả thực nghiệm .......................................................................96 3.5.2 Kết quả thực nghiệm cụ thể ...........................................................................................97 Bảng 3.1: So sánh kết quả học tập sau khi dạy thực nghiệm ......................... 97 Tiểu kết luận chƣơng 3 ................................................................................... 99 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..............................................................100 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................103 PHỤ LỤC .....................................................................................................108 vii
viii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thời đại bùng nổ thông tin đã tiếp sức cho tri thức khoa học của nhân loại phát triển và đổi mới nhanh chóng theo t ốc độ lũy ti ến. Do đó khoảng cách giữa sự vô hạn của tri thức nhân loại và sự có hạn của kiến thức cá nhân ngày càng lớn hơn, thậm chí những kiến thức , kĩ năng hiện có nhanh chóng trở nên lạc hậu và không đủ thỏa mãn nhu cầu sống của con ngƣời. Tự học, tự nghiên cứu đã trở thành chìa khóa vàng để rút ngắ n kho ảng cách trên . Với mục đích đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hƣớng hiện đại hoá, dân chủ hoá và hội nhập quốc tế, Đảng và Nhà nƣớc cũng sớm đƣa vào Luật Giáo dục yêu cầ u : “Cải tiến phƣơng pháp giảng dạy và học tập theo hƣớng tích cực hóa ho ạt động học tập, phát huy tính chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của học sinh…” (NQ TW2 - Luật Giáo dục). Theo đó , tự học đã trở thành nhu cầu của thời đại, không nhƣ̃ng thế “Tự học, tự đào tạo là một con đƣờng phát triển suốt đời của mỗi con ngƣời trong nền kinh tế xã hội nƣớc ta hiện nay và cả mai sau " (thƣ của Tổng bí thƣ Đỗ Mƣời gửi Hội thảo khoa học nghiên cứu phát triển tự học, tự đào tạo ngày 6/1/1998) Giáo du ̣c phổ thông nƣớc ta đang thực hiện bƣớc chuyển từ chƣơng trình giáo du ̣c nội dung sang tiếp cận năng lực của ngƣời học , nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc HS đƣợc học cái gì đến chỗ quan tâm HS vận du ̣ng đƣợc cái gì qua việc học . Và trong số các năng lực cần hình thành ở ngƣời học , thì năng lực tự học chính là năng lực nền tảng , là chìa khoá quan trọng của mọi năng lực. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng từng khuyên “Trong cách hoc , phải lấy tự học làm cốt ”. Năng lực tự học có sẵn trong mỗi ngƣời. Để đánh thƣ́c đƣợc kho báu tiềm ẩ n đó ngƣời học phải có năng lƣc ̣ tƣ̣ học , tƣ̣ nghiên cƣ́u , nhà trƣờng phải thay đổ i cách day : dạy học sinh cách học trong đó có dạy cách tự học. 1
Dù đang trên đƣờng đổi mới nhƣng dạy học Văn hiện nay vẫn còn nặng về truyề n th ụ kiế n thƣ́c theo hƣớng đ ọc chép nên nhiề u h ọc sinh tỏ ra không mặn mà, không hƣ́ng thú với môn Văn . Để khắ c ph ục hạn chế đó phƣơng pháp d ạy học Văn đã chuyển dần từ giảng văn sang đọc - hiểu văn bản và d ạy cho học sinh biế t cách tƣ̣ h ọc, lấ y vi ệc tƣ̣ h ọc làm căn bản. Nghĩa là chuyển từ truyền thụ kiến thức sang hình thành kĩ năng , lấ y ki ̃ năng tƣ̣ học làm cố t lõi . Truyện ngắ n Việt Nam hiện đại giai đoạn sau năm 1975, trong chƣơng trình sách giáo khoa lớp 12 là một phần quan trọng của chƣơng triǹ h Ngƣ̃ văn 12 với những truyện ngắ n chọn lọc nổ i tiế ng nhƣ Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu, Một người Hà Nội của Nguyễn Khải,… Tuy nhiên do thời gian h ọc trên lớ p có h ạn, ngƣời dạy chƣa chú tr ọng dạy ki ̃ năng tƣ̣ h ọc, học trò còn thụ động, chƣa dành thời gian cầ n thiế t cho việc tƣ̣ học nên hiệu quả của chƣa cao. Vì vậy việc hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS trong dạy học truyện hiện đại Việt Nam không chỉ là một định hƣớng đổi mới phƣơng pháp để nâng cao chất lƣợng dạy học các bài học truyện hiện đại Việt Nam trong chƣơng trình Ngữ Văn 12 một cách hiệu quả mà nó thực sự trở nên cần thiết, phù hợp với định hƣớng đổi mới của giáo du ̣c phổ thông nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay. Đó chính là lý do chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 12 trong dạy học truyện ngắn Việt Nam”. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Chƣơng trình giáo du ̣c định hƣớng năng lực nay còn gọi là “ dạy học định hướng kết quả đầu ra” đƣợc bàn đến nhiều từ những năm 90 của thể kỷ XX và ngày nay đã trở thành xu hƣớng giáo du ̣c quốc tế. 2
Nghị quyết của Hội nghị Trung ƣơng VIII khoá IX về đổi mới căn bản, toàn diện giáo du ̣c và đào tạo xác định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”[18]. Ở Việt Nam, trong những năm gần đây cũng xuất hiện những bài viết về vấn đề đổi mới dạy học theo định hƣớng tiếp cận năng lực. Các tác giả Nguyễn Văn Cƣờng-Bernd Meier trong cuốn “Lý luận dạy học hiện đại” phần “Cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học” cũng đã chỉ rõ “Giáo dục định hướng năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học. Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực tập trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Việc quản lý chất lượng dạy học chuyển từ việc điều khiển “đầu vào” sang điều khiển “đầu ra”, tức là kết quả học tập của HS” [14-48]. Gần đây nhất, trong tài liệu tập huấn “Dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn ngữ văn THPT”, các chuyên gia của Bộ giáo du ̣c và đào tạo đã có những định hƣớng và hƣớng dẫn cụ thể việc thực hiện dạy học và kiểm tra đánh giá môn Ngữ văn THPT theo định hƣớng phát triển năng lực của ngƣời học. Tài liệu nêu rõ: “Phải thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy học cách học. cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất”[15]. 3
Năng lực tự học trong nhà trường nói chung Vấn đề tự học của HS, sinh viên đã đƣợc rất nhiều các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc quan tâm ở nhiều góc độ khác nhau. Ở nƣớc ngoài, ngƣời đặt nền móng cho ý thức về hoạt động tự học là nhà giáo dục ngƣời cộng hòa Séc J.A Comenxki (1592-1670). Cùng với việc “đánh thức năng lực nhạy cảm, phán đoán của ngƣời học”, Komensky đã tìm ra phƣơng pháp cho phép giáo viên giảng ít hơn, học sinh học nhiều hơn. Ông khẳng định: “Không có khát vọng học tập, không có khát vọng suy nghĩ thì sẽ không thể trở thành tài năng”. Vào thế kỷ XVIII - XIX, một số nhà giáo dục lỗi lạc nhƣ J.J. Rousscau (1712-1778), Pestalozi (1746-1827), Disterver (1790-1886), Usinski (1824-1890), J. Dewey (1859-1952),… đã hƣớng việc phát huy yếu tố tiềm ẩ n trong cá nhân con ngƣời, nhấn mạnh phƣơng thức học tập bằng con đƣờng tích cực tìm tòi, khám phá, nỗ lực của bản thân để giành lấy tri thức. Những tƣ tƣởng đó đƣợc các nhà giáo dục thế hệ sau này tiếp thu và phát triển thành các phƣơng pháp dạy học tích cực, phát huy tính tích cực, tự chủ của HS. Vào thế kỷ XX, các nhà giáo dục tiếp tục kế thừa và phát triển những thành tựu trƣớc đó , đã tạo ra một giai đoạn phát triển rực rỡ về lý luận dạy học. Những nhà giáo dục tên tuổi nhƣ X.P.Baranov, T.A.Ilina, A.N.Leonchiev, A.V. Petrovski, A.M.Machiuskin, Makiguchi, J.G.Pestalozi, F.Disterver…đã nghiên cứu về vấn đề tự học và đƣa ra vấn đề tự học nhƣ thế nào; cách độc lập nghiên cứu khoa học; cách suy nghĩ tìm tòi; cách sáng tạo; …. N.A. Rubakin (1862-1946) trong tác phẩ m “Tự học nhƣ thế nào” đã nhấn mạnh vai trò và thái độ tích cực tự học của học sinh trong việc chiếm lĩnh tri thức. N.A. Rubakin đã thấy rõ vai trò của yếu tố động cơ trong tự học của HS. Muốn ngƣời học học tập có kết quả thì trong dạy học phải giáo 4
dục con ngƣời có động cơ đúng đắn trong tự học. Ông khẳng định: “Việc giáo dục động cơ đúng đắn là điều kiện cơ bản để HS tích cực, chủ động trong tự học” [54]. Rubakin kết luận rằng: Hãy mạnh dạn tự mình đặt ra câu hỏi rồi tự mình tìm lấy câu trả lời - đó chính là phƣơng pháp tự học. Tuy nhiên, chỉ có động cơ thôi vẫn chƣa đủ mà ngƣời học cần phải có kỹ năng tự học thì mới tự học có hiệu quả. Vào những năm 70 của thế kỷ XX, I.F.Kharlamop khẳng định rằng: tự học đó ng vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao tính tích cực nhận thức và hiệu quả cho hoạt động trí tuệ của SV. Hoạt động tự học diễn ra theo cách tăng cƣờng nghiên cứu, làm việc với tài liệu học tập, dạy học nêu và giải quyết vấn đề, cải tiến công tác tự học, đổi mới phƣơng pháp kiểm tra đánh giá, …. Năm 1994, Raja Roy Singh - nhà giáo dục ngƣời Ấn Độ, trong cuốn sách “Giáo dục thế kỷ XX: Những triển vọng của châu Á Thái Bình Dương” đã nghiên cứu vai trò của tự học của ngƣời học và đề cao vai trò chuyên gia cố vấn của ngƣời thầy trong học tập thƣờng xuyên và học tập suốt đời, trong việc hình thành và phát huy năng lực tự học của ngƣời học. Năm 1996, Uỷ ban quốc tế về Giáo dục cho Thế kỷ XXI do Jacque Delor làm Chủ tịch đƣa ra một báo cáo khẳng định vai trò quan trọng của giáo dục đối với sự phát triển tƣơng lai của cá nhân, dân tộc và nhân loại. Báo cáo này nhấn mạnh giáo dục là “kho báu tiềm ẩ n” và đã đƣa ra một tầm nhìn về giáo dục cho thế kỷ XXI dựa trên bốn trụ cột (học để biết, học để làm, học để khẳng định mình , học để cùng chung sống ) cũng đã khẳng định tầm quan trong của tự học trong xã hội đầy tính cạnh tranh và trong thời đại bùng nổ của tri thức khoa học, công nghệ nhƣ hiện nay [26]. Ở nƣớc ta, những năm gần đây vấn đề tự học rất đƣợc quan tâm. Tác giả Vũ Quốc Anh có bài viết : “Tạo ra năng lực tự học sáng tạo của HS 5
THPT”. Tại Hà Nội năm 1998, một cuộc hội thảo khoa học với tiêu đề “Nghiên cứu tự học - tự đào tạo” đã đƣợc tổ chức với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu, nhiều giáo sƣ đầu ngành. Trong cuộc hội thảo này, nội dung các bài viết, các bài phát biểu đều nhấn mạnh tầm quan trọng của tự học và yêu cầu các cấp, các ngành phải chăm lo xây dựng phong trào tự học toàn dân. Bên cạnh đó, còn có một số cuốn sách đã đƣợc xuất bản nhƣ “Tôi tự học” - Nguyễn Duy Cần, “Tự học là một nhu cầu của thời đại” - Nguyễn Hiến Lê, “Luận bàn và kinh nghiệm tự học” - Nguyễn Cảnh Toàn... Những cuốn sách này chủ yếu đúc kết những kinh nghiệm quý báu trong quá trình tự học của một số tác giả. Đặc biệt, Trung tâm nghiên cứu và phát triển tự học còn cho ra mắtbạn đọc tạp chí “Tự học”. Tạp chí này đã thu hút sự quan tâm chú ý và sự tham gia luận bàn về vấn đề tự học của nhiều nhà khoa học, giáo sƣ, nhà giáo... Cuốn “Học và dạy cách học” do tác giả Nguyễn Cảnh Toàn chủ biên là một trong những cuốn sách đầu tiên ở Việt Nam viết một cách có hệ thống về việc “học” và “dạy cách học”. Cuốn sách này thực sự là tài liệu bổ ích giúp cho việc đổi mới phƣơng pháp dạy và học ở Việt Nam, đặc biệt là quá trình dạy tự học. Tác giả Trịnh Quốc Lập trong bài báo khoa học “Phát triển năng lực tự học trong hoàn cảnh Việt Nam ” (2008) đăng trên tạp chí khoa học Trƣờng Đại học Cần Thơ đã cho rằng năng lực tự học không chỉ là một phẩ m chất dành cho ngƣời học thuộc thế giới phƣơng Tây , về bản chất mà nói, sinh viên châu Á không phải là không có năng lực tự học; hệ thống giáo dục ở các nƣớc châu Á chƣa tạo đủ điều kiện để sinh viên phát triển năng lực tự học. Kết quả nghiên cứu của tác giả bài viết này đã chứng minh rằng trong hoàn cảnh Việt Nam năng lực tự học có thể đƣợc phát triển thông qua việc ứng dụng học tập tự điều chỉnh. 6
Năng lực tự học trong môn Ngữ văn Ngữ văn là một môn học có những đặc trƣng riêng nên tự học trong môn Ngữ văn cũng có những nét khác biệt. Cuốn “Áp dụng dạy và học tích cực trong môn Văn học” do nhóm tác giả Trần Bá Hoành, Nguyễn Trí, Cao Đức Tiến, Nguyễn Trọng Hoàn biên soạn đã nói đến một trong những đặc trƣng của phƣơng pháp dạy học tích cực đó là tự học. Trong bài: “Dạy văn để HS tự học văn”, GS Phan Trọng Luận đặt ra yêu cầu và mu ̣c tiêu c ủa việc dạy Văn là dạy HS cách tự học Văn. Trong các luận văn, luận án, bài viết của các tác giả gần đây, vấn đề tự học cũng rất đƣợc quan tâm. Hai tác giả Phạm Thị Xuyến và Vũ Thị Sáu trong hai cuốn luận văn “Dạy học văn học sử theo hướng hình thành và phát triển năng lực tự học ở học sinh lớp 10” và “Hình thành thói quen tự học cho học sinh THPT qua bài học Văn học sử (tác gia) đã quan tâm đến việc hình thành năng lực, thói quen tự học trong phần VHS. Tác giả Trần Thị Hƣơng Mai trong luận văn “Dạy học phần đọc thêm các tác phẩm tự sự trong chương trình Ngữ văn lớp 12 theo hướng tự học có hướng dẫn” lại đi sâu nghiên cứu dạy học các bài đọc thêm theo hƣớng tự học có hƣớng dẫn. Ngoài ra còn có một số bài viết khác nhƣ “Cách tự học môn Ngữ văn hiệu quả” (Nguyễn Văn Phiên), “Rèn kĩ năng tự học môn Ngữ văn” (Đặng Quang Sơn), trong đó các tác giả mới đề xuất những cách làm mang tính chất kinh nghiệm chứ chƣa đi sâu nghiên cứu kĩ vấn đề. Một số luận văn cũng đã bắt đầu khai thác vấn đề tự học, tự nghiên cứu trong môn Ngữ văn nhƣ “Những hình thức tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS trong giờ văn học sử ở trường THPT” của tác giả Đào Văn Phán, “Hình thành năng lực nghiên cứu cho học sinh THPT thông qua giờ văn học sử” của Lê Khánh Tùng. “Rèn luyện năng lực tự học cho HS qua những giờ văn học sử (bài khái quát giai đoạn văn học) của Nguyễn Thị Bích Hƣờng,…. 7
Nhƣ vậy, qua tìm hiểu lịch sử nghiên cứu vấn đề, chúng tôi nhận thấy: Lý luận chung về tự học đã đƣợc các tác giả nghiên cứu khá kĩ tạo ra cơ sở lí luận vững chắc cho những nghiên cứu tiếp theo về năng lực tự học. Tuy nhiên có rất ít công trình nghiên cứu một cách cu ̣ thể về năng lực tự học và nhất là việc nghiên cứu việc hình thành và phát triển năng lực tự học cho học sinh ở các bài truyện hiện đại Việt Nam trong chƣơng trình Ngữ Văn 12. 3.Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn về phát triển năng lực tự học, đề xuất những hƣớng dẫn học sinh lớp 12 cách tự học truyện ngắn Việt Nam, thiết kế giáo án và dạy thử nghiệm một truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong SGK Ngữ văn 12, nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh, góp phần đổi mới PPDH Ngữ văn ở trƣờng THPT để từ đó nâng cao chất lƣợng dạy học Ngữ văn. 3.2.Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc phát triển năng lực tự học cho học sinh. - Khảo sát và đánh giá thực trạng của việc dạy học truyện hiện đại Việt Nam trong chƣơng trình Ngữ Văn 12 ở trƣờng THPT theo định hƣớng phát triển năng lực tự học của ngƣời học. - Nghiên cứu chƣơng trình truyện ngắn Việt Nam ở lớp 12 THPT và khảo sát thực tế dạy học truyện ngắn theo hƣớng phát triển năng lực tự học ở THPT. - Đề xuất những hƣớng dẫn học sinh tự học nhằm phát triển năng lực tự học truyện ngắn Việt Nam ở lớp 12 THPT. - Thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm tra hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất. 8
4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1.Đối tượng nghiên cứu: Năng lực tự học truyện ngắn Việt Nam của học sinh lớp 12 THPT. 4.2.Phạm vi nghiên cứu: Các bài học về truyện Việt Nam trong chƣơng trình Ngữ Văn 12 ban cơ bản và năng lực tự học truyện ngắn của học sinh lớp 12 THPT. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu a. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp - Phƣơng pháp thống kê, phân loại b. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp điều tra: khảo sát bằng phiếu điều tra, phỏng vấn đối với GV và HS. - Phƣơng pháp thống kê, phân loại: thống kê, phân loại kết quả khảo sát. - Phƣơng pháp quan sát: quan sát các hoạt động tự học của HS trong và ngoài giờ lên lớp. - Phƣơng pháp thực nghiệm: ứng du ̣ng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu; Kết luận và khuyến nghị; Tài liệu tham khảo; phụ lục, luận văn bao gồm các chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài Chƣơng 2: Tổ chức dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại theo hƣớng phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 12 - Trung học phổ thông Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 9
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tự học và năng lực tự học 1.1.1. Khái niệm tự học , năng lực, năng lực tự học Khái niệm tự học Tự học là một nội dung vừa có tính truyền thống vừa có tính thời sự phổ biến không chỉ ở nƣớc ta mà còn là vấn đề của nhiều nƣớc. Ngay từ xa xƣa, Khổng Tử đã ý thức đƣợc tầm quan trọng của việc tự học đối với mỗi con ngƣời. Theo ông học không chỉ ở trƣờng mà còn học ở bạn bè, học ở mọi nơi mọi chổ, học ở mọi ngƣời bằng ý chí và nghị lực và niềm say mê là cách tự học của Khổng Tử. Ông đã chỉnh lý một số sách cổ kinh điển của nho gia nhƣ: Kinh thi, Kinh thƣ, Kinh lễ,… Có đƣợc thành tựu này là do ông luôn có tinh thần tự học hỏi, tự bồi dƣỡng và quan trọng hơn là ông biết cách tự học. Hồ Chí Minh là tấm gƣơng về tự học. Bác viết “học hỏi là một việc phải tiếp tục suốt đời. Suốt đời phải gắn liền lý luận với công tác thực tiễn. Không ai có thể tự cho mình đã biết đủ rồi, đã biết hết rồi. Thế giới ngày càng đổi mới, nhân dân ta ngày càng tiến bộ, cho nên chúng ta phải tiếp tục học và hành để tiến bộ kịp nhân dân”(Bài nói chuyện tại lớp nghiên cứu chính trị khóa I, Trƣờng Đại học Nhân dân Việt Nam 21. 7. 1956). Hồ Chí Minh khẳng định tự học chính là sự nổ lực của bản thân ngƣời học, sự làm việc của bản thân ngƣời học một cách có kế hoạch trên tinh thần tự động học tập. Bàn về khái niệm tự học, Nguyễn Kỳ cho rằng: “Tự học là ngƣời học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí 10