Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phương pháp tọa độ trong không gian

Chia sẻ: Dilysstran Dilysstran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học khám phá có hướng dẫn. Nghiên cứu cơ sở lý luận của sử dụng câu hỏi hiệu quả cao. Nghiên cứu nội dung và mục đích yêu cầu, phương pháp dạy học chủ đề phương pháp tọa độ trong không gian. Nghiên cứu việc vận dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá vào chủ đề “Phương pháp tọa độ trong không gian” ở trung học phổ thông.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phương pháp tọa độ trong không gian

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI KHÁNH PHƢƠNG SỬ DỤNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ TRONG DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG KHÔNG GIAN LUẬN VĂN THẠC Ƣ PHẠ T ÁN HÀ NỘI – 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI KHÁNH PHƢƠNG SỬ DỤNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ TRONG DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG KHÔNG GIAN LUẬN VĂN THẠC Ƣ PHẠ T ÁN CH N NG NH ẬN V PHƢƠNG PHÁP DẠ HỌC BỘ N T ÁN Mã số: 60 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Đức Huy HÀ NỘI – 2015
LỜI CẢ ƠN Lời đầu tiên trong luận văn, tác giả xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Trƣờng Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và hết lòng giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn tới TS. Nguyễn Đức Huy trong suốt thời gian qua đã tận tình hƣớng dẫn tác giả nghiên cứu hoàn thiện luận văn đúng thời hạn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám Hiệu, các thầy giáo, cô giáo và các em học sinh trƣờng Trung học phổ thông Quang Minh (Hà Nội) đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành bản luận văn. Lời cảm ơn chân thành của tác giả cũng xin đƣợc dành cho gia đình, ngƣời thân và các bạn học viên lớp Lý luận và Phƣơng pháp dạy học môn Toán K9 - Trƣờng Đại học Giáo dục trong suốt thời gian qua đã cổ vũ, động viên và đóng góp ý kiến. Mặc dù đã có nhiều cố gắng song luận văn vẫn không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong đƣợc tiếp thu những ý kiến đóng góp quý báu của thầy cô và các đồng nghiệp. Xin Trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 10 năm 2015 Tác giả Bùi Khánh Phƣơng i
MỤC LỤC Lời cảm ơn .................................................................................................................. i Danh mục các từ viết tắt..............................................................................................v Danh mục các bảng ................................................................................................... vi Danh mục các biểu đồ, đồ thị ................................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1 CƠ Ở LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ................................................7 1.1. Dạy học khám phá ................................................................................................7 1.1.1. Một số quan điểm về dạy học khám phá ...........................................................7 1.1.2. Khái niệm dạy học khám phá. ...........................................................................9 1.1.3. Đặc trƣng của dạy học khám phá. ...................................................................10 1.1.4. Ƣu và nhƣợc điểm của dạy học khám phá. Điều kiện thực hiện. ...................10 1.2. Dạy học khám phá có hƣớng dẫn .......................................................................12 1.2.1. Thế nào là dạy học khám phá có hƣớng dẫn ...................................................12 1.2.2. Vai trò của giáo viên trong dạy học khám phá có hƣớng dẫn.........................12 1.3. Câu hỏi hiệu quả đƣợc sử dụng trong dạy học khám phá có hƣớng dẫn ...........14 1.3.1. Câu hỏi hiệu quả cao. ......................................................................................14 1.3.2. Mục đích của việc đặt câu hỏi .........................................................................15 1.3.3. Các loại câu hỏi ...............................................................................................15 1.3.4. Các tiêu chuẩn xác định tính hiệu quả của câu hỏi .........................................17 1.3.5. Qui tắc đặt câu hỏi...........................................................................................17 1.3.6. Các bƣớc đặt câu hỏi. ......................................................................................18 1.3.7.Một số lƣu ý khi đặt câu hỏi hiệu quả. .............................................................19 1.3.8. Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học Toán. ...............................................21 1.3.9. Các bƣớc soạn giáo án sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá....24 1.4. Cấu trúc nội dung phần phƣơng pháp tọa độ trong không gian sách giáo khoa hình học 12 ban cơ bản .............................................................................................24 1.5. Khảo sát thực trạng dạy học nội dung phƣơng pháp tọa độ trong không gian ở trƣờng Trung học phổ thông. ....................................................................................25 1.5.1. Kết quả điều tra từ giáo viên. ..........................................................................25 1.5.2. Kết quả điều tra từ học sinh. ...........................................................................25 ii
1.5.3. Nhận xét chung ...............................................................................................26 Kết luận chƣơng 1 ....................................................................................................27 CHƢƠNG 2 TIẾP CẬN CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG KH NG GIAN THE HƢỚNG DẠY HỌC KHÁM PHÁ BẰNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ ...............................................................................................................28 2.1. Giới thiệu nội dung chƣơng ...............................................................................28 2.1.1. Nội dung chƣơng phƣơng pháp tọa độ trong không gian ...............................28 2.1.2. Yêu cầu và phân phối chƣơng trình của chƣơng ............................................28 2.2. Định hƣớng xây dựng và thực hiện phƣơng pháp dạy học theo hƣớng dạy học khám phá chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian bằng câu hỏi hiệu quả ......31 2.2.1. Dạy học khái niệm Toán học bằng dạy học khám phá có hƣớng dẫn. ...........31 2.2.2. Dạy học định lí bằng dạy học khám phá có hƣớng dẫn. .................................43 2.2.3 Dạy học giải bài tập Toán học bằng dạy học khám phá có hƣớng dẫn. .........49 Kết luận chƣơng 2 ..................................................................................................70 CHƢƠNG 3 THỰC NGHIỆ Ƣ PHẠM ...........................................................71 3.1 Mục đích, nội dung, yêu cầu thực nghiệm sƣ phạm ...........................................71 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................71 3.1.2. Nội dung thực nghiệm .....................................................................................71 3.1.3. Yêu cầu............................................................................................................71 3.2 Thời gan, qui trình, đối tƣợng và phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .............71 3.2.1. Thời gian .........................................................................................................71 3.2.2. Qui trình tổ chức thực nghiệm sƣ phạm..........................................................72 3.2.3. Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm. ....................................................................71 3.2.4 Phƣơng pháp thực nghiệm ...............................................................................72 3.3 Tiến trình thực nghiệm sƣ phạm .........................................................................74 3.3.1. Phân tích chất lƣợng học sinh trƣớc khi tiến hành thực nghiệm.....................74 3.3.2. Giáo án thực nghiệm .......................................................................................74 3.3.3. Bài kiểm tra .....................................................................................................88 3.3.4. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................90 3.4. Phân tích kết quả kiểm chứng qua việc điều tra giáo viên và học sinh về qui trình thực nghiệm sƣ phạm........................................................................................93 iii
Kết luận chƣơng 3 .....................................................................................................94 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................96 DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................98 PHỤ LỤC ...............................................................................................................100 iv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT VIẾT TẮT VIẾT ĐẦ ĐỦ DH Dạy học DHKP Dạy học khám phá ĐC Đối chứng GV Thực nghiệm HEQ Câu hỏi hiệu quả cao HS Học sinh MP Mặt phẳng NXB Nhà xuất bản SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên (?) Câu hỏi của giáo viên v
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Các mẫu thực nghiệm sƣ phạm đƣợc chọn..............................................72 Bảng 3.2. Kết quả học tập môn Toán của năm học trƣớc .........................................92 Bảng 3.3. Thống kê các điểm số của bài kiểm tra số 1 ...........................................92 Bảng 3.4. Thống kê các điểm số của bài kiểm tra số 2............................................92 Bảng 3.5. So sánh định lƣợng kết quả của bài kiểm tra số 1 ...................................93 Bảng 3.6. So sánh định lƣợng kết quả của bài kiểm tra số 2 ...................................94 vi
DANH MỤC CÁC BIỂ ĐỒ, ĐỒ THỊ Biểu đồ 3.1. Kết quả bài kiểm tra số 1 .....................................................................93 Biểu đồ 3.2. Kết quả bài kiểm tra số 2 ....................................................................93 vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1 Tính cấp thiết Do sự phát triển nhanh, mạnh của khoa học công nghệ thể hiện qua sự ra đời của nhiều lí thuyết, thành tựu mới cũng nhƣ khả năng ứng dụng chúng vào thực tế ngày một nâng cao. Học vấn mà nhà trƣờng phổ thông trang bị không thể thâu tóm đƣợc mọi tri thức mong muốn, vì vậy phải dạy cách học, tự học trên cơ sở đó xây dựng cách học tập suốt đời. Trong xã hội đòi hỏi ngƣời có học vấn hiện đại không chỉ có khả năng lấy ra từ trí nhớ các tri thức dƣới dạng có sẵn đã lĩnh hội ở nhà trƣờng phổ thông, mà còn phải có năng lực chiếm lĩnh sử dụng các tri thức mới một cách độc lập, khả năng đánh giá các sự kiện, hiện tƣợng mới, các tƣ tƣởng một cách thông minh, sáng suốt khi gặp trong cuộc sống, trong lao động và trong quan hệ với mọi ngƣời. Theo Nghị quyết số 29 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo khẳng định: “Đổi mới Giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời” [21] Về phƣơng pháp giáo dục phổ thông, Luật giáo dục năm 2005 qui định: “ Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác chủ động sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” [22] Việc thực hiện đổi mới chƣơng trình giáo dục phổ thông đòi hỏi phải đổi mới đồng bộ từ mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học đến cách thức đánh giá kết quả dạy học. Mục đích của việc đổi mới dạy học ở trƣờng trung học phổ thông là thay đổi lối dạy truyền thống truyền thụ một chiều sang dạy học theo “ Phương pháp dạy học tích cực” nhằm giúp học sinh phát huy tính tích cực, tự giác, 1
chủ động, sáng tạo, rèn luyện thói quen và khả năng tự học, tinh thần hợp tác, kỹ năng vận dụng kiến thức vào những tình huống khác nhau trong học tập và trong thực tiễn: tạo niềm tin, hứng thú trong học tập. Làm cho “ Học” là quá trình khám phá kiến thức: Học sinh tìm tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập, khai thác và xử lí thông tin,... tự hình thành hiểu biết, năng lực và phẩm chất. Tổ chức hoạt động của học sinh, dạy học sinh cách tìm ra chân lí. Chú trọng hình thành các năng lực (tự học, sáng tạo, hợp tác,...), dạy phƣơng pháp và kỹ năng lao động khoa học, dạy cách học. Một trong những PPDH đáp ứng đƣợc yêu cầu đổi mới PPDH là dạy học khám phá. Trong tài liệu [18] tác giả khẳng định: “ Dạy học khám phá là quá trình trong đó dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời dạy, ngƣời học chủ động việc học tập của bản thân thông qua các hoạt động, ngƣời học khám phá ra một tri thức nào đó trong chƣơng trình môn học”. Vấn đề hƣớng dẫn HS khám phá tri thức nhƣ thế nào cũng là một câu hỏi cần đƣợc quan tâm. Trong tài liệu [17] tác giả khẳng định: “Đặt câu hỏi hiệu quả là một cách thức giúp học sinh tham gia tích cực vào hoạt động học tập”. Và các nhà giáo dục của chƣơng trình Dạy học cho tƣơng lai của Intel nhấn mạnh vai trò của câu hỏi “ Đặt câu hỏi là trọng tâm của phương pháp dạy học tích cực. Điều quan trọng là phải lựa chọn được loại câu hỏi thích hợp để kích thích tư duy của học sinh và thu hút các em vào các cuộc thảo luận hiệu quả”. Nghệ thuật đặt câu hỏi là một trong các kỹ năng cơ bản của giáo viên trong quá trình dạy học. Bên cạnh đó ta thấy, nội dung phƣơng pháp tọa độ trong không gian là phần không thể thiếu trong chƣơng trình toán phổ thông. Nhiệm vụ của nội dung phƣơng pháp tọa độ trong không gian thuộc môn Hình học không gian là cung cấp những kiến thức cơ bản về Hình học không gian ba chiều một cách hệ thống và lôgic nhất nhằm phát triển tƣ duy lôgic, trí tƣởng tƣợng không gian, kỹ năng vận dụng các kiến thức hình học vào giải quyết bài tập bằng phƣơng pháp tọa độ hóa, các hoạt động thực tiễn và vào các môn học khác. Tuy nhiên đây lại là phần khó với học sinh do vậy không phải học sinh nào cũng đủ thời gian để thấu hiểu, ghi nhớ và vận dụng linh hoạt các kiến thức vào giải quyết các bài toán thƣờng gặp Từ những lí do trên thôi thúc tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài : “Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phương pháp tọa độ trong không gian”. 2
Với mong muốn đóng góp một cách thức khác để truyền tải kiến thức toán học trong quá trình dạy học Toán ở trung học phổ thông để nâng cao hiệu quả trong các giờ học. 1.2 Ý nghĩa lí thuyết Đề tài đƣợc nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ phƣơng diện lí luận của dạy học khám bằng câu hỏi hiệu quả. Đồng thời cho thấy tầm quan trọng của việc vận dụng các phƣơng pháp dạy học tích cực trong quá trình giảng dạy bộ môn toán ở trƣờng trung học phổ thông. 1.3 Ý nghĩa thực tế Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần hoàn thiện hơn các chủ đề toán trong trƣờng phổ thông giảng dạy bằng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá. Những luận cứ khoa học và thực tiễn đƣợc trình bày có thể đƣợc sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, trong giảng dạy toán ở trƣờng trung học phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu Qua nghiên cứu các tài liệu [18, tr. 159] tác giả cũng đồng tình về các quan điểm của dạy học khám phá đó là: Phƣơng pháp dạy học khám phá đƣợc xuất phát từ lý thuyết hoạt động của A.N. Leotiev và R.L. Rubinstien từ những năm 1940. Tuy nhiên ngƣời có công nghiên cứu để áp dụng thành công phƣơng pháp này vào dạy học là Jerme Bruner với tác phẩm nổi tiếng “ Quá trình giáo dục” ( the process of education, 1960), trong đó tác giả đã chỉ ra các yếu tố cơ bản của phƣơng pháp này là: + Giáo viên nghiên cứu nội dung bài học đến một mức độ sâu cần thiết tìm kiến các yếu tố tạo tình huống, tạo cơ hội cho hoạt động khám phá tìm tòi. + Thiết kế các hoạt động của học sinh trên cơ sở đó mà xác định các hoạt động chủ đạo, tổ chức của giáo viên. + Khéo léo đặt ngƣời học vào vị trí khám phá (khám phá cái mới của bản thân), tổ chức và điều khiển cho quá trình đó diễn ra một cách thuận lợi để từ đó ngƣời học xây dựng kiến thức cho bản thân. Ở nƣớc ta, vấn đề giúp học sinh tự khám phá, tự kiến tạo ra tri thức mới đã đƣợc đặt ra trong ngành giáo dục từ cuối thập kỷ 60, hiện nay cũng đƣợc rất nhiều đối tƣợng quan tâm. Điều này đƣợc thể hiện trong các tài liệu [4], [12], [25]. 3
Trong các tài liệu trên, các tác giả đã nêu rõ đƣợc cơ sở lí luận của DHKP và giải các dạng bài tập, xây dựng các tình huống trong các chủ đề nghiên cứu theo hƣớng khám phá có hƣớng dẫn. Tuy nhiên, chƣa tác giả nào đề cấp đến vấn đề DHKP có hƣớng dẫn bằng câu hỏi hiệu quả. Và cũng chƣa tác giả nào vận dụng DHKP có hƣớng dẫn vào dạy chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian. 3. Mục đích nghiên cứu + Nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học khám phá có hƣớng dẫn. + Nghiên cứu cơ sở lý luận của sử dụng câu hỏi hiệu quả cao + Nghiên cứu nội dung và mục đích yêu cầu, phƣơng pháp dạy học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian. + Nghiên cứu việc vận dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá vào chủ đề “Phƣơng pháp tọa độ trong không gian” ở trung học phổ thông. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1 Nhiệm vụ lí thuyết - Nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học khám phá, đặc biệt là dạy học khám phá bằng các câu hỏi hiệu quả . - Thiết kế một số giáo án dạy học phần phƣơng pháp tọa độ trong không gian bằng các câu hỏi hiệu quả. - Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 4.2 Nhiệm vụ thực tiễn + Nghiên cứu hiệu quả của việc sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian. + Nghiên cứu thực trạng của việc giảng dạy nội dung phƣơng pháp tọa độ trong không gian. + Khảo sát, đánh giá tác động của phƣơng pháp dạy học khám phá chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian bằng hệ thống câu hỏi hiệu quả. 5. Phạm vi nghiêm cứu Các phƣơng pháp dạy học theo hƣớng vận dụng dạy học khám phá chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian bằng câu hỏi hiệu quả ở trƣờng trung học phổ thông. 4
Nghiên cứu nội dung chƣơng phƣơng pháp tọa độ trong không gian chƣơng trình sách giáo khoa hình học 12. Nghiên cứu khảo sát đƣợc tiến hành trên phạm vi trƣờng trung học phổ thông Quang Minh, Mê Linh, Hà Nội. 6. Mẫu khảo sát Khối 12 – Trƣờng THPT Quang Minh – Mê Linh – Hà Nội. 7. Câu hỏi nghiên cứu Hiệu quả của dạy và học nội dung phƣơng pháp tọa độ trong không gian thay đổi nhƣ thế nào nếu sử dụng dạy học khám phá bằng hệ thống câu hỏi hiệu quả? 8. Giả thuyết nghiên cứu Nếu sử dụng hệ thống câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề “Phƣơng pháp tọa độ trong không gian” thì sẽ phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, khả năng tự học của học sinh và nâng cao chất lƣợng dạy học toán ở trƣờng trung học phổ thông. 9. Phƣơng pháp nghiên cứu 9.1 Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu, luận đoán về mối liên hệ giữa tri thức và hoạt động qua các công trình thuộc các lĩnh vực: Toán học, Giáo dục học, Tâm lí học, ... phục vụ cho đề tài. 9.2 Phương pháp điều tra, quan sát Quan sát, điều tra thực trạng dạy và học hình học, đặc biệt là dạy học hình học về tọa độ trong không gian ở lớp 12 ban cơ bản ở trƣờng trung học phổ thông. 9.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm để xem xét tính khả thi và hiệu quả của các phƣơng pháp đã đề xuất. 10. Luận cứ 10.1 Luận cứ lí thuyết Dạy phần phƣơng pháp toạ độ trong không gian theo phƣơng pháp dạy học truyền thống (sƣ phạm quyền uy) coi sách giáo khoa là nguồn tri thức duy nhất, thầy giáo là ngƣời truyền đạt tri thức duy nhất khiến học sinh tiếp thu kiến thức một cách máy móc, thụ động. 5
Dạy phần phƣơng pháp tọa độ trong không gian lớp 12 theo hƣớng dạy học khám phá bằng câu hỏi hiệu quả giúp học sinh tự mình khám phá ra tri thức mới dƣới sự hỗ trợ của giáo viên bằng các câu hỏi hiệu quả, qua đó giúp học sinh linh hoạt và chủ động trong việc tiếp thu kiến thức. 10.2 Luận cứ thực tế - Kết quả điều tra thông qua việc dự giờ, trao đổi và phiếu hỏi dành cho giáo viên và học sinh THPT đã dạy và học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian. - Kết quả của thực nghiệm sƣ phạm dạy học phƣơng pháp tọa độ trong không gian bằng câu hỏi hiệu quả qua hoạt động khám phá. 11. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, kiến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn dự kiến đƣợc trình bày theo ba chƣơng. Chƣơng 1: Cơ sở lý luận Chƣơng 2: Tiếp cận chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong không gian theo hƣớng dạy học khám phá bằng câu hỏi hiệu quả Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 6
CHƢƠNG 1 CƠ Ở LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Dạy học khám phá 1.1.1. Một số quan điểm về dạy học khám phá 1.1.1.1. Quan điểm về dạy học khám phá của các tác giả nước ngoài. Trong tài liệu [18, tr.159], tác giả cho thấy: Phƣơng pháp dạy học khám phá đƣợc xuất phát từ lý thuyết hoạt động trong tâm lí học dạy học đƣợc A.N.Leontiev và R.L.Runbinstien đặt nền móng từ những năm 1930 - 1940. Tuy nhiên ngƣời có công nghiên cứu để áp dụng thành công phƣơng pháp này vào thực tiễn dạy học là F.J Bruner nhà tâm lý học ngƣời Mỹ với tác phẩm nổi tiếng “ Quá trình giáo dục” (The process of education,1960), trong đó tác giả chỉ rõ các yếu tố cơ bản của phƣơng pháp dạy học này là: - Giáo viên nghiên cứu nội dung bài học đến mức độ sâu cần thiết, tìm kiến những yếu tố tạo tình huống, tạo cơ hội cho hoạt động khám phá tìm tòi. - Thiết kế các hoạt động của học sinh trên cơ sở đó mà xác định các hoạt động của giáo viên. - Khéo léo đặt ngƣời học vào vị trí của ngƣời khám phá, tổ chức và điều khiển cho quá trình này đƣợc diễn ra một cách thuận lợi để từ đó ngƣời học xây dựng kiến thức cho bản thân. Theo F.J Bruner, việc học tập khám phá chỉ xảy ra khi các cá nhân phải sử dụng quá trình tƣ duy để phát hiện ra ý nghĩa của điều gì đó cho bản thân họ. Để có đƣợc điều này, ngƣời học phải kết hợp quan sát và rút ra kết luận, thực hiện so sánh, làm rõ ý nghĩa số liệu để tạo ra một sự hiểu biết mới mà họ chƣa từng biết trƣớc đó. Với ý nghĩa đó vai trò của giáo viên là cần cố gắng khuyến khích học sinh tự khám phá ra các nguyên lý, cả giáo viên và học sinh cần phải có sự hòa nhập trong quá trình dạy học. Nhiệm vụ của ngƣời dạy là chuyền tải các thông tin cần học theo một phƣơng pháp phù hợp với khả năng hiểu biết hiện tại của học sinh. Tuy nhiên ông khẳng định rằng: trong dạy học khám phá, không phải là học sinh khám phá ra tất cả các dữ liệu thông tin, mà học sinh khám phá ra sự liên quan giữa các ý tƣởng và khái niệm bằng cách sử dụng những cái đã học. F.J. Bruner đã chỉ ra bốn lí do cho việc sử dụng phƣơng pháp này nhƣ sau: 7
+) Thúc đẩy tƣ duy ngƣời học. +) Phát triển động lực bên trong hơn là tác động bên ngoài. +) Học sinh tham gia trực tiếp vào quá trình khám phá. +) Phát triển trí nhớ. Với những lí do trên có thể thấy rằng phƣơng pháp dạy học khám phá hỗ trợ tốt trí nhớ ngƣời học, ngƣời học duy trì trí nhớ bền lâu. Bên cạnh đó còn có các tác giả Geoffrey Petty, Jacke Richards, John Platt và Heidi Platt cũng có các công trình nghiên cứu của mình về DHKP. Qua các công trình nghiên cứu của mình các tác giả đánh giá rất cao vai trò của DHPK. Theo các ông, DHKP là phƣơng pháp DH dựa trên các qui luật sau: + Ngƣời học phát triển quá trình tƣ duy liên quan đến việc khám phá và tìm hiểu thông qua quá trình quan sát, phân loại, đánh giá, tiên đoán, mô tả và suy luận. + Giáo viên sử dụng một phƣơng pháp giảng dạy đặc trƣng hỗ trợ quá trình khám phá và tìm hiểu. + Kết luận đƣợc đƣa ra với mục đích thảo luận chứ không phải là cuối cùng. + Ngƣời học phải lập kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học của mình với sự hỗ trợ một phần của giáo viên. 1.1.1.2. Quan điểm về dạy học khám phá của các tác giả trong nước. a) Tƣ tƣởng về dạy học khám phá đƣợc thể hiện qua một số tài liệu của Trần Bá Hoành. Theo tài liệu [13, trang 145] tác giả cho rằng: trong học tập học sinh cũng phải đƣợc “khám phá” ra những hiểu biết mới đối với bản thân. Học sinh sẽ thông hiểu, ghi nhớ và vận dụng linh hoạt những gì mình đã nắm bắt đƣợc qua hoạt động chủ động tự lực khám phá của chính mình. Đó là chƣa nói lên tới một trình độ nhất định thì sự học tập tích cực sẽ mang tính nghiên cứu khoa hoc và ngƣời học cũng làm ra những tri thức mới cho khoa học. Theo tác giả, khác với khám phá trong nghiên cứu khoa học, khám phá trong học tập không phải là một quá trình mò mẫm tự phát nhƣ trong mô hình Skinner mà là một quá trình có hƣớng dẫn của giáo viên, trong đó giáo viên khéo léo đặt học sinh vào địa vị ngƣời phát hiện lại, ngƣời khám phá lại những tri thức trong di sản văn hóa của loài ngƣời, của dân tộc. Giáo viên không cung cấp kiến thức mới bằng 8
phƣơng pháp thuyết trình, giảng giải mà bằng phƣơng pháp tổ chức các hoạt động khám phá để học sinh tự lực chiếm lĩnh tri thức mới. b) Theo tài liệu [20, trang 44] tác giả có quan điểm về dạy học khám phá là tìm thấy, phát hiện ra cái ẩn dấu, bí mật. Khám phá có thể hiểu là quá trình hoạt động và tƣ duy bao gồm quan sát, phân tích, nhận định, đánh giá, nêu giả thuyết, suy luận,... nhằm đƣa ra những khái niệm, phát hiện ra những tính chất, qui luật... trong các sự vật, hiện tƣợng và các mối quan hệ giữa chúng. Trong quá trình giáo dục, học sinh là những ngƣời phải giải quyết những vấn đề đặt ra, sẵn sàng khám phá những bí mật trong các môn học. Khám phá trong học tập ở nhà trƣờng dành cho học sinh, không phải nhằm tìm ra điều gì “to tát”, mà chỉ nhằm tìm thấy, phát hiện ra những tri thức mới đối với chính mình (có trong chƣơng trình), giúp họ tích cực, chủ động chiếm lĩnh đƣợc những tri thức đó. Phƣơng pháp dạy học ở đó học sinh tự tìm khám phá ra và lĩnh hội tri thức mới dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên, đƣợc xem là phƣơng pháp dạy học khám phá. Trong phƣơng pháp này “ Thầy giáo tìm cách giúp học sinh tự khám phá ra các sự kiện, khái niệm, qui tắc... mà ngƣời thầy muốn truyền đạt”. Đây là phƣơng pháp dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh, đặt ngƣời học vào thế chủ động sáng tạo. Giáo viên tạo ra những tình huống hoạt động, những câu hỏi gợi mở, có thể bằng đàm thoại, phát hiện, thảo luận nhóm, sử dụng phiếu học tập,... qua đó học sinh có thể khám phá đƣợc, nhận thức đƣợc những tri thức mới. Theo cách dạy học khám phá, học sinh không chỉ chiếm lĩnh đƣợc tri thức của môn học mà còn có thêm nhận thức về cách suy nghĩ, cách phát hiện và giải quyết vấn đề một cách độc lập sáng tạo, học sinh học tập với sự hứng thú, với niềm tin của sự khám phá. 1.1.2. Khái niệm dạy học khám phá. Dạy học khám phá là một quá trình trong đó dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời dạy, ngƣời học chủ động việc học tập của bản thân thông qua các hoạt động, ngƣời học khám phá ra một tri thức nào đó trong chƣơng trình môn học[18]. Trong dạy học khám phá gồm các kiểu: Kiểu 1: Khám phá có hƣớng dẫn: Giáo viên đƣa ra vấn đề, đáp án và dẫn dắt HS tìm cách giải quyết vấn đề đó. 9
Kiểu 2: Khám phá hỗ trợ: Giáo viên đƣa ra vấn đề và gợi ý HS trả lời. Kiểu 3: Khám phá tự do: Vấn đề, đáp án và phƣơng pháp giải quyết do HS tự lực tìm ra. 1.1.3. Đặc trưng của dạy học khám phá. Khác với khám phá trong nghiên cứu khoa học, khám phá trong dạy học không phải là một quá trình tự phát mà có sự hƣớng dẫn của giáo viên. Trong đó ngƣời học đóng vai trò ngƣời phát hiện, còn ngƣời dạy đóng vai trò là ngƣời tổ chức các hoạt động. Do vậy, dạy học khám phá có các đặc trƣng sau[18, tr.160]: - Dạy học khám phá trong nhà trƣờng không nhằm phát hiện ra những vấn đề mà loài ngƣời chƣa biết, mà chỉ giúp học sinh khám phá lại các tri thức có trong chƣơng trình môn học. Dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên, học sinh tự khám phá ra các sự kiện, khái niệm, qui tắc, công thức, các bài toán,… mà các em cần lĩnh hội. - Mục đích của dạy học khám phá không chỉ làm cho học sinh lĩnh hội sâu sắc những tri thức của môn học, mà quan trọng hơn là trang bị cho họ những thủ pháp suy nghĩ, những cách thức khám phá vấn đề và giải quyết vấn đề mang tính độc lập sáng tạo. - Dạy học khám phá thƣờng đƣợc thực hiện qua hàng loạt các hoạt động với hình thức tổ chức theo nhóm. Trong đó, với tƣ cách là ngƣời tổ chức giáo viên khéo léo đặt học sinh vào địa vị của ngƣời phát hiện lại, khám phá lại những tri thức trong kho tàng kiến thức của nhân loại thông qua các câu hỏi hoặc yêu cầu hành động. Còn học sinh, với tƣ cách là chủ thể của các hoạt động đều phải tích cực tham gia vào các hoạt động của nhóm và tham gia vào quá trình đánh giá kết quả của bản thân và của bạn, từ đó tự điều chỉnh vốn tri thức của bản thân làm cơ sở để hình thành phƣơng pháp tự học. 1.1.4. Ưu và nhược điểm của dạy học khám phá. Điều kiện thực hiện. Trong tài liệu [13, tr.148] đã phân tích, chỉ ra ƣu, nhƣợc điểm của DHKP và điều kiện thực hiện để dạy học có hiệu quả. 1.1.4.1. Ưu điểm. So với cách dạy – học bằng phƣơng pháp thuyết trình, giảng giải thì dạy học khám phá có một số ƣu điểm nổi bật sau: 10
- Học sinh coi việc học là của mình, tính tích cực chủ động sáng tạo đƣợc phát huy. - Hoạt động khám phá tạo ra hứng thú, đem lại nguồn vui, thúc đẩy động cơ bên trong của quá trình học tập. - Học sinh hiểu sâu, nhớ lâu, biết vận dụng linh hoạt các kiến thức đã học, đồng thời phát triển năng lực tƣ duy, năng lực giải quyết các vấn đề gặp phải, thích ứng linh hoạt với xã hội hiện đại đang phát triển nhanh chóng. 1.1.4.2. Nhược điểm. Tuy có những ƣu điểm nhƣ trên nhƣng dạy học khám phá cũng bộc lộ một số nhƣợc điểm sau: - Nếu thực hiện không hợp lí sẽ đem lại những hậu quả xấu nhƣ học sinh lung túng không thực hiện đƣợc các hoạt động – nhất là những học sinh yếu kém – gây lãng phí thời gian, giảm sút hứng thú, một số học sinh đâm ra lƣời biếng. - Nếu hƣớng dẫn không tốt học sinh có thể đi tới những khái niệm sai lầm. Đôi khi học sinh có thể học đƣợc nhiều qua hậu quả sai lầm của mình nhƣng khám phá sai lầm có thể gây phản tác dụng. - Hoạt động khám phá cần nhiều thời gian, nếu học sinh chƣa quen sẽ làm chậm tiến độ, phá vỡ kế hoạch dự kiến của giáo viên. - Có những nội dung không thích hợp với dạy - học bằng hoạt động khám phá, nếu áp dụng máy móc sẽ không hiệu quả. 1.1.4.3. Điều kiện thực hiện Việc dạy học khám phá đòi hỏi những điều kiện sau: - Học sinh phải có những kiến thức, kĩ năng cần thiết để thực hiện các hoạt động khám do giáo viên tổ chức. Đa số học sinh chứ không phải chỉ một vài học sinh trong lớp có khả năng thực hiện thành công hoạt động đƣợc nêu ra. - Sự hƣớng dẫn của giáo viên cho mỗi hoạt động phải ở mức độ cần thiết, không quá ít, không quá nhiều, bảo đảm cho học sinh phải hiểu chính xác họ phải làm gì trong mỗi hoạt động khám phá. Muốn vậy, giáo viên phải hiểu rõ khả năng của mình. - Hoạt động khám phá phải đƣợc giáo viên giám sát trong quá trình học sinh thực hiện, nhất là lúc ban đầu, đề phòng có nhóm học sinh đi chệch hƣớng quá xa. 11