Luận văn Thạc sĩ Văn học: Những thành tựu của thơ bang giao thời trung đại Việt Nam

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:163

Thêm vào BST

Báo xấu

70
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mời các bạn tham khảo luận văn Thạc sĩ Văn học: Những thành tựu của thơ bang giao thời trung đại Việt Nam sau đây để nắm bắt được những nội dung về hành trình lịch sử thơ bang giao; thơ bang giao - những thành tựu chủ yếu về mặt nội dung; thơ bang giao - những thành tựu chủ yếu về mặt nghệ thuật.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Những thành tựu của thơ bang giao thời trung đại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ----------------------------------- Nguyễn Thị Kim Anh NHỮNG THÀNH TỰU CỦA THƠ BANG GIAO THỜI TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Chuyên ngành : Văn học Việt nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS. Lê Thu Yến Thành phố Hồ Chí Minh - 2006
Lôøi caûm ôn Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï höôùng daãn khoa hoïc taän tình, chu ñaùo cuûa PGS.TS Leâ Thu Yeán - ngöôøi ñaõ tröïc tieáp höôùng daãn chuùng toâi hoaøn thaønh luaän vaên khoa hoïc naøy. Nhaân ñaây, chuùng toâi muoán gôûi lôøi caûm ôn saâu saéc ñeán Ban Giaùm hieäu, taäp theå caùc thaày coâ giaùo khoa Ngöõ vaên vaø Phoøng khoa hoïc coâng ngheä Sau ñaïi hoïc Tröôøng Ñ.H.S.P Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø giuùp ñôõ chuùng toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Chuùng toâi cuõng xin traân troïng baøy toû söï thaâm taï veà nhöõng ñoùng goùp quyù baùu cuûa taát caû quyù thaày coâ trong Hoäi ñoàng thaåm ñònh luaän vaên khoaù 2003 – 2006. Cuoái cuøng, xin theâm vaøi chöõ ñeå ghi laïi nôi ñaây loøng bieát ôn vaø gaén boù ñeán vôùi ñoàng nghieäp, baïn beø cuøng gia ñình – nhöõng ngöôøi ñaõ nhieät tình ñoäng vieân, khích leä chuùng toâi raát nhieàu ñeå luaän vaên naøy ñöôïc sôùm hoaøn thaønh. Ninh Thuaän, nöûa ñaàu thaùng 6 naêm 2006 Nguyeãn Thò Kim Anh
MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Trong caùc thôøi kyø cuûa tieán trình lòch söû, coù theå noùi thôøi trung ñaïi (theá kyû X ñeán theá kyû XIX) vieäc thöïc hieän nghóa tu hieáu (söûa vieäc giao hieáu) vaø ñaïo giao laân (vieäc giao thieäp vôùi caùc nöôùc laùng gieàng) ñaõ trôû thaønh pheùp trò nöôùc cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc nhaø baùc hoïc Phan Huy Chuù khaúng ñònh: “Trong vieäc trò nöôùc, hoaø hieáu vôùi caùc nöôùc laøng gieàng laø vieäc lôùn, maø nhöõng khi öùng thuø laïi raát quan heä, khoâng theå xem thöôøng, cho neân nghóa tu hieáu cheùp ôû kinh Xuaân thu, ñaïo giao laân cheùp ôû hieàn truyeän, chính laø ñem loøng tin thöïc maø keát giao, ngöôøi coù quyeàn trò nöôùc phaûi neân caån thaän.” [11, tr. 185]. Lôøi nhaän ñònh treân ñaõ giuùp ta hieåu ñöôïc vì sao trong vaên hoïc trung ñaïi coù nhieàu ngöôøi laøm thô treân ñöôøng ñi söù vaø tieáp söù nhö vaäy. Thô bang giao coù moät vò trí ñaùng keå trong lòch söû ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Ngay töø buoåi ñaàu cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, lónh vöïc bang giao noùi chung thô bang giao noùi rieâng ñaõ gaùnh vaùc nhöõng nhieäm vuï heát söùc naëng neà. Trong nhöõng traän phaù cöôøng ñòch ñem laïi chieán coâng hieån haùch ngoaøi coâng ñaàu cuûa maët traän quaân söï thì lónh vöïc ngoaïi giao cuõng ñoùng goùp khoâng nhoû: “Nöôùc ta ñôøi nhaø Traàn öùng tieáp vôùi söù nhaø Nguyeân, khi cöông khi nhu, ñeàu laø ñaéc theá caû, cho neân töø naêm Truøng höng veà sau môùi coù theå heát vieäc binh ñao, maø Baéc söù thöôøng thöôøng phaûi khuaát phuïc. Trong khoaûng hôn traêm naêm, ngaên ñöôïc söï doøm ngoù cuûa Trung quoác maø taêng theâm thanh danh cho vaên hieán nöôùc nhaø, ñoù laø nhôø söï giao tieáp ñaéc nghi giuùp söùc vaäy.” [11, tr. 255]. Cuøng vôùi böôùc ñi cuûa lòch söû, thô bang giao cuõng ñaõ sôùm hình thaønh, kòp thôøi ghi laïi nhöõng neùt son caû nhöõng gian nan, nguy hieåm cuûa cha oâng treân loä trình vaïn daëm ñeán Yeân Kinh. Vì theá, döïng laïi voùc daùng tieán trình vaên hoïc nöôùc nhaø khoâng theå khoâng noùi ñeán doøng vaên hoïc bang giao naøy. Thô bang giao coøn laø moät boä phaän quyù giaù trong di saûn vaên hoïc daân toäc. Söù giaû nöôùc Vieät thôøi coå, ñaët chaân leân Baéc quoác keå coù haøng traêm. Thô vaên bang giao, ñi söù keå coù haøng vaïn baøi. Thôøi xöa, ngöôøi ñi söù luoân coù duõng khí baûo veä lôïi ích vaø uy tín daân toäc; coù nhaân caùch vaø hoïc vaán. Hoï xöùng ñaùng ñaïi dieän cho neàn vaên hieán daân toäc. Thô ñi söù cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ ñöôïc nhaân só Trieàu Tieân – Lyù Baùn Thoân khen: “Caùch luaät nghieâm chænh, aâm ñieäu cao sieâu, naén noùt töøng caâu töøng chöõ, thaûy ñeàu theo ñuùng khuoân pheùp thònh Ñöôøng. Daãu Trung Hoa coù tieáng hay thô cuõng khoâng hôn ñöôïc” [64, tr. 42]. Thô ñi söù cuûa cuï Baûng Ñoân cuõng löøng danh ôû coõi Baéc, trôøi Nam. Phan Huy Chuù (1782 – 1840) khen thô cuûa Ñoaøn Nguyeãn Thuïc thì “phong nhaõ, ñieâu luyeän, thanh tao, phoùng khoaùng”. Nhöõng nhaø thô noåi tieáng thôøi Leâ trung höng nhö Phuøng Khaéc Khoan,
Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng, Leâ Quí Ñoân… ñeàu laø nhöõng ñaïi gia trong laøng vaên. Thôøi Taây Sôn, thô ñi söù cuûa Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Voõ Huy Taán… thöôøng thaám ñẫm khí theá chieán thaéng giaëc thuø, töï tin töï haøo… Baáy laâu, chaát ngoïc aáy bò lôùp buïi voâ hình cuûa thôøi gian phuû môø. Roïi laïi trong vaên hoïc daân toäc, doøng vaên hoïc bang giao, ñi söù döôøng nhö ñaõ bò laõng queân trong caùc boä saùch lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Thöïc teá cuõng coù moät soá hoïc giaû ñeà caäp ñeán. Song caùc baøi vieát aáy döôøng nhö chöa coù moät phaùc thaûo chung veà dieän maïo maø chæ môùi höôùng tôùi moät maët, moät vaán ñeà naøo ñoù. Ñeå neàn vaên hoïc daân toäc ñöôïc toaøn bích, thieån nghó vieäc tìm hieåu doøng thô bang giao trung ñaïi raát caàn thieát ñoái vôùi theá heä hoâm nay. Maët khaùc, bang giao töø xöa ñeán nay luoân laø moät phöông dieän quan troïng ñoái vôùi söï an nguy, toàn vong, phaùt trieån cuûa moät quoác gia. Thôøi ñaïi hoâm nay laø thôøi ñaïi cuûa giao löu, hoaø nhaäp khu vöïc vaø theá giôùi. Ngoaøi hoïc vaán uyeân baùc, coù vaên taøi, caùc vò söù thaàn Ñaïi Vieät coøn laø nhöõng ngöôøi gioûi veà öùng xöû, coù coát caùch vaø duõng khí. Vieäc tìm hieåu thô bang giao chính laø söï tích luyõ cho mình nhöõng baøi hoïc ngoaïi giao kheùo leùo, taøi tình cuõng nhö taâm huyeát vaø khí phaùch haøo huøng töø cha oâng. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Thô bang giao khoâng keùm veà chaát löôïng, soá löôïng taùc giaû, thi taäp, taùc phaåm so vôùi caùc boä phaän thô khaùc. Theo böôùc ñaàu tìm hieåu cuûa nhoùm bieân soaïn taäp Thô ñi söù thuoäc Vieän Haùn Noâm thì soá löôïng thô bang giao coù ñeán saùu möôi ngöôøi ñi söù laøm thô vôùi haøng traêm thi taäp, ngoùt vaïn baøi thô töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn. Theá nhöng, caùc nhaø nghieân cöùu ít maën maø vôùi doøng thô naøy. Gaàn ñaây giôùi nghieân cöùu coù söï quan taâm hôn nhöng soá löôïng baøi vieát chöa nhieàu. Sôùm nhaát laø baøi vieát cuûa GS. Traàn Thò Baêng Thanh vaø Phaïm Tuù Chaâu: “Vaøi neùt veà vaên thô bang giao ñi söù ñôøi Traàn trong giai ñoaïn giao thieäp vôùi nhaø Nguyeân” in trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 6-1974. Baøi vieát coù hai phaàn: Phaàn ñaàu noùi veà caùc bieåu chöông thö töø cuûa vua Traàn gôûi nhaø Nguyeân. Phaàn sau taùc giaû ñeà caäp ñeán thô bang giao trong phaïm vi ñôøi Traàn giao thieäp vôùi nhaø Nguyeân. Baøi vieát coù neâu leân moät soá noäi dung chính: traùch nhieäm cuûa söù thaàn ñoái vôùi toå quoác, loøng töï haøo ñöôïc gaùnh vaùc, laøm troøn söù meänh cuûa moät söù giaû vaø loøng yeâu chuoäng hoaø bình. Baøi vieát cuõng noùi veà ngheä thuaät baèng moät nhaän xeùt raát chung: Ngheä thuaät thô ôû caû hai ñeà taøi khoâng ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm cuûa thô chöõ Haùn ñôøi Traàn noùi chung.
Ñeán 1981, baøi vieát naøy ñöôïc boå sung vaø cuï theå hoaù vôùi ñeà muïc “Vaên hoïc bang giao töø theá kyû X ñeán theá kyû XIV” in trong cuoán “Vaên hoïc Vieät Nam treân nhöõng chaëng ñöôøng choáng phong kieán Trung Quoác xaâm löôïc”, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1981. Cuõng trong cuoán saùch vöøa daãn treân coù baøi vieát “Vaên hoïc bang giao nöûa ñaàu theá kyû XIX.”, taùc giaû choïn moät giai ñoaïn – thô bang giao ñôøi Nguyeãn vaø cuõng nhaán maïnh veà maët noäi dung cuûa thô bang giao thôøi naøy. GS. Buøi Duy Taân vôùi baøi “Thô vònh söû, thô ñi söù vaø chuû nghóa yeâu nöôùc” in trong taäp Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X – nöûa ñaàu theá kyû XVIII, Nxb Giaùo duïc, 2000. Thöïc ra baøi vieát naøy ñöôïc oâng vieát vaøo thaùng 12-1980 in trong boä saùch Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X ñeán nöûa ñaàu theá kyû XVIII, taäp II, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, 1998. Veà sau, laïi ñöôïc in trong “Khaûo vaø luaän moät soá taùc gia, taùc phaåm vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam”, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999 vôùi ñeà töïa “Tình caûm yeâu nöôùc thöông nhaø trong thô ñi söù thôøi Leâ trung höng”. Cuõng nhö caùc baøi vieát treân, taùc giaû khai thaùc phöông dieän noäi dung cuûa thô ñi söù trong moät giai ñoaïn – Leâ trung höng. Moät baøi nghieân cöùu coù tính khaùi quaùt, heä thoáng bao quaùt ñöôïc toaøn boä doøng thô bang giao töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn treân caû hai maët noäi dung vaø ngheä thuaät laø baøi cuûa GS. Mai Quoác Lieân “Thô ñi söù, khuùc ca cuûa loøng yeâu nöôùc vaø yù chí chieán ñaáu” in trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 3- 1979. Ñeán 1993, baøi vieát ñöôïc boå sung laøm Lôøi giôùi thieäu cuûa taäp Thô ñi söù do Phaïm Thieàu vaø Ñaøo Phöông Bình chuû bieân. Ñaùng chuù yù hôn nhöõng baøi nghieân cöùu khaùc, baøi naøy ñi saâu vaøo nhieàu maët cuûa thô bang giao: khaùi quaùt nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa caùc giai ñoaïn thô bang giao; ñieåm qua nhöõng noäi dung cuûa thô bang giao; vaøi nhaän xeùt raát tinh teá veà ngheä thuaät: “Thô ñi söù nhieàu baøi coù töù thô cao lôøi thô laï, caûm höùng thanh thoaùt ñeïp ñeõ thoaùt ra khoûi khuoân saùo”, “ñi saâu vaøo doøng thô aáy, chuùng ta seõ thaáy caùi phong phuù cuûa hình thöùc ngheä thuaät, tính nhieàu veû cuûa phong caùch, tính saùng taïo qua nhöõng ñeà taøi coå ñieån.”. Tuy vaäy, vôùi tính chaát laø moät Lôøi giôùi thieäu cho taäp thô neân baøi vieát chæ döøng ôû möùc ñoä khaùi quaùt, gôïi môû chöa phaûi laø moät coâng trình nghieân cöùu lôùn hoaøn chænh. Ngoaøi ra, coøn coù moät soá baøi nghieân cöùu maø noäi dung lieân quan ít nhieàu ñeán thô bang giao nhö: Vaên chöông Buøi Vaên Dò cuûa Nguyeãn Ñình Chuù ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 8-1996.
Söù thaàn Vieät Nam Cao Baù Quaùt vaø nhaän thöùc cuûa oâng qua chuyeán ñi coâng caùn vuøng Haï Chaâu cuûa Claudine vaø Taï Troïng Hieäp ñaêng trong Taïp chí Nghieân cöùu lòch sö,û soá 5-1996 vaø soá 1- 1997. Goùp theâm vaøi ñieåm veà Nguyeãn Trung Ngaïn vaø cuoán Giôùi hieân thi taäp cuûa Hoaøng Hieäu ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 4-1975. Thô Phaïm Sö Maïnh cuûa Hoaøng Leâ ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 2-1973. Moät vaøi neùt veà Ñoaøn Nguyeãn Tuaán qua Haûi oâng thi taäp cuûa Nguyeãn Tuaán Löông ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 2-1978. Nguyeãn Toâng Quai, söù giaû nhaø thô noåi tieáng theá kyû XVIII cuûa Buøi Duy Taân ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 6-1993. Laïng Sôn trong haønh trình thô ñi söù cuûa Traàn Thò Baêng Thanh ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 11-1996. ….. Nhìn chung, caùc baøi nghieân cöùu veà thô bang giao chöa nhieàu laém vaø döôøng nhö coøn ñang boû ngoõ. Baøi giôùi thieäu cuûa taäp Thô ñi söù laø ñaùng chuù yù hôn caû vì tính chaát bao quaùt vaø toaøn dieän cuûa noù. Coøn laïi caùc baøi vieát khaùc tuy chöa hoaøn chænh nhöng vaãn laø nhöõng baøi vieát coù giaù trò. Nhöõng baøi naøy ñaõ gôïi môû nhieàu höôùng ñi, luaän ñieåm, noäi dung, coù yù nghóa khoa hoïc ñoái vôùi muïc ñích nghieân cöùu cuûa luaän vaên, laø ñieåm töïa cho ngöôøi vieát luaän vaên ñi ñeán ñích. Vì theá, ngöôøi vieát luaän vaên nghó raèng vieäc nghieân cöùu ñeà taøi Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu cuûa thô bang giao trung ñaïi Vieät Nam laø höõu ích, caàn thieát cho neàn thô noùi rieâng vaø vaên hoïc Vieät Nam noùi chung. Khoâng coù nhieàu tham voïng nhöng ngöôøi vieát luaän vaên cho raèng neáu ñeà taøi thaønh coâng thì baøi vieát nhö goùp theâm moät boâng hoa ñeïp vaøo vöôøn vaên hoïc röïc rôõ cuûa daân toäc. 3. ÑOÙNG GOÙP CHÍNH CUÛA LUAÄN VAÊN Luaän vaên toång hôïp keát quaû nghieân cöùu vaø ghi nhaän nhöõng neùt khaùi quaùt cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc veà thô bang giao. Luaän vaên taäp trung tìm hieåu dieän maïo cuûa thô bang giao ñeå ñöa ra caùi nhìn töông ñoái toaøn dieän vaø heä thoáng: - Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. - Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung. - Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät.
Töø ñoù, goùp theâm vaøo neàn vaên hoïc tieáng noùi tích cöïc, loøng yeâu nöôùc, nieàm töï haøo vôùi tinh thaàn chieán ñaáu, nhaân aùi cuûa ngöôøi Vieät. Vaø ñaây cuõng laø dòp giuùp cho ngöôøi vieát vaø ngöôøi ñoïc coù ñieàn kieän ñi saâu khaùm phaù, tieáp caän, lónh hoäi ñöôïc caùi hay caùi ñeïp cuûa maûng thô coå quyù giaù naøy. 4. ÑOÁI TÖÔÏNG, PHAÏM VI VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 4.1. Ñoái töôïng nghieân cöùu: Luaän vaên khaûo saùt chuû yeáu caùc thi phaåm trong taäp Thô ñi söù do Phaïm Thieàu vaø Ñaøo Phöông Bình chuû bieân, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1993. Ngoaøi ra, ñeå noäi dung baøi vieát ñöôïc ñaày ñuû, luaän vaên coøn söû duïng theâm moät soá thi phaåm bang giao naèm trong caùc taäp thô khaùc: Nguyeãn Du toaøn taäp, taäp 1, Nxb Vaên hoïc, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc, 1996. Thô chöõ Haùn Cao Baù Quaùt, in laàn 2, Nxb Vaên hoïc, 1976. Thô vaên Ñoaøn Nguyeãn Tuaán (Ñaøo Phöông Bình dòch), Nxb KHXH, Haø Noäi, 1982. Hôïp tuyeån vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam (theá kyû X – XIX), taäp 1, Nxb Giaùo duïc. Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, taäp 3, Nxb Vaên hoïc, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc, 2001. Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, taäp 9A, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1993. Tuyeån taäp Traàn Nhaân Toâng (Leâ Maïnh Thaùt dòch), Tp Hoà Chí Minh, 2000. … Teân goïi laø Thô bang giao töùc laø nhöõng baøi thô ñöôïc caùc söù thaàn saùng taùc trong khi ñi söù nhöng khi thöïc hieän luaän vaên, ngöôøi vieát môû roäng theâm ñoái töôïng tìm hieåu: boä phaän thô taëng tieãn söù thaàn hoaëc thô ñoái ñaùp giöõa caùc söù thaàn nöôùc ngoaøi vôùi söù thaàn nöôùc ta vaø boä phaän thô cuûa moät soá söù thaàn ñi coâng caùn, hieäu löïc nöôùc ngoaøi. Höôùng khaûo saùt naøy cuõng phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa nhoùm bieân soaïn taäp Thô ñi söù. 4.2. Phaïm vi nghieân cöùu: Phaïm vi nghieân cöùu giôùi haïn trong nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán thô bang giao trung ñaïi Vieät Nam, cuï theå goàm ba noäi dung chính: Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung. Nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät. 4.3. Phöông phaùp nghieân cöùu: 4.3.1. Phöông phaùp xaõ hoäi hoïc:
Thô bang giao laø moät boä phaän trong vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam vaø mang tính ñaëc tröng cuûa vaên hoïc trung ñaïi: vaên – söû baát phaân. Hay noùi caùch khaùc, vaên hoïc quaán quít chaët cheõ vôùi ñieàu kieän lòch söû vaø khoâng ôû ñaâu moái quan heä vaên hoïc – lòch söû laïi theå hieän roõ reät hôn ôû doøng thô bang giao. Nhôø phöông phaùp naøy, ta coù theå nhaän ra ñöôïc caùc giai ñoaïn thô bang giao: thôøi Traàn, thôøi Leâ – Taây Sôn, thôøi Nguyeãn tuy coù nhöõng ñieåm chung nhöng giöõa chuùng vaãn coù nhöõng ñieåm dò bieät. Ñieàu naøy chuû yeáu do hoaøn caûnh lòch söû, thôøi ñaïi quy ñònh. 4.3.2. Phöông phaùp loaïi hình: Thô bang giao noùi rieâng vaø thô ca trong vaên hoïc trung ñaïi noùi chung, phaàn lôùn caùc taùc giaû duøng chữ Haùn hay chöõ Noâm laøm phöông tieän saùng taùc vaø ñeàu söû duïng theå thô Ñöôøng luaät. Vì theá, phöông phaùp khaûo saùt, phaân tích thô bang giao khoâng gioáng caùch phaân tích tìm hieåu thô hieän ñaïi. Ngöôøi vieát söû duïng phöông phaùp loaïi hình ñeå thaáy ñöôïc ñaëc tröng cuûa thô bang giao laø söû duïng theå thô Ñöôøng luaät coå kính trang nghieâm. 4.3.3. Phöông phaùp caáu truùc – heä thoáng: Ngoaøi nhöõng quan heä höôùng ngoaïi, taùc phaåm vaên hoïc luoân toàn taïi quan heä höôùng noäi: quan heä giöõa caùc yeáu toá trong moät chænh theå ngheä thuaät. Maët khaùc, thô bang giao laø moät boä phaän cuûa thô ca trung ñaïi, roäng hôn thô ca Vieät Nam, coù nghóa laø noù toàn taïi trong moät heä thoáng nhoû trong nhieàu heä thoáng töông quan: thô trung ñaïi, thô hieän ñaïi. Vì vaäy, ngöôøi vieát luaän vaên duøng phöông phaùp caáu truùc – heä thoáng ñeå thaáy roõ moái quan heä giöõa caùc yeáu toá trong caáu truùc baøi thô; giöõa thô bang giao, thô coå ñieån vaø thô hieän ñaïi Vieät Nam. Caùc phöông phaùp treân ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân trong luaän vaên keát hôïp vôùi caùc thao taùc: toång hôïp, phaân tích, thoáng keâ vaø so saùnh ñoái chieáu. 5. KEÁT CAÁU CUÛA LUAÄN VAÊN MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi. 2. Lòch söû vaán ñeà. 3. Ñoùng goùp chính cuûa luaän vaên. 4. Ñoái töôïng, phaïm vi vaø phöông phaùp nghieân cöùu. 5. Keát caáu cuûa luaän vaên.
NOÄI DUNG Chöông 1: Haønh trình lòch söû cuûa thô bang giao. Chöông 2: Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët noäi dung: 2.1. Thô bang giao – tieáng noùi cuûa loøng yeâu nöôùc. 2.2. Thô bang giao – khuùc haùt nhôù nöôùc thöông nhaø cuûa ngöôøi xa xöù. 2.3. Thô bang giao – caûm quan môùi veà lòch söû. 2.4. Thô bang giao – khoâng gian cuûa nhöõng noãi buoàn u aån. Chöông 3: Thô bang giao - nhöõng thaønh töïu chuû yeáu veà maët ngheä thuaät. 3.1. Theå loaïi thô Ñöôøng luaät nghieâm trang, coå kính. 3.2. Ngoân ngöõ ngheä thuaät. 3.3. Gioïng ñieäu ngheä thuaät. KEÁT LUAÄN NOÄI DUNG CHÖÔNG 1: HAØNH TRÌNH CUÛA THÔ BANG GIAO. 1.1. Khaùi nieäm thô bang giao: Vaên hoïc vieát töø theá kyû X ñeán theá kyû XIX chieám moät soá löôïng lôùn laø caùc thi taäp laáy ñeà taøi töø lónh vöïc ngoaïi giao vôùi caùc teân baét ñaàu baèng Hoa trình 華程 nhö Hoa trình khieån höùng
華程遣興 cuûa Hoà Só Ñoáng 胡士棟 (1739 – 1785), Hoa trình ngaãu buùt luïc 華程偶筆錄 cuûa Leâ Quang Vieän, Hoa trình thi taäp 華程詩集 cuûa Nguyeãn Gia Caùt, Hoa trình tieâu khieån taäp 華程消遣 cuûa Nguyeãn Ñeà, Hoa trình tuïc ngaâm 華程俗吟 cuûa Phan Huy Chuù (1782 – 1840) hoaëc Söù trình 使程 nhö Söù trình chæ löôïc thaûo, Söù trình ñoà baûn cuûa Lyù Vaên Phöùc李文馥 (1785 – 1849), Söù trình taân truyeän cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ, Söù trình thi taäp 使程詩集 cuûa Phan Thanh Giaûn 潘清簡 (1796 – 1867), Söù trình vaïn lyù taäp 使程萬里集 cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu, Söù trình yeáu thoaïi khuùc cuûa Buøi Quyõ… Ñoù laø loaïi thô do caùc söù thaàn saùng taùc trong khi ñi söù, phaûn aùnh hoaït ñoäng quan troïng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc ta. Beân caïnh ñoù, thô bang giao coøn bao goàm caû boä phaän thô taëng tieãn söù thaàn nöôùc ngoaøi cuûa vua quan vaø söù thaàn ñôøi Traàn nhö: Toáng Baéc söù Tröông Hieån Khanh cuûa Traàn Thaùi Toâng, Toáng Baéc söù Lyù Troïng Taân cuûa Traàn Nhaân Toâng, Toáng Baéc söù Ngöu Löôïng cuûa Traàn Ngheä Toâng, Toáng Saøi Nghieâm Khanh cuûa Traàn Quang Khaûi… hoaëc thô ñoái ñaùp vôùi caùc söù thaàn nöôùc ngoaøi nhö Ñaùp Kieàu Nguyeân Laõng vaän cuûa Traàn Nhaân Toâng, Hoaï Minh quoác söù Dö Quyù, Hoaï Minh söù Nhò Haø dòch cuûa Phaïm Sö Maïnh… vaø caû nhöõng baøi thô cuûa moät soá nhaân vaät ñi coâng caùn, hieäu löïc nöôùc ngoaøi chöù khoâng phaûi laøm treân ñöôøng ñi söù döôùi trieàu Nguyeãn nhö Cao Baù Quaùt ñi Indoneùsia, Haø Toâng Quyeàn 何宗權 (1798 – 1839) ñi Nam Döông. Ñeà taøi thô bang giao raát phong phuù: tình yeâu ñaát nöôùc, taû caûnh, vònh söû, hoaøi caûm veà queâ höông, noãi buoàn u aån… Ñeà taøi khoâng môùi nhöng ñi saâu vaøo noäi dung cuûa töøng ñeà taøi thì thô bang giao vaãn coù neùt ñaëc thuø. Chaúng haïn, noùi veà nieàm töï haøo daân toäc thì loaïi thô naøo cuõng coù nhöng trong thô bang giao vì ñöôïc naûy sinh trong hoaøn caûnh ñaëc bieät neân noäi dung cuõng khaùc bieät. Ñi söù laø dòp ñeå caùc söù thaàn thöïc hieän moät cuoäc ñaáu tranh veà vaên hoaù hay moät cuoäc bieåu döông vaên hoaù. Vieäc öùng ñoái vaø thuø taïc trong bang giao ñaõ trôû thaønh vaán ñeà heát söùc heä troïng, khoâng theå xem thöôøng. Khi ñöùng tröôùc saân roàng Baéc quoác uy nghi cuõng laø luùc maø trí tueä vaø baûn lónh cuûa ngöôøi ñi söù ñöôïc thaêng hoa cao nhaát vaø vì theá, nieàm töï haøo daân toäc ñöôïc bieåu hieän treân nhieàu bình dieän khaùc nhau, saùng taïo vaø linh hoaït. Veà noäi dung hoaøi caûm queâ höông, thô bang giao cuõng coù saéc thaùi rieâng. Ngaøy xöa ñi söù, ñöôøng xa vaïn daëm, moät laàn ñi laø maáy naêm xa toå quoác, xa queâ höông, noãi nhôù nhaø luùc naøo cuõng canh caùnh trong loøng vaø ñöôïc ñaåy leân ôû ñoä cao nhaát. Vì theá, noãi nhôù caøng ñöôïc yù thöùc saâu hôn.
Chính vì yù thöùc saâu hôn neân tình yeâu aáy cöù daâng traøo maõnh lieät, chaân thaät, tröïc tieáp khoâng aån giaáu, khoâng boùng gioù xa xoâi. Veà ñeà taøi lòch söû, neáu thô vònh söû chuû yeáu laáy söï kieän, nhaân vaät töø Nam söû nhö Vieät giaùm vònh söû taäp cuûa Ñaëng Minh Khieâm hoaëc Tö höông vaän luïc cuûa Leâ Quang Bí vaø Vuõ Coâng Ñaïo thì thô bang giao chuû yeáu laáy töø Baéc söû. Ñoù laø nhöõng Chieâu Quaân, Döông Quyù Phi, Tam lieät nöõ, Haïng Voõ, Nhaïc Phi, Khuaát Nguyeân, Ñoã Phuû, Cuø Thöùc Tró, Minh Thaønh Toå, Toâ Taàn, Maõ Vieän, Taàn Coái… Nhö vaäy, thô bang giao laø loaïi thô ñöôïc laøm ra treân ñöôøng ñi söù, trong luùc bang giao, thuø taïc vôùi söù thaàn nöôùc ngoaøi, trong nhöõng chuyeán ñi döông trình hieäu löïc. Thô bang giao phong phuù veà ñeà taøi. Cuõng laø nhöõng ñeà taøi truyeàn thoáng nhöng tình yeâu nöôùc, noãi nhôù queâ höông, vònh söû… trong thô bang giao coù maøu saéc, phong thaùi ñaëc bieät khoâng laãn loän vôùi baát cöù doøng thô naøo. 1.2. Caùc giai ñoaïn saùng taùc: Noùi ñeán chuyeän ñi söù vaø tieáp söù thôøi xöa laø chuùn g ta ñeà caäp ñeán moái quan heä ngoaïi giao giöõa nöôùc ta vaø caùc nöôùc laân bang. Moái quan heä naøy chæ coù theå xuaát hieän töø khi nöôùc ta giaønh ñöôïc neàn ñoäc laäp vôùi chieán thaéng Ngoâ Quyeàn (938) vaø chaám döùt khi ñaát nöôùc bò noâ leä bôûi ngoaïi bang phöông Taây (1884). Vieät Nam laø moät baùn ñaûo vuøng Ñoâng Nam AÙ. Ba maët Taây Nam Baéc ñeàu giaùp vôùi caùc nöôùc laân bang nhöng trong lòch söû thì moái giao hieáu vôùi phöông Baéc laø chuû yeáu. Nguyeãn Theá Long cho bieát vieäc ñi söù tieáp söù coù töø thôøi Ñinh, tieàn Leâ, Lyù: Naêm 968, Ñinh Tieân Hoaøng leân ngoâi hoaøng ñeá. Naêm 972, Ñinh Tieân Hoaøng sai con laø Ñinh Lieãn sang Toáng xin phong vöông. Naêm Kyû Maõo (979), Leâ Hoaøn cöû hai söù thaàn mang thö sang nöôùc Toáng giaû laø thö cuûa Veä Vöông Toaøn xin noái ngoâi cha laø Ñinh Tieân Hoaøng, xin trieàu coáng ñeå tìm caùch hoaõn binh. Muøa xuaân naêm 983, vua Leâ Ñaïi Haønh cho söù sang xin thoâng hieáu vôùi nhaø Toáng ñeå duy trì hoaø bình cho ñaát nöôùc. Thaùng 10 naêm Bính Tuaát (986), vua Leâ Ñaïi Haønh tieáp söù thaàn Toáng laø Lyù Nhöôïc Chuyeát vaø Lyù Giaùc.[40, tr. 53 – 54]. Luùc naøy chöa xuaát hieän thô bang giao. Ñeán muøa xuaân 987, vua Toáng laïi sai Lyù Giaùc sang nöôùc ta. Vua Leâ Ñaïi Haønh bieát Lyù Giaùc laø ngöôøi gioûi vaên thô neân ñaõ sai sö Ñoã Phaùp Thuaän giaû laøm ngöôøi cheøo ñoø ra ñoùn söù Lyù Giaùc. Sö Ñoã Phaùp Thuaän cuøng Lyù Giaùc ngaâm baøi thô Vònh Nga. Cuõng naêm aáy, vua sai Khuoâng Vieät ñaïi sö laøm baøi thô tieãn chaân Lyù Giaùc. Nhöng ñaáy chæ laø truyeàn thuyeát, laø giai thoaïi daân gian. Thöïc söï chæ töø sau cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng laàn thöù nhaát, nöôùc Ñaïi Vieät böôùc vaøo giai ñoaïn quan heä ngoaïi giao khoù
khaên vaø phöùc taïp trong suoát hai möôi saùu naêm (töø 1258 ñeán 1284). Trong thôøi gian ñoù, Ñaïi Vieät cöû ñi khoaûng ba möôi ñoaøn, söù Moâng Coå sang nöôùc ta khoaûng ba möôi laêm ñoaøn, coù naêm vua Traàn cöû hai ñoaøn sang, söù Moâng Coå sang ba ñoaøn doàn daäp. Nhö vaäy, coù theå noùi töø thôøi Traàn vieäc ñi söù vaø ñoùn tieãn söù thaàn phöông Baéc dieãn ra thöôøng xuyeân hôn vaø moät khoái löôïng lôùn thô ñi söù, thô taëng tieãn caùc söù thaàn xuaát hieän. Vaø thô bang giao trung ñaïi ñöôïc tính töø ñaây. Maõi ñeán khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaø caùc vua keá vò vaãn ñeàu ñaën cöû caùc söù boä sang trieàu Thanh. Ñeán naêm 1853 thì taïm ngöng do quaân Thaùi Bình Thieân Quoác chieám caùc tænh Hoa Nam ñöôøng ñi bò caét ñöùt. Ñeán naêm 1868, vieäc bang giao môùi bình thöôøng trôû laïi vaø ñeán naêm 1884 nöôùc Vieät Nam trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp maát heát chuû quyeàn ñoäc laäp. Trieàu ñình chæ laø buø nhìn, moïi vieäc bang giao ñeàu do thöïc daân Phaùp quyeát ñònh, khoâng coøn caùc söù boä ngoaïi giao nöõa. Nhö vaäy, trong möôøi theá kyû trung ñaïi, vieäc bang giao chính thöùc ñöôïc thieát laäp töø thôøi Traàn (1258) ñeán cuoái trieàu Nguyeãn (1884). Caên cöù vaøo moác thôøi gian ñoù, thô bang giao coù theå taïm chia laøm 3 giai ñoaïn: Thô bang giao thôøi Traàn. Thô bang giao thôøi Leâ – Taây Sôn. Thô bang giao thôøi Nguyeãn. 1.2.1. Thô bang giao thôøi Traàn (theá kyû XIII ñeán theá kyû XIV). Trong lòch söû ngoaïi giao giöõa nöôùc ta vaø Trung Quoác, cuoäc bang giao giöõa nhaø Traàn vaø nhaø Nguyeân laø giai ñoaïn ñaëc bieät khoù khaên phöùc taïp. Toàn taïi beân caïn h moät nöôùc lôùn luoân tìm caùch xaâm chieám vaø ñoâ hoä nöôùc ta neân chính saùch ñoái ngoaïi cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam phaûi meàm deûo, khoân kheùo ngay töø khi laäp quoác. Moät maët phaûi luoân giöõ gìn ñoäc laäp, chuû quyeàn daân toäc; maët khaùc phaûi nhuùn nhöôøng ñeå giöõ vöõng hoaø bình. Vì vaäy, töø vua Traàn cho ñeán caùc söù thaàn Ñaïi Vieät ñoùn tieáp söù thaàn Moâng Coå hay ñi söù sang Moâng Coå ñeàu tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc do trieàu ñình ñeà ra laø nhuùn nhöôøng trong vieäc xöng hoâ, tieáp ñaõi noàng haäu nhöng cöông quyeát giöõ vöõng chuû quyeàn, bieân giôùi laõnh thoå, ñoäc laäp töï chuû moïi coâng vieäc noäi boä. Duø nöôùc coù nhoû vua Traàn cuõng laø vua cuûa moät nöôùc. Cuoäc ñaáu tranh ngoaïi giao tuy vaát vaû, cam go nhöng luoân ñem laïi nhöõng thaéng lôïi veû vang, laøm neàn taûng cho ñôøi sau. Chính vì theá, thô bang giao thôøi Traàn chan chöùa caûm höùng tinh thaàn töï haøo daân toäc, loøng yeâu nöôùc thöông daân vaø nhaát laø nhöõng aâm vang noùng boûng cuûa caùc traän thaéng oanh lieät trong cuoäc chieán ñaáu baûo veä toå quoác. Thô bang giao thôøi Traàn khoâng nhieàu. Coù theå do maát maùt hoaëc do baáy giôø moïi taâm löïc coøn phaûi
taäp trung cho cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp neân caùc söù giaû khoâng maáy ngöôøi saùng taùc. Noùi veà thô bang giao thôøi Traàn, Leâ Quyù Ñoân, Phaïm Ñình Hoå vaø Phan Huy Chuù (1782 – 1840) ñeàu khoâng tieác lôøi khen ngôïi “Tinh vi, trong treûo, coù caùi sôû tröôøng toät baäc cuûa thô ñôøi Haùn ñôøi Ñöôøng beân Trung Hoa” [72ù, tr.10]. Nhöõng söù thaàn ñôøi Traàn ñeàu laø nhöõng nhaø thô noåi tieáng: Phaïm Sö Maïnh, Nguyeãn Trung Ngaïn, Maïc Ñĩnh Chi, Ñinh Cuûng Vieân, Phaïm Toâng Maïi, Hoà Quyù Ly, Doaõn AÂn Phuû vaø doøng doõi vua Traàn (Traàn Thaùi Toâng, Traàn Quang Khaûi, Traàn Nhaân Toâng, Traàn Minh Toâng, Traàn Ngheä Toâng) Thô cuûa Nguyeãn Trung Ngaïn chan chöùa loøng töï haøo daân toäc, loøng yeâu ñaát nöôùc vaø theå hieän khaùt voïng hoaø bình giöõa hai daân toäc (Quy höùng, Thaùi bình loä, Baéc söù töùc Khaâu oân dòch): Laõo tang dieäp laïc taøm phöông taän, Taûo ñaïo hoa höông giaûi chính nhi. Kieán thuyeát taïi gia baàn dieäc haûo, Giang Nam tuy laïc baát nhö quy. (Quy höùng – Nguyeãn Trung Ngaïn) (Laù daâu giaø ruïng, taèm vöøa chín heát, Boâng luùa sôùm toaû höông, cua ñoàng ñang beùo. Nghe noùi “ôû nhaø, daãu ngheøo vaãn thuù” Giang Nam tuy vui song khoâng baèng trôû veà.) Sau Nguyeãn Trung Ngaïn hôn 30 naêm, thô Phaïm Sö Maïnh cuõng tieáp noái nguoàn maïch aáy. Loøng yeâu nöôùc, loøng töï haøo ñaát nöôùc anh huøng töôi ñeïp theå hieän trong thô oâng ñaäm ñaø, nhaát quaùn nhö Toáng Nam quoác söù, Hoaï Minh quoác söù Dö Quyù, Hoaï Minh söù ñeâ Nhò Haø dòch, ñaëc bieät laø baøi Baéc söù ñaêng Hoaøng Laâu taåu buùt thò Ñaïi Nguyeân thò ñoäc Dö Taân Gia. Baøi thô naøy Phaïm Sö Maïnh phoùng buùt vieát khi leân Hoaøng Laâu ñeå ñöa cho quan thò giaûng nhaø Nguyeân laø Dö Taân Gia xem. Tröôùc thieân nhieân huøng vó, tröôùc nhöõng di tích veà caùc nhaân vaät cöï phaùch vaên voõ moät thôøi vaø tröôùc quan cuûa thöôïng quoác, oâng vaãn hieân ngang töï khaúng ñònh vò trí, nhaân caùch caù nhaân mình, tö theá ñaïi dieän quoác gia cuûa mình. Töù thô thaät haøo huøng, saâu saéc: Ngaõ gia vieãn taïi Giao Nam ñaàu, Thuû trì ngoïc tieát ñaêng Hoaøng laâu. Ma sa thaïch khaéc Pha coâng töï, Nhö kim baát phuï bình sinh du.
(Baéc söù ñaêng Hoaøng Laâu taåu buùt thò Ñaïi Nguyeân thò ñoäc Dö Taân Gia) (Nhaø ta xa taän ñaàu ñaát Giao Nam Tay caàm tieát ngoïc leân laàu Hoaøng. Tay sôø chöõ Toâ Ñoâng Pha, Nhö ta nay chaúng phuï chí du lòch bình sinh.) Noùi veà thô bang giao ñôøi Traàn phaûi noùi ñeán nhöõng vaàn thô tieáp söù cuûa doøng doõi vua Traàn. Ñaây ñeàu laø nhöõng vaàn thô ñeïp. Baèng phong ñoä lòch thieäp, tao nhaõ vaø lôøi thô xöôùng hoaï toáng tieãn cuûa nöôùc nhoû ñoái vôùi thöôïng quoác, baøi thô ñaõ khaúng ñònh chuû quyeàn, truyeàn thoáng vaên hoaù daân toäc mình moät caùch raát teá nhò nhö Ñaùp Kieàu Nguyeân Laõng vaän (Traàn Nhaân Toâng), Toáng Baéc söù Ngöu Löôïng (Traàn Ngheä Toâng), Toáng Saøi Nghieâm Khanh (Traàn Quang Khaûi)… Trong ñoù, ngöôøi ñoïc khoâng queân baøi thô chöùa ñöïng haøm yù saâu xa lyù thuù, yù taïi ngoân ngoaïi cuûa vò töôùng – vò anh huøng daân toäc trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng: Nhaát ñaøm tieáu khoaûng, ta phaân dueä, Coäng xöôùng thuø gian, tích ñoái saøng. Vò thaåm haø thôøi truøng ñòch dieän, AÂn caàn aùc thuû töï huyeân löông. (Toáng Saøi Nghieâm Khanh - Traàn Quang Khaûi) (Vöøa choác laùt noùi cöôøi, ñaõ than thôû döùt aùo ra ñi! Trong cuoäc ngaâm nga thuø xöôùng, tieác khi giöôøng ñoái dieän nhau. Chöa bieát ngaøy naøo laïi cuøng gaëp maët, Ñeå aân caàn caàm tay keå chuyeän haøn huyeân.) Tö töôûng “nhaát ñeá moät phöông” chính laø yù ôû ngoaøi lôøi thô maø Traàn Quang Khaûi muoán gôûi gaém. Ngoaøi ra, coøn coù Ñaùp Baéc nhaân vaán An Nam phong tuïc cuûa Hoà Quyù Ly. Duø khoâng ñöôïc loøng daân nhöng thô cuûa oâng daït daøo nieàm töï haøo daân toäc, neàn vaên hieán hieám thaáy trong thô bang giao vaø ñoù cuõng laø baøi thô kheùp laïi phaàn thô bang giao ñôøi Traàn. 1.2.2. Thô bang giao thôøi Leâ – Taây Sôn (theá kyû XV ñeán theá kyû XVIII). * Thô bang giao thôøi Leâ: Goàm haäu Leâ – phuï Maïc (1428 – 1527) vaø Leâ trung höng (1592 – 1789). Giai ñoaïn haäu Leâ – phuï Maïc:
Vieäc ñi söù tieáp söù vaãn dieãn ra bình thöôøng. Caùc trieàu vua nhaø Leâ: Leâ Thaùi Toå, Leâ Thaùi Toâng cöû caùc söù thaàn sang Baéc trieàu caàu phong vöông, daâng bieåu traàn tình, tieán coáng… ñeå tieáp tuïc boài ñaép hoaø khí, daäp taét hoaï chieán tranh. Ñaàu naêm 1428, Leâ Thieáu Dónh leân ñöôøng sang taän Yeân Kinh ñeå trao ñoåi veà vieäc con chaùu hoï Traàn. Keá ñoù, Ñaøo Coâng Soaïn, Leâ Nhöõ Laõm, Nguyeãn Thieân Tích… tieáp tuïc ñöôïc cöû ñi söù. Caû phía ta vaø phía nhaø Minh ñeàu coù söù boä qua laïi. Nhieäm vuï bang giao khoâng coù gì khaùc vôùi truyeàn thoáng: ñaáu tranh kheùo leùo, meàm deûo vôùi thieân trieàu ñeå naâng cao quoác theå, giöõ vöõng quyeàn töï chuû, xaùc laäp quan heä bình ñaúng giöõa hai nöôùc. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh naøy, vaøo thôøi naøo cuõng vaäy, khoâng chuùt deã daøng. Vì theá, beân caïnh nhöõng baøi thô vònh caûnh, thô bang giao ñaõ coù nhieàu doøng thô theå hieän taám loøng “lo tröôùc” cuûa nhöõng ngöôøi mang “söù tieát” nhö Nguyeãn Ñình Myõ (Hoaønh Chaâu), Ñoã Caän (Thaùi Thaïch vaõn baïc), Traàn Loâ (Quaù quan thö hoaøi, Hoïc thaønh hoaï ngheä taï thi)… Thô bang giao thôøi Leâ thaät söï ñöôïc khôûi saéc töø Leâ trung höng. Giai ñoaïn Leâ trung höng: Trong caùc theá kyû töø XVI ñeán gaàn heát theá kyû XVIII, tình hình ñaát nöôùc khoâng ñöôïc oån ñònh. Taâm traïng cuûa ngöôøi ñi söù thöôøng lo aâu, suy nghó veà coá quoác gia höông. Coâng vieäc bang giao trong hoaøn caûnh lòch söû nhö theá cuõng khoù khaên phöùc taïp. Traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñi söù cuõng heát söùc naëng neà. Neùt noåi baät thô bang giao thôøi naøy thöôøng taäp trung vaøo hai yù ñoù. Taâm traïng naøy luoân day döùt trong nhieàu baøi thô bang giao: Quy kyø höõu haïnh toaøn quaân meänh, Trung hieáu sô taâm thæ myõ tha. (Baéc söù thuaät hoaøi – Nguyeãn Quyù Ñöùc) (Khi veà may maén laøm troøn söù meänh nhaø vua Trung hieáu nieàm xöa theà khoâng ñoåi khaùc.) Phuïng meänh hoaøng hoa thöôïng thaän chieân, Baát töø nan söï söï xu tieân. (Quaù quan thö hoaøi - Traàn Loâ) (Vaâng meänh vua ñi söù, phaûi raát thaän troïng, Vieäc khoù khoâng daùm töø maø coøn tranh laøm tröôùc moïi ngöôøi.)
Duø ñaát khaùch laø nôi phoàn hoa ñoâ thò, caûnh saéc say ñaém loøng ngöôøi nhöng taám loøng löõ khaùch luoân tróu naëng höôùng veà Nam vôùi moät öôùc muoán moät khaùt voïng ñöôïc trôû veà nhaø khi hoaøn thaønh söù meänh vua giao: Baéc Nam kim khaùnh nhaát gia ñoàng, Vaïn lyù quan haø söù ñaïo thoâng. (Nam söù löu ñeà – Phuøng Khaéc Khoan) (Nay möøng Nam Baéc chung moät nhaø Quan haø muoân daëm ñöôøng söù löu thoâng.) Tình yù treân trôû ñi trôû laïi trong nhieàu baøi thô cuûa Phuøng Khaéc Khoan 馮克寬 (1528 – 1613) (Nam söù löu ñeà, Quaù quan), Nguyeãn Quyù Ñöùc (Ñoäng ñình töù saéc, Baéc söù thuaät hoaøi), Nguyeãn Tieán Saùch (Ñaêng chu), Nguyeãn Kieàu (Giang chaâu löõ khaùch), Nguyeãn Toâng Khueâ (Laïng thaønh hình thaéng, Quaù quan töï thuaät), Nguyeãn Huy Oaùnh (Quaù La sôn phoá caûm taùc), Ñoaøn Nguyeãn Thuïc (Hoài quaù Döông chaâu taùi du)… Thôøi Leâ trung höng, thô bang giao laø moät hieän töôïng vaên hoïc noåi baät vôùi khoái löôïng lôùn vaø nhieàu nhaø thô noåi tieáng: Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Coâng Haõng, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Quyù Ñöùc, Nguyeãn Tieán Saùch, Ñaëng Ñình Töôùng, Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng... Moãi taùc giaû thôøi trung höng ñaõ ñem laïi nhöõng tìm toøi saùng taïo rieâng, coù nhieàu ñoùng goùp quyù giaù ñaùng traân troïng. Trong ñoù phaûi keå ñeán nhaø baùc hoïc, nhaø vaên hoaù, nhaø thô Leâ Quyù Ñoân 黎貴惇 (1726 – 1784). OÂng laø hoïc giaû coù hoïc vaán cao nhaát cuûa thôøi ñaïi aáy vaø ñaõ ñeå laïi moät di saûn vaên hoaù ñoà soä, chöùa ñöïng löôïng tri thöùc baùch khoa. Thô ñi söù cuûa oâng bình dò nhöng daït daøo, saâu laéng vaø thieát tha. Moät hieän töôïng môùi meû trong thô bang giao thôøi naøy laø maûng thô chöõ Noâm. Lôøi thô Noâm trong thô Nguyeãn Toâng Khueâ ñaõ ñaït ñeán söï trong saùng, uyeån chuyeån. Tieáng Vieät ñeán ñaây ñaõ ñöôïc naâng cao moät böôùc so vôùi thô quoác aâm cuûa Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Bænh Khieâm… Baøi thô Noâm tröôøng thieân Söù trình taân truyeän daøi ñeán 670 caâu luïc baùt laø moät aùng thô daân toäc quyù giaù, “coù theå xem nhö tieàn thaân cuûa nhöõng caâu thô Kieàu sau naøy” [33, tr. 176]. Thô Noâm cuûa Nguyeãn Toâng Khueâ laø moät böôùc phaùt trieån môùi trong söï phaùt trieån cuûa thô daân toäc nhö Qua cöûa quan töï thuaät, Ñeâm ñoâng treân ñöôøng ñi thuyeàn, Chieàu muøa xuaân treân soâng Tieâu töông, Ngaém trôøi tuyeát…
Ñaùnh giaù thô bang giao thôøi Leâ trung höng, nhieàu hoïc giaû tieàn boái ñaõ heát lôøi khen ngôïi. Ngoâ Thì Nhaäm trong baøi töïa taäp thô Tinh saø kyû haønh cuûa Phan Huy Ích coù vieát: "Ñeán nhö töø Leâ trung höng veà sau, caùc nhaø thô danh tieáng thaáy trong caùc taäp thô ñi söù. Hoaëc thaêm choán thanh u, vieáng nôi coå tích, gaëp caûnh maø sinh tình. Hoaëc xa coá quoác, nhôù queâ nhaø, nhaân vieäc maø toû yù… Höông thôm coù theå nhuaàn thaám cho ñôøi sau.” [72ù, tr. 11]. * Thô bang giao thôøi Taây Sôn (1789 – 1802): Vöông trieàu Taây Sôn – Nguyeãn Hueä coù tuoåi thoï ngaén nhaát trong lòch söû caùc vöông trieàu nöôùc ta (1789 – 1802) nhöng ñaáy laïi laø moät thôøi ñaïi huy hoaøng vaø oanh lieät. Vöông trieàu ñöôïc taïo laäp treân cô sôû phong traøo noâng daân khôûi nghóa roäng lôùn chöa töøng thaáy trong lòch söû daân toäc. Sau chieán thaéng Ñoáng Ña naêm Kyû Daäu (1789), Quang Trung phaûi tieán haønh moät chính saùch ngoaïi giao khoân kheùo ñeå traùnh ñöông ñaàu baèng quaân söï vôùi nhaø Thanh giöõ vuõng hoaø bình kieán thieát ñaát nöôùc. Vieäc ñi söù döôùi trieàu Taây Sôn tröôùc heát nhaèm tranh thuû hoaø bình, giöõ vöõng chuû quyeàn daân toäc. Sau ñoù ñoøi nhaø Thanh coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta, phong Quang Trung laøm An Nam quoác vöông, ñoøi boû leä coáng ngöôøi vaøng… Nhö vaäy, thôøi Taây Sôn laø thôøi ñaïi cuûa nhöõng chieán thaéng vang doäi treân maët traän quaân söï vaø ngoaïi giao. Chöa bao giôø trong lòch söû ngoaïi giao cuûa ta, thieân trieàu laïi bò ñoäng vaø xuoáng thang nhö theá. Söù thaàn Ñoaøn Nguyeãn Tuaán raát ñoãi töï haøo vaø toång keát thaønh töïu ñoù trong caâu: “Töø tröôùc ñeán giôø, ngöôøi mình ñi söù Trung Quoác chöa coù laàn naøo laï luøng vaø veû vang nhö theá.” [40, tr. 294]. Thôøi ñaïi aáy ñaõ thoåi luoàng gioù môùi laøm thay ñoåi tö töôûng nhaän thöùc cuûa caùc söù thaàn – nhaø thô thôøi Taây Sôn. Tuy soá löôïng khoâng nhieàu nhö thôøi Leâ trung höng, thôøi Nguyeãn nhöng thô bang giao thôøi Taây Sôn coù moät vò theá rieâng ñaùng neå. Phaàn lôùn caùc nhaø thô thôøi kyø naøy laø nhöõng cöïu thaàn nhaø Leâ chòu aûnh höôûng saâu saéc tö töôûng, vaên phong thôøi haäu Leâ. Khi ñi vôùi Taây Sôn Nguyeãn Hueä, luoàng aùnh saùng môùi cuûa thôøi ñaïi ñaõ giuùp thô ñi söù cuûa hoï mang aâm ñieäu môùi laï. Thô bang giao thôøi Taây Sôn ngoaøi nhöõng ñieåm chung gioáng nhö caûm xuùc cuûa nhöõng söù thaàn thôøi tröôùc coøn coù nhöõng ñieåm ñaëc tröng. Ñoù laø loøng töï haøo, töï tin cuûa ngöôøi chieán thaéng; khaúng ñònh chuû quyeàn thieâng lieâng, coù neàn vaên hieán khoâng thua keùm ai. Caùc söù thaàn Taây Sôn ñöôïc phaùi ñi leân cöûa aûi, ñeán Nam Ninh hay sang Yeân Kinh ñeàu noùi leân caûm xuùc cuûa mình trong nhöõng vaàn thô ñi söù. Hai taäp Hoaøng Hoa ñoà phaû, Yeân Ñaøi thu vònh cuûa Ngoâ Thì Nhaäm chan chöùa moät loøng töï haøo veà daân toäc, veà ngöôøi anh huøng Nguyeãn Hueä (Hoaûn nhó ngaâm, Vuõ haønh…); Haûi oâng thi taäp cuûa Ñoaøn Nguyeãn Tuaán mang hôi thôû haøo huøng cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn chieán thaéng, tình yù maïnh
meõ khaùc thöôøng; Hoa nguyeân tuyø boä taäp cuûa Voõ Huy Taán cuõng daït daøo aâm ñieäu töï haøo daân toäc; Tinh saø kyû haønh cuûa Phan Huy Ích thaám ñaãm nieàm vui cuûa moät söù thaàn trong thôøi ñaïi chieán thaéng (Xuaát quan, Maïn thuaät, Du Mai Lónh, Ñeà Ñaèng Vöông caùc…). 1.2.3. Thô bang giao thôøi Nguyeãn (1802 – 1884). Môû maøn cho theá kyû XIX ôû Vieät Nam laø söï kieän Nguyeãn Aùnh leân ngai vaøng tröôùc caûnh ñoå vôõ cuoái cuøng cuûa nhaø Taây Sôn. Vôùi Baéc quoác, do nhieàu laàn neám muøi thaát baïi, giaác moäng thoân tính ñaõ coù phaàn nguoäi laïnh. Baéc quoác saün saøng daønh söï öu ñaõi trong vieäc ñaët quan heä vôùi trieàu Nguyeãn – ngöôøi ñaõ chieán thaéng keû thuø ñaùng sôï cuûa hoï laø Taây Sôn. Tình hình naøy cuõng ñöôïc phaûn aùnh vaøo trong vaên hoïc nhaát laø doøng vaên hoïc bang giao. Thôøi Nguyeãn cuõng nhö caùc thôøi vua tröôùc, tieâu chuaån choïn söù thaàn laø nhöõng nhaø vaên nhaø thô gioûi neáu khoâng phaûi laø nhöõng nhaø huøng bieän ñeå laøm troøn traùch nhieäm öùng phoù trong bang giao. Nhöõng baøi thô cuûa hoï thöôøng ca ngôïi quan heä toát ñeïp giöõa hai nöôùc, hai daân toäc hoaëc toû tình thaân maät giöõa caùc baïn cuøng caûnh buùt nghieân, cuøng ñaïo hoïc vôùi nhau. Roõ neùt hôn laø Trònh Hoaøi Ñöùc. OÂng laø nhaø thô noåi tieáng ñaát Gia Ñònh. Thô oâng coù nhieàu caâu ñeïp noùi leân tình caûm giöõa nhaân daân Trung Quoác vôùi söù boä Vieät Nam maø oâng laø chaùnh söù. Khoâng khí thaân maät eâm ñeàm nôi ñaát baïn laø hình aûnh ñaäm neùt trong thô söù trình cuûa oâng (Löõ thöù hoa trieâu, Haø Nam loä trung laäp thu, Hoà Nam ñaïo trung chu haønh taïp vònh, Söù boä xuaát Nam quan hoài quoác khaåu chieám…). Tinh thaàn yeâu nöôùc, nieàm töï haøo daân toäc cuõng ñöôïc boäc loä saâu ñaäm trong thô bang giao thôøi Nguyeãn nhö Söù boä xuaát Nam quan hoài quoác khaåu chieám (Trònh Hoaøi Ñöùc); Ñeà laàu Hoaøng Haïc, Daï Ñieåu, Phong tuïc ngaâm, Ñaùp Caùt Ngaïn Anh taëng thi (Ngoâ Thì Vò); Hoàng Mao hoaû thuyeàn ca (Cao Baù Quaùt); Laïng Sôn ñaïo trung (Nguyeãn Vaên Sieâu); Ñeå Haø Noäi (Buøi Dò)…Nhöng ñeán ñaây, thô bang giao ñaõ coù nhöõng böôùc chuyeån môùi haún. Thôøi Nguyeãn laø moät giai ñoaïn, moät trieàu ñaïi phong kieán phaûn ñoäng, muïc naùt trong lòch söû Vieät Nam. Vì theá, thô bang giao thôøi Nguyeãn vang leân tieáng noùi toá caùo hieän thöïc. Treân ñöôøng ñi söù hoaëc khi ôû Baéc quoác, ngoaøi vieäc mieâu taû nhöõng di tích thaéng caûnh caùc söù thaàn cuõng khoâng queân phaûn aùnh xaõ hoäi laàm than. Hoï caûm thoâng vôùi tình traïng ñau khoå cuûa lôùp ngöôøi ngheøo döôùi ñaùy xaõ hoäi. Ngoaøi baûn caùo traïng ñoäc ñaùo Ñoaïn tröôøng taân thanh, Nguyeãn Du vaãn söû duïng ngoøi buùt saéc beùn ñeå khaéc hoaï nhöõng caûnh soáng bi ñaùt trong Baéc haønh taïp luïc – taäp thô ñi söù cuûa oâng. Nguyeãn Vaên Sieâu cuõng thöôøng döïng laïi ôû nhöõng caûnh soáng ñau khoå: Nguy cô cheát ñoùi cuûa daân chuùng Ba Laêng, Löôõng Hoà raát ñaùng thöông:
Tröôøng ñoaïn Ba Laêng khaát thöïc ca, Löôõng Hoà baùch tính taïi phong ba. Quaân Sôn thöôïng höõu tröôøng sinh töûu, Soå tuùc nhö chaâu khaû naïi haø! (Ba Laêng ca giaû duyeân löu vaõng lai vaên chi caûm hoaøi – Nguyeãn Vaên Sieâu) (Nghe tieáng haùt ngöôøi aên xin ôû Ba Laêng caûm ñoäng ñöùt ruoät, Daân chuùng Löôõng Hoà ñang trong côn soùng gioù. Treân nuùi Quaân Sôn coøn coù röôïu tröôøng sinh, Nhöng thoùc nöôùc Sôû ñaét nhö haït chaâu thì bieát laøm sao?) Buøi Dò cuõng thoát leân nhöõng lôøi than vaõn thay vì ca ngôïi thöôïng quoác. Baøi thô daøi Hoaøng Haø cô daân duïc töû haønh noùi chuyeän daân baùn con taïi vuøng soâng Hoaøng Haø. Lôøi thô coù caùi nhìn ñau xoùt. Maët khaùc, caùc nhaø thô ñi söù cuõng ñaõ lôùn tieáng leân aùn xaõ hoäi phong kieán thoái naùt beân aáy. Ñoù laø nhöõng ñaùm quan lieâu mieäng aên thòt ngöôøi, ñeø ñaàu cöôõi coå daân ngheøo ( Phaûn chieâu hoàn cuûa Nguyeãn Du), laø caûnh boïn quan laïi keùo vaây caùnh, hoái loä, caàu caïnh, öùc hieáp ngöôøi (Phong tuïc ngaâm cuûa Ngoâ Thì Vò). Taâm traïng u uaån, baát löïc tröôùc hieän thöïc vaø toû loøng quan taâm ñeán thôøi cuoäc cuõng laø noäi dung môùi meû cuûa thô bang giao thôøi Nguyeãn: Thô cuûa Nguyeãn Thuaät (Ñaêng laàu Hoaøng Haïc, Töùc söï), thô Cao Baù Quaùt (Hoàng Mao hoaû thuyeàn ca, Daï quang thanh nhaân hí tröôøng dieãn hí…), thô Phaïm Chí Höôùng (Ñeà mieáu Vuõ Muïc vöông), thô Lyù Vaên Phöùc (Ñeå Minh Ca taân thöù an baïc), thô Haø Toâng Quyeàn (Ngaãu ngaâm, Phaùi vaõng döông trình hieäu löïc, Beänh trung ngaãu ñaéc), thô Phan Thanh Giaûn (Chính ñòch löõ daï). Thô bang giao thôøi Nguyeãn giaøu chaát tröõ tình vaø tính hieän thöïc. AÂm ñieäu chua xoùt , buoàn baõ, xoán xang laø aâm ñieäu chính. Thôøi ñaïi ñaõ ñem laïi cho thô hoï nhöõng tö töôûng saâu saéc vaø treân söù trình hoï ñaõ theå hieän nhöõng tö töôûng aáy moät caùch thaém thieát. Nhìn chung, töø thôøi Traàn ñeán thôøi Nguyeãn, thô bang giao – doøng soâng nhoû trong nguoàn nöôùc lôùn cuûa vaên hoïc Vieät Nam luoân gaén boù vôùi vaän meänh ñaát nöôùc, vaän meänh daân toäc, laø ngöôøi baïn ñoàng haønh cuûa töøng thôøi ñaïi trong lòch söû daân toäc. Loøng yeâu nöôùc, loøng töï haøo daân toäc laø doøng chuû löu cuûa thô bang giao. Tieáng noùi yeâu nöôùc, thöông nhaø khaéc khoaûi trong töøng nhòp thô, vaàn thô. Taát caû ñaõ laøm neân giaù trò ñaùng quyù cuûa thô bang giao. 1.3. Löïc löôïng saùng taùc:
Vieäc cöû caùc söù thaàn sang Trung Hoa ngoaøi muïc ñích trieàu coáng, xin phong vöông coøn coù muïc ñích khaùc nhö sang möøng vua môùi leân ngoâi, möøng vieäc phong hoaøng thaùi töû, taï ôn vua Trung Hoa ñaõ cho aùo muõ, lòch, phong vöông v.v… Ngoaøi ra phaûi keå ñeán caùc söù boä Vieät Nam sang ñeå ñieàu ñình vieäc caùc bieân thaàn cuûa thieân trieàu laán chieám ñaát ñai vuøng bieân giôùi hoaëc xin hoaõn binh hoaëc giaûi quyeát haäu quaû chieán tranh giöõa hai nöôùc. Nhö vaäy, vieäc ñi söù heát söùc quan troïng ñoái vôùi vaän meänh cuûa quoác gia. Chính vì theá, nhöõng ngöôøi ñöôïc cöû ñi söù ñeàu laø nhöõng quan laïi taøi gioûi. Nhieàu ngöôøi trong soá ñoù laø nhöõng traïng nguyeân (Maïc Ñónh Chi, Giaùp Haûi, Nguyeãn Bænh Khieâm), tieán só (Nguyeãn Tieán Saùch, Ñaëng Ñình Töôùng, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Coâng Haõng, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Voõ Huy Taán, Nguyeãn Gia Caùt, Haø Toâng Quyeàn, Phan Thanh Giaûn, Buøi Quyõ…), hoaøng giaùp (Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Toâng Khueâ, Ñinh Nho Hoaøn, Ñoaøn Nguyeãn Thuïc, Hoà Só Ñoáng, Nguyeãn Tö Giaûn…), baûng nhaõn (Ñaøo Coâng Chính, Leâ Quyù Ñoân…), thaùm hoa (Nguyeãn Quyù Ñöùc, Nguyeãn Huy Oaùnh…), haàu heát hoï ñeàu laø nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn. Vaø ñaõ laø nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn, caùc söù thaàn Vieät Nam phaûi bieát laøm thô, laøm thô ñeå thuø tieáp caùc quan laïi ñòa phöông ra ñoùn, laøm thô thuø taïc vôùi caùc quan laïi trong trieàu, laøm thô möøng chuùc thoï vua, laøm thô ñi ñoùn tieáp söù thaàn nöôùc ngoaøi, laøm thô tieãn bieät… Bieát laøm thô laø moät bieåu hieän cuûa thaàn daân moät nöôùc coù vaên hieán. Vieäc laøm thô cuûa caùc söù thaàn thì coù leõ khoâng laáy gì laøm khoù khaên vì caùc söù thaàn ñeàu laø nhöõng ngöôøi ñoã ñaïi khoa vaø vì theá löïc löôïng saùng taùc thô bang giao raát phong phuù. Ñaùng keå nhaát trong löïc löôïng saùng taùc laø Nguyeãn Trung Ngaïn 阮忠彥 (1289 – 1370), Phaïm Sö Maïnh 范師孟, Ñoã Caän 杜覲, Giaùp Haûi, Nguyeãn Bænh Khieâm, Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Quyù Ñöùc 阮貴德 (1648 – 1730), Nguyeãn Toâng Khueâ, Nguyeãn Kieàu, Ñinh Nho Hoaøn, Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Huy Oaùnh, Hoà Só Ñoáng 胡士棟 (1739 – 1785), Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Ngoâ Thì Nhaäm, Nguyeãn Ñeà, Phan Huy Ích, Trònh Hoaøi Ñöùc 鄭懷德 (1765 – 1825), Ngoâ Nhaân Tónh, Leâ Quang Ñònh 黎光定 (1760 – 1813), Ngoâ Thì Vò, Nguyeãn Du 阮攸 (1765 – 1820), Phan Huy Chuù (1782 – 1840), Nguyeãn Vaên Sieâu 阮文超 (1799 – 1872), Cao Baù Quaùt 高伯适 (? – 1854)… Moät ñieàu heát söùc thuù vò trong löïc löôïng saùng taùc thô bang giao laø ngoaøi caùc söù thaàn voán laø thi só vöøa keå treân coøn coù caû vua, töôùng lónh cuõng laø nhöõng thi só. Hoï ñaõ laøm neân nhöõng vaàn thô thuø tieáp vaø toáng tieãn ñöôïc caùc söù thaàn phöông Baéc heát lôøi khen ngôïi vaø caûm phuïc. Ñoù laø nhöõng