Luận văn Thạc sĩ Văn học: Truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu trong không gian văn hóa Hòa Bình và Thanh Hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> -----------------------<br /> <br /> NGUYỄN THỊ THANH<br /> <br /> TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN, MẪU THẦN<br /> VÀ THÁNH MẪU TRONG KHÔNG GIAN<br /> VĂN HÓA HÕA BÌNH VÀ THANH HÓA<br /> <br /> Chuyên ngành: Văn học Dân gian<br /> Mã số<br /> <br /> : 60 22 01 25<br /> <br /> LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC<br /> <br /> Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt<br /> <br /> Hà Nội, 2016<br /> <br /> MỤC LỤC<br /> MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1<br /> <br /> 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................... 4<br /> 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu .......................................................................................... 6<br /> 3. Mục đích nghiê n cứu ................................................................................................. 11<br /> 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 11<br /> 6. Đóng góp của luận văn............................................................................................... 13<br /> 7. Cấu trúc luận văn........................................................................................................ 13<br /> NỘI DUNG ....................................................................................................................... 14<br /> CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI................................................................ 14<br /> 1.1. Không gian văn hóa Hòa Bình và Thanh Hóa ................................................. 14<br /> 1.1.1.Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên .......................................................................... 14<br /> 1.1.2. Đặc điểm lịch sử - xã hội ...................................................................................... 16<br /> 1.1.3. Đặc điểm văn hóa .................................................................................................. 18<br /> 1.2. Khái quát văn học dân gian tỉnh Hòa Bình và Thanh Hóa........................... 20<br /> 1.3. Khái quát về Đạo Mẫu Việt Nam và tín ngƣỡng thờ Mẫu ở Hòa Bình và<br /> Thanh Hóa ........................................................................................................................ 25<br /> 1.3.1. Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam....................................................................... 25<br /> 1.3.2.Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Hòa Bình và Thanh HóaError!<br /> <br /> Bookmark<br /> <br /> not<br /> <br /> defined.<br /> 1.4. Về hiện tƣợng văn học dân gian Đạo Mẫu ở Hòa Bình và Thanh HóaError!<br /> Bookmark not defined.<br /> 1.4.1. Truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu ở Hòa Bình và Thanh<br /> Hóa ...................................................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> 1.4.2. Các bài Văn chầu................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> Tiểu kết chƣơng 1:........................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> CHƢƠNG 2: NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ<br /> THẦN, MẪU THẦN VÀ THÁNH MẪU Ở HÕA BÌNH, THANH HÓAError!<br /> Bookmark not defined.<br /> 2.1. Nội dung truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu ở Hòa Bình,<br /> Thanh Hóa ........................................................................ Error! Bookmark not defined.<br /> 2.1.1. Ca ngợi vẻ đẹp toàn diện của nhân vật.............. Error! Bookmark not defined.<br /> <br /> 2.1.2. Ca ngợi quyền năng, sức mạnh thần kì bảo vệ con người, bảo vệ quê<br /> hương đất nước của nhân vật........................................ Error! Bookmark not defined.<br /> 2.1.3. Thể hiện sự tôn vinh, thờ phụng nhân vật của tác giả dân gian ............Error!<br /> Bookmark not defined.<br /> 2.2. Nghệ thuật.................................................................. Error! Bookmark not defined.<br /> 2.2.1. Nhân vật................................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> 2.2.2. Những motif cơ bản .............................................. Error! Bookmark not defined.<br /> Tiểu kết chƣơng 2:........................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> CHƢƠNG 3 : MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN,<br /> MẪU THẦN VÀ THÁNH MẪU Ở HÕA BÌNH, THANH HÓA VỚI<br /> NHỮNG THÀNH TỐ VĂN HÓA KHÁC .............. Error! Bookmark not defined.<br /> 3.1. Mối quan hệ giữa truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh<br /> Mẫu ở Hòa Bình, Thanh Hóa với tín ngƣỡng thờ Nữ thần, Mẫu thần<br /> và Thánh Mẫu................................................ Error! Bookmark not defined.<br /> 3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu với<br /> lễ hội trong không gian văn hóa Hòa Bình và Thanh HóaError! Bookmark not<br /> defined.<br /> 3.3. Mối quan hệ giữa truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu với<br /> di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trong không gian văn hóa Hòa<br /> Bình và Thanh Hóa......................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> 3.4. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và Văn chầu về Nữ thần, Mẫu thần và<br /> Thánh Mẫu ở Hòa Bình và Thanh Hóa .................... Error! Bookmark not defined.<br /> Tiểu kết chƣơng 3:........................................................... Error! Bookmark not defined.<br /> Kết luận.............................................................................. Error! Bookmark not defined.<br /> Tài liệu tham khảo........................................................................................................... 30<br /> Phụ lục................................................................................ Error! Bookmark not defined.<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Lý do chọn đề tài<br /> 1.1.Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng văn hóa dân gian có lịch sử hình<br /> thành và phát triển từ lâu đời. Người Việt Nam thờ Mẫu cũng chính là thờ mẹ. Bởi<br /> mẹ là người đã mang nặng đẻ đau, nuôi nấng chăm sóc che chở cho con cái suốt cả<br /> cuộc đời. Theo quan niệm của dân gian thì Mẫu còn tượng trưng cho sự sinh sôi<br /> nảy nở và sự trù phú. Mẫu còn là người mẹ tâm linh luôn phù hộ độ trì cho con<br /> người gặp nhiều may mắn, giúp con người có sức mạnh để vượt qua mọi khó khăn<br /> thử thách trong cuộc sống...<br /> 1.2. Việt Nam thuộc nền văn minh nông nghiệp lúa nước nên sự đảm đang<br /> khéo léo của người phụ nữ được đề cao. Trong vốn huyền thoại và truyền thuyết<br /> của dân tộc ta, ban đầu con người coi tự nhiên như người mẹ : Mẹ Đất, Mẹ Nước,<br /> Mẹ Lúa, Mẹ Mưa.... Trải qua quá trình hình thành, phát triển và sự bồi đắp về văn<br /> hóa, tín ngưỡng tâm linh, dân tộc ta đã hình thành nên tục thờ Nữ thần, Mẫu thần<br /> và Thánh Mẫu. Các vị thần này có thể là những Nữ thần tự nhiên hay những người<br /> mẹ, những người phụ nữ có thực trong lịch sử đã anh dũng chiến đấu vì độc lập tự<br /> do của tổ quốc, những người có công lao xây dựng cuộc sống cộng đồng…. được<br /> nhân dân ghi nhớ, tôn phong, phụng thờ. Nhờ vậy mà những người phụ nữ ấy sống<br /> mãi trong tâm thức của người dân Việt Nam và trường tồn cùng lịch sử dân tộc.<br /> Cho đến nay, hệ thống các Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu ở nước ta được thờ<br /> phụng ngày càng nhiều, nhưng tiêu biểu nhất là: Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Thánh<br /> Mẫu Thoải, Thánh Mẫu Thượng Ngàn, Thánh Mẫu Man Nương… Giá trị của tín<br /> ngưỡng thờ Mẫu đó là cái tâm hướng thiện, thể hiện đạo lí “Uống nước nhớ<br /> nguồn”, giáo dục con người biết ăn ở, đối nhân xử thế thành tâm thờ phụng ông bà<br /> tổ tiên, cao hơn nữa đó là biết ơn những người có công với nhân dân và đất nước.<br /> 1.3. Tín ngưỡng thờ Mẫu là tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc từ tục thờ Nữ<br /> thần và chịu ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Hoa, hình thành Đạo Tam Phủ (Mẫu<br /> <br /> Thượng Thiên, Mẫu Thoải, Địa Mẫu), Đạo Tứ Phủ (Mẫu Thượng Thiên cai quản<br /> vùng trời, Mẫu Thoải cai quản vùng sông biển, Mẫu Địa cai quản vùng Đất và Mẫu<br /> Thượng Ngàn cai quản vùng núi), sau đó trở thành Đạo Mẫu ở miền Bắc. Tín<br /> ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng nhiều giá trị văn hóa truyền thống phong phú và đa<br /> dạng. Nếu như tín ngưỡng các tôn giáo khác hướng con người về thế giới sau khi<br /> chết thì tín ngưỡng thờ Mẫu hướng con người về đời sống thực tại gần gũi. Đó là<br /> cái thế giới mà con người cầu mong sức khỏe, tiền tài, quan lộc và gặp nhiều may<br /> mắn. Đây là nhân sinh quan mang tính tích cực phù hợp với cuộc sống của con<br /> người thời hiện đại. Tác giả Nguyễn Thị Nguyệt cho rằng:“Để đời đời ngưỡng mộ,<br /> sùng bái và tôn vinh những Thánh Mẫu linh thiêng đó mà người Việt xây dựng nên<br /> cả một hệ thống văn hóa Thánh Mẫu như: sáng tác và lưu truyền những truyền<br /> thuyết, huyền tích về những nhân vật phụng thờ trong tín ngưỡng về Thánh Mẫu;<br /> xây đền, đình, chùa, miếu, phủ; xác lập thần chủ, kiện toàn điện thờ, dựng nên các<br /> lễ nghi (hầu đồng, hát văn, múa bóng…), tổ chức các lễ hội về Thánh Mẫu…, ở<br /> khắp nơi có sự hiển linh, linh ứng của các Thánh Mẫu. Đó là những di sản văn hóa<br /> Thánh Mẫu, tạo nên một hệ thống những giá trị đặc sắc trong nền văn hóa Việt”<br /> [43, tr.454]. Nghiên cứu truyện kể về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu góp phần<br /> khẳng định giá trị quan trọng của Đạo Mẫu đối với đời sống tinh thần của người<br /> dân Việt Nam.<br /> 1.4. Hòa Bình và Thanh Hóa là hai tỉnh thuộc miền núi Việt Nam là nơi cư trú<br /> của nhiều dân tộc ít người. Chính vì vậy mà ở đây có một kho tàng văn học nghệ<br /> thuật dân gian vô cùng phong phú và đa dạng. Những giá trị đó được chắt lọc, sáng<br /> tạo từ cuộc sống của người Mường, Kinh, Thái, Dao, Thổ, H’Mông, Khơ Mú…<br /> được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Đã có rất nhiều bài báo, công trình<br /> nghiên cứu viết về các giá trị của kho tàng văn học nghệ thuật ở tỉnh Hòa Bình và<br /> Thanh Hóa nhưng chưa có bài viết nào đi sâu nghiên cứu truyền thuyết về Nữ<br /> Thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu. Vì vậy nghiên cứu về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh<br /> <br />