Luận văn Thạc sĩ Văn học: Yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX (khảo sát qua: Tang thương ngẫu lục - Lan trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả)

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:154

Thêm vào BST

Báo xấu

131
lượt xem 31
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX (khảo sát qua: Tang thương ngẫu lục - Lan trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả) giới thiệu tới các bạn những nội dung về yếu tố huyền ảo trong nội dung truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX; yếu tố huyền ảo trong nghệ thuật truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX (khảo sát qua: Tang thương ngẫu lục - Lan trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH _____________________ Nguyễn Ngọc Trai YẾU TỐ HUYỀN ẢO TRONG TRUYỆN, KÝ VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII - XIX (KHẢO SÁT QUA: TANG THƯƠNG NGẪU LỤC - LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC VÀ TRUYỀN KỲ TÂN PHẢ) LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2014
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH _____________________ Nguyễn Ngọc Trai YẾU TỐ HUYỀN ẢO TRONG TRUYỆN, KÝ VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII - XIX (KHẢO SÁT QUA: TANG THƯƠNG NGẪU LỤC - LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC VÀ TRUYỀN KỲ TÂN PHẢ) Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nêu trong luận văn là trung thực, chưa từng được ai công bố trong bất kì một công trình nào khác. Họ và tên tác giả Nguyễn Ngọc Trai
LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành, ngoài sự nỗ lực học hỏi, nghiên cứu của bản thân, tôi còn nhờ vào sự chỉ bảo, giúp đỡ, động viên tận tình của quý thầy cô, gia đình, bạn bè, các đồng nghiệp và học trò. Trước hết, tôi xin chân thành bày tỏ lòng kính trọng và tri ân sâu sắc đến PGS.TS. Đoàn Thị Thu Vân, người đã tận tâm hướng dẫn khoa học, định hướng, gợi mở, truyền đạt cho tôi những kiến thức vô cùng quý báu, giúp tôi giải quyết các vấn đề và những khó khăn trong quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy, cô trong Khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tận tình dìu dắt, truyền dạy kiến thức cho tôi trong suốt thời gian học tập tại trường. Tôi xin chân thành cảm ơn những đóng góp quý báu của quý thầy cô trong hội đồng thông qua đề cương và chấm luận văn đã giúp tôi trong quá trình hoàn thành luận văn khoa học. Xin cảm ơn Phòng Sau đại học, Thư viện trường Đại học Sư phạm TPHCM, Thư viện Khoa học Tổng hợp đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành và bảo vệ luận văn này. Đặc biệt, xin cảm ơn Ban Giám hiệu, tổ Ngữ văn và các đồng nghiệp trường THPT Hiệp Bình, quận Thủ Đức, Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo mọi thuận lợi trong công tác, hỗ trợ nhiệt tình giúp tôi trong thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Sau cùng, xin cảm ơn Ba Mẹ, anh chị và bạn bè cùng những học trò thân yêu đã động viên, khích lệ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Trân trọng. Nguyễn Ngọc Trai
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục DẪN NHẬP .................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ....................................................................... 9 1.1. Yếu tố huyền ảo .................................................................................................... 9 1.1.1. Huyền ảo và yếu tố huyền ảo trong văn học .................................................. 9 1.1.2. Phân biệt “kì ảo” và “huyền ảo” trong văn học ........................................... 12 1.1.3. Cơ sở hình thành các yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX ............................................................................................ 15 1.2. Thể loại truyện, ký trung đại ............................................................................... 27 1.2.1. Truyện trung đại ........................................................................................... 27 1.2.2. Ký trung đại .................................................................................................. 30 1.3. Bối cảnh lịch sử và truyện, ký trung đại Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX ............ 33 1.3.1. Bối cảnh lịch sử và đời sống nhân dân Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX ....... 33 1.3.2. Tang thương ngẫu lục, Lan Trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả trong dòng chảy văn xuôi thế kỷ XVIII - XIX............................................. 36 Chương 2. YẾU TỐ HUYỀN ẢO TRONG NỘI DUNG TRUYỆN, KÝ VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII - XIX ...................................................... 47 2.1. Chuyện lịch sử được huyền ảo hóa ..................................................................... 47 2.1.1. Huyền ảo hóa chuyện vua quan và các sự kiện lịch sử ................................ 47 2.1.2. Huyền ảo hóa chuyện danh nhân với những hành trạng và sự nghiệp ......... 54 2.1.3. Huyền ảo hóa chuyện nho sinh và khoa cử .................................................. 62 2.2. Chuyện đời thường được huyền ảo hóa .............................................................. 67 2.2.1. Huyền ảo hóa chuyện tình yêu và vai trò của nhân vật nữ .......................... 67 2.2.2. Huyền ảo hóa chuyện đời sống với những số phận khốn cùng và sức sống kì diệu của con người .......................................................................... 75 2.2.3. Huyền ảo trong chuyện bói toán, phong thủy ............................................... 80
2.3. Chuyện kì lạ trong dân gian ................................................................................ 87 2.3.1. Chuyện ma quỷ ............................................................................................. 87 2.3.2. Chuyện về con vật ........................................................................................ 91 Chương 3. YẾU TỐ HUYỀN ẢO TRONG NGHỆ THUẬT TRUYỆN, KÝ VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII - XIX .............................................. 98 3.1. Cốt truyện, nhân vật huyền ảo ............................................................................ 98 3.1.1. Xây dựng cốt truyện huyền ảo ...................................................................... 98 3.1.2. Xây dựng nhân vật huyền ảo ...................................................................... 104 3.2. Không gian - thời gian huyền ảo ....................................................................... 111 3.2.1. Không gian thực - ảo .................................................................................. 111 3.2.2. Thời gian thực - ảo...................................................................................... 114 3.3. Nghệ thuật kể chuyện huyền ảo ........................................................................ 117 3.3.1. Vận dụng môtip dân gian............................................................................ 117 3.3.2. Tạo sự lấp lửng, mơ hồ ............................................................................... 126 3.3.3. Đặt cái ảo trên nền bối cảnh lịch sử ............................................................ 131 3.3.4. Sáng tạo của nhà văn .................................................................................. 135 3.4. Vai trò của yếu tố huyền ảo trong văn học ....................................................... 138 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 141 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 143
1 DẪN NHẬP 1. Lí do chọn đề tài Văn học trung đại Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể, từ thơ ca đến văn xuôi, đóng góp cho vườn hoa văn học dân tộc. Đặc biệt, giai đoạn văn học thế kỷ XVIII - XIX được xem là thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của văn học trung đại. Thiết nghĩ, văn học thế kỷ XVIII - XIX đạt nhiều thành tựu bởi một phần đây là thời kỳ cuối của văn học trung đại Việt Nam, các tác giả phần nào đã tiếp thu tinh hoa của các tác giả, tác phẩm văn học trước đây. Một phần văn học giai đoạn này nảy mầm trên một bối cảnh lịch sử nhiều biến động - đây là mảnh đất màu mỡ để văn học cất lên tiếng nói bênh vực, đề cao quyền sống của con người đau khổ, mặt khác, văn học ghi nhận một cách chân xác hiện thực lịch sử. Từ lâu, khi nhắc đến văn học giai đoạn này, người ta chú trọng thành tựu về thể loại trữ tình hơn tự sự; ở thể loại tự sự, nếu có chỉ đề cập đến Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô gia văn phái. Trong quá trình tìm hiểu, chúng tôi thấy ngoài những thành tựu nói trên, văn xuôi thế kỷ XVIII - XIX còn hấp dẫn ở mảng truyện, ký. Tiếp thu những thành tựu đi trước, kết hợp với sự sáng tạo của những tài năng cá nhân tác giả, các tác phẩm truyện, ký thế kỷ VIII - XIX đã đem đến cho văn học trung đại một bức tranh cuối mùa thật phong phú, đa dạng sắc màu. Qua yếu tố huyền ảo, truyện, ký giai đoạn này phần nào thể hiện sự ảnh hưởng của văn hóa, tín ngưỡng dân gian dân tộc; phần nào cho thấy được sự tưởng tượng phong phú và sức ám dụ nghệ thuật của tác phẩm văn học trong việc phản ánh hiện thực. Điều này đem lại sự hấp dẫn, lôi cuốn và góp phần tạo nên thành tựu của văn xuôi thế kỷ XVIII - XIX. Cùng với thơ ca, văn xuôi thế kỷ XVIII - XIX đã hoàn thành sứ mệnh nghệ thuật của mình để chuẩn bị cho hành trình của văn học hiện đại hội nhập với văn học thế giới. Nhưng cho đến nay, đa phần các nhà nghiên cứu chưa quan tâm thật đầy đủ đến các tác phẩm truyện, ký thế kỷ XVIII - XIX (trừ Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác). Trong cuốn sách Việt Nam văn học sử giản ước và tân biên (Tập 1), ở mục truyện ký, Phạm Thế Ngũ dành nhiều trang để giới thiệu, trích đăng nội dung của Truyền kỳ mạn lục, Hoàng Lê nhất thống chí và Thượng kinh ký sự mà chỉ điểm qua Tang thương
2 ngẫu lục, Truyền kỳ tân phả (riêng Lan Trì kiến văn lục cũng không được đề cập đến) [47, tr.204-205]. Viết Lời giới thiệu cho cuốn Tang thương ngẫu lục của Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án, Trương Chính có nhận xét: “Yếu tố hoang đường quái đản là yếu tố tiêu cực của Tang thương ngẫu lục. Các chuyện Ma Đồng Xuân, Sông Dụng, Thơ ma, Mẹ ranh càn sát, Nội đạo tràng… là những chuyện yêu ma quỉ quái, chẳng có ý nghĩa gì hết” [37, tr.10]. Trong Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại - những vấn đề văn xuôi tự sự, Nguyễn Đăng Na nhận xét về Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm: “Sự ‘canh tân’ truyền kỳ của các tác gia thế kỷ XVIII - XIX trên quan điểm hiện thực là một tiến bộ, nhưng dưới góc độ nghệ thuật truyền kỳ thì đó là một bước thụt lùi. Bởi lẽ, càng trung thành với nguyên mẫu bao nhiêu, đôi cánh truyền kỳ càng bị vặt trụi bấy nhiêu” [44, tr.29]. Trên đây là những ý kiến nhận định các tác phẩm theo cái nhìn đặc trưng của từng thể loại nên chưa thấy đầy đủ đóng góp của truyện, ký trung đại thế kỷ VIII - XIX. Chọn đề tài Yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX (Khảo sát qua: Tang thương ngẫu lục - Lan Trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả), thông qua yếu tố huyền ảo trong ba tác phẩm, chúng tôi muốn đem đến cái nhìn đầy đủ hơn về vị trí của các tác phẩm truyện, ký Việt Nam thế kỷ VIII - XIX mà trước đây chưa được đề cao, đồng thời có cách nhìn nhận, đánh giá xác đáng hơn về văn xuôi giai đoạn này trong tiến trình vận động và phát triển của văn học Việt Nam. 2. Lịch sử vấn đề Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu đề tài Yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX (Khảo sát qua: Tang thương ngẫu lục - Lan Trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả), với những tư liệu sưu tầm được, chúng tôi xin điểm qua một số bài nghiên cứu liên quan đến đề tài: 2.1. Về yếu tố huyền ảo trong văn học, công trình Dẫn luận văn chương kì ảo của Tzvetan Todorov đã khái quát được đặc trưng của văn học kì ảo. Ở Việt Nam, các công trình, bài viết bàn về chủ nghĩa nghĩa hiện thực huyền ảo có thể kể đến Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (magic realism) của Đỗ Văn Hiểu, công trình đã khái quát về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo nói chung và chỉ ra được phương thức cơ bản của yếu tố huyền ảo trong văn học. Ở công trình này, Đỗ Văn Hiểu dẫn lời nhà phê bình
3 Argentina Mansoor khi bàn luận về tác phẩm của nhà văn Mexico Rulfo đã nói: “huyền ảo trong tác phẩm của Rulfo được sinh ra từ sự ngang bằng của hai hệ thống giá trị văn hóa, tức là hai loại hiện thực (hàng ngày) và thần thoại” (Mansoor: Rulfo và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Xem Chủ nghĩa vị lai, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, NXB Khoa học xã hội Trung Quốc, 1987, tr.448-449); Argentina Mansoor dẫn lời nhà văn Cuba Carpentier khi viết lời tựa cho cuốn Vương quốc của thế giới của mình đã không sử dụng “chủ nghĩa hiện thực huyền ảo” mà sử dụng “hiện thực thần kì” cho rằng: thần kì là sự đột biến của hiện thực (tức là kì tích), là sự biểu hiện đặc thù đối với hiện thực, là sự thể hiện kì diệu khác biệt, phi thường đối với tính phong phú của hiện thực, là cường điệu quy mô và trạng thái của hiện thực. Sự phát hiện hiện thực thần kì này mang đến cho người đọc sự hưng phấn tinh thần đến cực điểm (Mansoor: Rulfo và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Xem Chủ nghĩa vị lai, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. (NXB Khoa học xã hội Trung Quốc, 1987, tr.448-449). Sau đó, Đỗ Văn Hiểu đưa ra nhận định: Trong sáng tác, nó (chủ nghĩa hiện thực huyền ảo) kết hợp việc truy tìm hiện thực và hình tượng ảo, hoặc biến hiện thực thành thần thoại, hoặc biến hiện thực thành mộng ảo, mộng cảnh, hoặc trong cuộc sống hiện thực cấy ghép sự vật mang sắc thái mộng ảo làm tăng sức biểu hiện cho tác phẩm. Tất cả những điều này đều là đặt hiện thực vào trong vùng khách quan với hoàn cảnh và không khí huyền ảo, gia tăng miêu tả tường tận, nỗ lực khoác lên hiện thực cái áo huyền ảo kì quặc, nhưng từ đầu đến cuối không hề tổn hại đến bản chất của hiện thực [71]. Trong bài viết Về khái niệm cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học, Lê Nguyên Long cũng nhận định: “Do vậy, ở những câu chuyện đó, thế giới ma quái hư ảo được tạo ra không hoàn toàn nhằm mục đích cuối cùng là hiệu ứng hoang mang trước sự rạn nứt của hiện thực mà chủ yếu chỉ là phương tiện để chuyển tải tư tưởng, bài học nhân sinh, đạo lí của cuộc đời” [72]. Có thể nói, những công trình, bài viết trên phần nào giúp người nghiên cứu có cái nhìn khái quát thế nào là huyền ảo và phương thức thể hiện của yếu tố huyền ảo trong văn học.
4 Bên cạnh đó, công trình Phương thức huyền thoại trong sáng tác văn học của Phùng Văn Tửu đã đề cập đến yếu tố huyền thoại như là một thủ pháp sáng tác. Nổi bật nhất khi bàn về yếu tố huyền ảo trong văn học là các công trình của Lê Huy Bắc. Trong Cái kì ảo và văn học huyễn ảo, tác giả đã đưa ra khái niệm “văn học huyễn ảo”, theo tác giả “văn học huyền ảo với mục đích nhằm bao quát cả một lịch sử sáng tạo văn chương, nơi xuất hiện sự đan cài của hai yếu tố thực và ảo mà hàm lượng bao giờ cũng nghiêng qua phần ảo” [4]. Ở đây, Lê Huy Bắc đồng nhất khái niệm “văn học kì ảo”, “văn học huyền ảo” và gọi tên là “văn học huyễn ảo”, tên gọi này chú trọng cái ảo ở các yếu tố. Và ở Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và Gabriel Gárcia Márquez, Lê Huy Bắc chỉ ra đặc điểm của văn học huyễn ảo ở từng giai đoạn lịch sử văn học của thế giới: cổ đại - thế kỷ XIII: thần thoại, truyện cổ tích, thế kỷ XIV - XIX: văn học kì ảo, sau thế kỷ XX: văn học huyền ảo. Tiếp theo, tác giả đưa ra cảm giác thẩm mỹ ở người đọc do từng yếu tố đem lại: “huyền thoại”: sợ hãi, “kì ảo”: không sợ, “huyền ảo”: vừa sợ vừa không sợ. Đây là cơ sở để chúng tôi xác định yếu tố huyền ảo có trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX. Tiếp nối quan điểm của Lê Huy Bắc, bài viết Cái kì ảo trong văn học tiền hiện đại và cái huyền ảo trong văn học hậu hiện đại của Phan Tuấn Anh và luận văn Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Gárcia Márquez của Nguyễn Thành Trung có bàn đến sự phân biệt ba khái niệm: “huyền thoại” (myth), “kì ảo” (fantasy) và “huyền ảo” (magic). Các công trình này rất đáng quan tâm khi chúng tôi tìm hiểu đề tài. Ngoài ra, các công trình: luận văn Yếu tố huyền ảo trong truyện ngắn Mỹ Latinh (Khảo sát qua hai tác gia: Jorge Luis Borges và Gabriel Gárcia Márquez) hoặc công trình Những biểu hiện của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học Nhật Bản đương đại của Lê Ngọc Phương, Yếu tố huyền ảo trong tác phẩm của Yasunari Kawabata và Gabriel Gárcia Márquez của Đào Thị Thu Hằng… đã phần nào chỉ ra được những biểu hiện của yếu tố huyền ảo trong các tác phẩm của châu Mỹ Latin, Nhật Bản; trong đó, văn học châu Mỹ Latin là một điển hình của văn học thế giới về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Về yếu tố huyền ảo trong văn học Việt Nam, vấn đề này có luận văn Khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương của Nguyễn Thị Thu Huyền và bài viết Về một lối viết hiện thực huyền ảo Việt tính của Đỗ Quyên nhận
5 định về tác phẩm của Đỗ Ngọc Thạch. Các công trình trên phần nào cho thấy yếu tố huyền ảo là một phương thức thường gặp trong sáng tác văn học đương đại của các nền văn học, chưa có công trình nào bàn đến yếu tố huyền ảo trong văn học trung đại Việt Nam. 2.2. Về văn xuôi trung đại Việt Nam, nhiều công trình, bài viết nghiên cứu về vấn đề này chỉ ra đặc trưng của văn học trung đại Việt Nam như: Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam của Lê Trí Viễn, Tư tưởng lý luận văn học cổ điển Việt Nam của Đoàn Lê Giang, Mấy vần đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam của Trần Đình Sử. Trần Nho Thìn cũng rất quan tâm đến vấn đề văn học trung đại qua cách nhìn văn hóa: Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa hay gần hơn là đi tìm Thi pháp truyện ngắn trung đại Việt Nam. Nguyễn Đăng Na thì có Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam, Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại - những vấn đề văn xuôi tự sự và hai công trình tuyển Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại (Tập 1: Truyện ngắn, Tập 2: Ký). Đặc biệt, bàn về yếu tố kì ảo trong văn xuôi trung đại Việt Nam, Luận văn Yếu tố kì ảo trong văn xuôi trung đại (thế kỉ XV đến thế kỉ XIX) của Lê Thùy Dung phần nào đã đưa ra những đặc trưng về nội dung và nghệ thuật của yếu tố kì ảo trong văn xuôi trung đại. Trong những công trình trên, các tác giả đã chỉ ra được đặc trưng của văn học và văn xuôi trung đại Việt Nam nói chung, đôi chỗ có bàn về yếu tố kì ảo trong văn xuôi trung đại. Tuy nhiên, cho đến nay, chúng tôi cũng chưa tìm thấy công trình, bài viết nào trực tiếp bàn về yếu tố huyền ảo trong văn xuôi trung đại và trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX. 2.3. Về ba tác phẩm Tang thương ngẫu lục, Lan Trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả, qua tìm hiểu, chúng tôi chỉ thấy những bài viết về từng tác phẩm riêng lẻ, phần lớn là những nhận định về giá trị nội dung, nghệ thuật của tác phẩm như: Lời giới thiệu tác phẩm của Trương Chính trong sách Tang thương ngẫu lục, Vũ Trinh và Kiến văn lục của Nguyễn Cẩm Thúy, luận văn Thế giới nghệ thuật trong Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm của Nguyễn Hữu Hòa… Đây là những công trình, bài viết có bàn trực tiếp về các tác phẩm nhưng chưa có công trình, bài viết nào bàn về yếu tố huyền ảo trong ba tác phẩm.
6 Nhận định về giá trị của ba tác phẩm, có một số ý kiến của các nhà nghiên cứu như sau: Về Tang thương ngẫu lục, Nguyễn Phương Chi trong Từ điển Văn học (Bộ mới) có đánh giá: “Cuối cùng, là một số truyện ma quỷ, một số sự tích hoang đường, kì lạ. Đây chính là nét đặc sắc làm nên giá trị của sách. Bởi ở chỗ màu sắc hoang đường được vận dụng như thủ pháp nghệ thuật để ghi lại những hình ảnh của thời đại đầy biến động (Ma Đồng Xuân, Nội đạo tràng, Mẹ ranh càn sát…)” [32, tr.1594]. Về Lan Trì kiến văn lục, Huyền Trai Ngô Hoàng khi viết đề tựa sách Kiến văn lục đã khẳng định: Lớn thì nhân vật quỷ thần, nhỏ thì cầm thú ngư trùng, những việc gì lạ mà mắt thấy tai nghe đều ghi lại. (…) Có nói đến việc quái dị nhưng không thoát ly đạo thường, có kể về điều biến hóa nhưng không mất đi lẽ chính, đại để là ngụ ý khuyên răn cảnh cáo sâu xa để người xem sau này thấy điều hay thì bắt chước, thấy điều dở thì phòng ngừa, thực có ích cho thế gian [60, tr.15-16]. Về Truyền kỳ tân phả, Trần Văn Giáp trong bài Giới thiệu và xác định giá trị Bích Câu kì ngộ có nhận xét: “Nhìn chung, cả sáu truyện trong Truyền kỳ tân phả đều là những câu chuyện về cuộc đời, về con người trong buổi xế chiều của xã hội phong kiến Việt Nam được biểu hiện dưới màu sắc hoang đường, quái đản. Đây là một hình thức nghệ thuật khá phổ biến trong văn xuôi Việt Nam kể từ sau Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ ở thế kỷ XVI” [16]. Từ những nhận định trên, chúng ta phần nào thấy được những giá trị của ba tác phẩm và việc sử dụng yếu tố huyền ảo là một trong những phương thức làm nên những giá trị đó. Vì những nguyên nhân khách quan và năng lực chủ quan, chúng tôi chưa thể tiếp cận đầy đủ các công trình, bài viết nghiên cứu về yếu tố huyền ảo trong văn học đã được công bố. Thiết nghĩ, nghiên cứu khoa học là một công việc kéo dài, người nghiên cứu luôn kế thừa những người đi trước và góp thêm cái nhìn khác để bức tranh văn học được nhìn một cách đầy đủ hơn. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi xin chân thành tri ân những phát hiện của những tác giả đi trước đã tạo tiền đề cảm hứng cho đề tài. Những kiến thức quý báu đó sẽ giúp chúng tôi có những định hướng đúng
7 đắn, vững chắc về mặt phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu và đây là những tư liệu tham khảo đáng giá giúp chúng tôi hoàn thành đề tài luận văn đã chọn. 3. Mục đích nghiên cứu và đóng góp của luận văn Như trên đã nói, tác phẩm truyện, ký thế kỷ XVIII - XIX chưa được nhìn nhận một cách đầy đủ. Có thể nói, về mặt lí luận, các tác giả văn học trung đại chưa phân biệt rạch ròi các thể loại văn học. Nếu nhìn ở đặc trưng từng thể loại, chúng ta sẽ dễ nhận ra hạn chế của từng tác phẩm. Qua đề tài, chúng tôi tiến hành khảo sát, phân tích, lí giải những biểu hiện của yếu tố huyền ảo và đi tìm giá trị thẩm mỹ của yếu tố này trong truyện, ký thế kỷ XVIII - XIX. Từ đó, chúng tôi đi đến kết luận việc sử dụng yếu tố huyền ảo là một hình thức đã xuất hiện trong văn học từ thời trung đại và tùy giai đoạn lịch sử, văn học mà nhà văn dùng yếu tố này như một phương thức nghệ thuật nhằm phản ánh nhận thức về hiện thực xã hội, đem lại hiệu quả nghệ thuật đặc biệt. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Có thể nói, văn học Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX đã đạt được nhiều thành tựu rực rỡ, đem đến một mùa bội thu cho khu vườn văn học trung đại cuối mùa. Về văn xuôi, yếu tố huyền ảo thường gắn liền với thể loại truyền kỳ và những ghi chép về những gì mắt thấy tai nghe dưới dạng truyện ký. Do vậy, trong đề tài này, chúng tôi chọn những tác phẩm có thể hiện đậm nét yếu tố huyền ảo hoặc dùng yếu tố này như một phương thức nghệ thuật phản ánh hiện thực. Trong đó tiêu biểu là ba tác phẩm: Tang thương ngẫu lục của Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án, Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh và Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm. Qua việc tìm hiểu ba tác phẩm trên, chúng tôi đi vào phân tích biểu hiện yếu tố huyền ảo trong ba tác phẩm và lý giải ý nghĩa của yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX. 5. Phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài, chúng tôi vận dụng kết hợp những phương pháp sau: 5.1. Phương pháp thi pháp học loại hình: vận dụng thi pháp về nội dung truyện, ký và nghệ thuật truyện, ký trong loại hình tự sự để làm sáng tỏ yếu tố huyền ảo trong ba tác phẩm. 5.2. Phương pháp thống kê, khảo sát: nhận biết những tác phẩm, những biểu hiện tập trung và loại trừ để có cái nhìn chính xác, khoa học về vấn đề.
8 5.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp: làm rõ những đặc trưng của yếu tố huyền ảo trong từng tác phẩm và trong cả giai đoạn. 5.4. Phương pháp tâm lí, lịch sử - xã hội: từ tâm lí sáng tác, tâm lí tiếp nhận, lí giải nguyên nhân thời đại và sự tồn tại của yếu tố huyền ảo trong văn học. 5.5. Phương pháp so sánh, hệ thống: cho thấy cái nhìn tổng thể của vấn đề trong dòng chảy văn học dân tộc. 6. Cấu trúc của luận văn Ở chương 1, luận văn đưa ra những khái niệm, cơ sở hình thành yếu tố huyền ảo trong truyện, ký Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX và bối cảnh lịch sử cũng như giới thiệu ba tác phẩm cần nghiên cứu trong luận văn. Ở chương 2, luận văn đi vào phân tích cụ thể biểu hiện về nội dung của yếu tố huyền ảo trong ba tác phẩm: Tang thương ngẫu lục, Lan Trì kiến văn lục và Truyền kỳ tân phả. Đây là chương trọng tâm của luận văn. Ở chương 3, luận văn làm rõ yếu tố huyền ảo qua nghệ thuật xây dựng cốt truyện, nhân vật; xây dựng không gian, thời gian; nghệ thuật kể chuyện huyền ảo trong ba tác phẩm và vai trò của yếu tố huyền ảo trong văn học.
9 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Yếu tố huyền ảo 1.1.1. Huyền ảo và yếu tố huyền ảo trong văn học 1.1.1.1. Huyền ảo Thuật ngữ “huyền ảo” có hai từ tố: “huyền” (玄) và “ảo” (幻). Theo Từ điển Hán - Việt (http://hvdic.thivien.net/), có nhiều định nghĩa về từ tố “huyền” và từ tố “ảo”: Từ điển phổ thông định nghĩa “huyền” là “màu đen”, “ảo” là “hư ảo, không có thực” (danh từ). Từ điển trích dẫn định nghĩa “huyền” là “áo diệu, sâu xa”, “ảo” là “giả, không thực, giả mà hệt như thực” (tính từ). Thiều Chửu định nghĩa “huyền” là “huyền diệu, huyền bí, lẽ sâu xa lắm”. Trần Văn Chánh định nghĩa “huyền” là “huyền diệu, huyền bí, cao xa khó hiểu”, “ảo” là “giả, không thật”. Theo Nguyễn Quốc Hùng thì “huyền” là “sâu xa kín đáo”, “ảo” là “không có thật, thấy mà không phải là thật”. Theo Từ điển Tiếng Việt, Hoàng Phê định nghĩa: “huyền ảo” có nghĩa: “có vẻ vừa như thực vừa như hư, thường tạo nên vẻ đẹp kì lạ và bí ẩn” [23, tr.8]. Theo Đào Ngọc Chương, trong Phê bình Huyền thoại, “‘huyền’ là cái sâu thẳm mênh mông mà không đáy, cái có thể quan sát được qua dấu hiệu (được định hình nhưng luôn luôn dịch chuyển và dịch biến), vì thế, nó luôn luôn rực rỡ, và khái niệm ‘huyền’ nói được cái tính chất vi diệu của ‘hiện tượng’” [8, tr.10-12]. Theo định nghĩa trên, ta có thể hiểu nghĩa cơ bản của từ tố “huyền” là sâu kín, khó phân biệt thực hư và từ tố “ảo” là giống như thật nhưng không có thật. Và “huyền ảo” chỉ tính chất không thật, bí ẩn, khó nắm bắt nơi đối tượng. Vì thế, huyền ảo được xem như một thủ pháp nghệ thuật tạo nên sức hấp dẫn cho một đối tượng nào đó, trong đó có tác phẩm nghệ thuật. Trong tác phẩm nghệ thuật huyền ảo, tác giả mượn cái võ ảo diệu để ám dụ sâu xa, người đọc phải đi vào chiều sâu của tác phẩm mới cảm nhận hết vẻ đẹp của tác phẩm và dụng ý của tác giả. Mặt khác, trong luận văn Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Gárcia Márquez, Nguyễn Thành Trung đã dẫn ra các thuật ngữ “huyền ảo” thường được dịch từ thuật ngữ tiếng Anh là “magic”, nghĩa là ma thuật hay ma lực. “Magic” có tính từ là
10 “magical”, vốn là một tính từ tiếng Latin: “magicus”, về sau phát triển ở dạng danh từ là “magica”; bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp là “magikē” (tekhnē), nghĩa là (nghệ thuật của) thầy phù thủy. Đó là một sức mạnh bí ẩn có khả năng làm những điều không thực thành có thực (thường gắn với nét nghĩa tiêu cực - “black magic” - phép thuật ma quỷ) [61, tr.16]. Tóm lại, theo những nét nghĩa trên thì chúng tôi cho rằng “huyền ảo” là tính chất ảo diệu, sâu kín, hàm chứa ý nghĩa vi diệu khó lường. Vì thế, sự vật hiện tượng huyền ảo đem lại cho con người trạng thái nửa tin (hoặc sợ), nửa không tin (hoặc không sợ). Có thể nói, huyền ảo có trong nhiều lĩnh vực của đời sống. Ngày nay, khoa học phát triển nhưng vẫn còn những hiện tượng dị thường, trở thành những vấn đề bí ẩn, và mãi mãi là bí ẩn, khó lí giải. Gần đây, khoa học về nghiên cứu tiềm năng con người đã và đang phát hiện, nghiên cứu về hiện tượng ngoại cảm, cận tử, đầu thai… Điều đó giúp con người phần nào lí giải những vấn đề dị thường của cuộc sống. Và huyền ảo được dùng trong tác phẩm nghệ thuật như một yếu tố tạo nên vẻ đẹp lấp lánh bí ẩn. 1.1.1.2. Yếu tố huyền ảo trong văn học Tác phẩm nghệ thuật là sản phẩm của quá trình hư cấu, tưởng tượng từ chất liệu đời sống. Vì thế yếu tố huyền ảo là một bộ phận cần thiết, quan trọng để xây dựng, cấu thành nên tác phẩm nghệ thuật. Mặt khác, nhờ yếu tố huyền ảo, tác phẩm nghệ thuật mang một vẻ đẹp riêng, hấp dẫn. Điều này được thể hiện từ thời kỳ đầu khi văn học chưa thành văn ra đời, những tác phẩm thần thoại được kể từ việc thần thánh hóa những hiện tượng thiên nhiên. Và khi đó, con người tin các vị thần này là có thật, luôn có sức mạnh siêu nhiên đáng sợ. Từ đó, con người chuyển từ niềm sợ hãi, sang niềm tin và tín ngưỡng thờ thần. Dần dần, con người có ý thức về bản thân và cộng đồng, xuất hiện những cá nhân có sức mạnh phi thường, dám chống chọi với những thế lực tự nhiên. Khi đó, truyền thuyết và sử thi ra đời ca ngợi về những anh hùng, những vị vua. Khảo lại các thành tựu văn học nổi tiếng trên thế giới, chúng ta thấy yếu tố huyền ảo xuất hiện trong nhiều tác phẩm. Sử thi Hi Lạp, Sử thi Ấn Độ kể về những vị vua, những anh hùng trong dân gian có sức mạnh siêu nhiên, thần thoại, trở thành những biểu tượng đẹp trong văn học (Prométhée, Hercule, Achiles (Hi Lạp), Rama (Ấn Độ), Ngu công, vua
11 Vũ (Trung Quốc)…). Về sau, trong văn học trung đại, yếu tố huyền ảo được sử dụng như một hình thức vừa phản ánh đời sống tín ngưỡng của con người vừa thể hiện dụng ý nghệ thuật của tác giả. Trong nền văn học Phục hưng Anh, William Shakespeare viết Hamlet, mượn câu chuyện về hoàng tử Đan Mạch, dùng yếu tố huyền ảo (hồn ma của người cha báo mộng) để mở đầu cho bi kịch hoàng gia. Văn học thời Minh - Thanh Trung Quốc cũng có những tác giả thành công khi sử dụng yếu tố huyền ảo trong tác phẩm tạo nên những tiểu thuyết cổ điển có sức sống bền lâu (Tây du ký - Ngô Thừa Ân, Liêu trai chí dị - Bồ Tùng Linh…). Ở văn học hiện đại, dù tư duy khoa học rất phát triển, nhưng yếu tố huyền ảo lại hồi sinh, xuất hiện một cách đậm đặc trong sáng tác của các tác giả Châu Âu (đại diện là Franz Kafka (Áo-Hung)), châu Á (đại diện là Rabindranath Tagore (Ấn Độ), Yasunari Kawabata (Nhật Bản), đặc biệt là các nhà văn châu Mỹ Latin (đại diện tiêu biểu là Gárcia Márquez)… Lúc này, từ “huyền ảo” được sử dụng rộng rãi trong nền văn học hiện đại để chỉ những điều kì lạ, huyền diệu xảy ra trong cuộc đời thực. Đó là việc con người biến thành bọ trong Hóa thân của Franz Kafka; là những biểu tượng về cái đẹp siêu thực trong tác phẩm của Tagore hay Kawabata; là con người có cánh, người hóa nhện của Márquez,… Điều này dẫn đến hình thành Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học hiện đại. Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (Tiếng Tây Ban Nha: realismo mágico) là trào lưu văn học quan trọng của văn học châu Mỹ Latin, xuất hiện vào những năm 60 của thế kỷ XX. Các nhà văn của trào lưu này thường mượn những truyền thuyết dân gian cổ xưa để tạo ra các huyền thoại mới về hiện thực xã hội châu Mỹ Latin. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, Lê Bá Hán khi viết về Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo cho rằng: Nguyên tắc sáng tác của các nhà văn là “biến hiện thực thành hoang đường mà không đánh mất tính chân thực”. Để gây hiệu quả hoang đường, các tác giả thường sử dụng hình tượng biểu trưng, ngụ ý, liên tưởng, ám thị, phóng đại, khoa trương, người và hồn ma bất phân, trật tự thời gian bị xáo trộn, thực và ảo hòa quyện. Lăng kính huyền thoại đã giúp các nhà văn vạch trần hiện thực đen tối tàn bạo của các chế độ độc tài, phê phán tình trạng khép kín văn hóa, đoạn tuyệt giao lưu. (...) Họ thường dùng hồn ma vạch mặt bọn chủ trang trại tàn bạo, mượn thần
12 linh chỉ trích, chế giễu bọn độc tài bất lực, ngu độn, thậm chỉ mượn phù thủy trêu chọc các nhà thống trị [27, tr.76-77]. Dòng văn học Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo có ảnh hưởng rộng lớn đến các sáng tác văn học hiện đại trên thế giới. Sự ảnh hưởng này mang lại những màu sắc rất riêng cho từng nền văn học, bởi yếu tố huyền ảo trong văn học xuất phát từ những huyền thoại của từng dân tộc, từ đó nhà văn viết lại những huyền thoại mới. Theo Phan Tuấn Anh trong Cái kì ảo trong văn học tiền hiện đại và cái huyền ảo trong văn học hậu hiện đại thì “Ở Việt Nam, có thể chưa hình thành một trào lưu chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, nhưng sự tham gia của yếu tố huyền ảo vào trong tác phẩm (…) đã tạo ra nhiều hiệu ứng thẩm mỹ và cảm quan mới về thực tại” [69]. Từ những ghi nhận trên, chúng tôi có thể kết luận như sau: Thứ nhất, yếu tố huyền ảo được dùng trong văn học, đặc điểm của yếu tố huyền ảo trong văn học là sự kết hợp giữa thực và ảo, người và ma (hay thần, tiên) bất phân, sử dụng môtip dân gian hoặc biểu tượng ám thị, không gian thực - ảo hòa quyện, trật tự thời gian bị xáo trộn, kể chuyện đa chủ thể. Thứ hai, dù văn học Việt Nam chưa hình thành Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo nhưng yếu tố huyền ảo vẫn xuất hiện trong từng tác phẩm, ở từng giai đoạn, khi nhà văn kết hợp giữa chất liệu lịch sử đời sống và những điều hoang đường, huyền bí nhằm thể hiện một dụng ý, ám dụ nghệ thuật. 1.1.2. Phân biệt “kì ảo” và “huyền ảo” trong văn học 1.1.2.1. Thuật ngữ “kì ảo” cũng có hai từ tố: “kì” (奇) và “ảo” (幻). Cũng theo Từ điển Hán - Việt (http://hvdic.thivien.net/), thì Từ điển phổ thông định nghĩa từ tố “kì” là “kì lạ, lạ lùng”. Trong Tự điển Tiếng Việt, Hoàng Phê định nghĩa: “kì” là “lạ đến mức làm người khác phải ngạc nhiên”, và “kì ảo” là “kì lạ, tựa như không có thật mà chỉ có trong tưởng tượng” [23, tr.518]. Xét về thuật ngữ, “huyền ảo” và “kì ảo” giống nhau ở chỗ đều không có thật; nhưng khác nhau ở chỗ, “kì ảo” là cái kì lạ, khác thường, còn “huyền ảo” là cái hoang đường, bí ẩn, hàm chứa ý nghĩa sâu xa. Thuật ngữ “kì ảo” còn có tên tiếng Anh là “fantasy”, nghĩa là sự tưởng tượng, ảo tưởng, ảo ảnh dị thường. Thuật ngữ này được dịch từ “phantasia” trong tiếng Latin
13 mang nghĩa điều tưởng tượng, về sau được hiểu như những hư huyễn, ma quỷ. Theo Lê Nguyên Long trong Về khái niệm cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học thì: “Về mặt từ nguyên học, chữ ‘fantastic’ (tiếng Pháp: fantastique, tiếng Latin: phantasticus), xuất hiện trong tiếng Anh Trung cổ thế kỷ XIV, vốn có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp ‘phantastikos’, có nghĩa là ‘tạo ra những hình ảnh thuộc về tinh thần’, chữ ‘phantazein’, nghĩa là ‘xuất hiện trong tâm trí’” [71]. Theo Todorov trong Dẫn luận về văn chương kì ảo, cái kì ảo là sự kiện không thể giải thích được bằng những quy luật của chính cái thế giới quen thuộc này. (…) Người cảm nhận sự kiện phải lựa chọn một trong hai giải pháp: hoặc đây chỉ là ảo ảnh của giác quan, một sản phẩm của tưởng tượng và những quy luật của thế giới này vẫn vậy; hoặc quả thật sự kiện đã diễn ra, nó là bộ phận của toàn bộ thực tế, nhưng bây giờ thực tế ấy lại được điều hành bởi những quy luật mà chúng ta không biết. (…) Cái kì ảo chiếm lĩnh thời gian của sự mơ hồ ấy: tới khi chọn lấy một trong hai giải đáp, ta đã rời bỏ cái kì ảo để đi vào một thể loại cận kề, cái lạ hoặc cái thần tiên. Cái kì ảo đó là sự lưỡng lự cảm nhận bởi một con người chỉ biết có các quy luật tự nhiên, đối diện với một hiện tượng bên ngoài mang tính siêu nhiên [57, tr.34]. Từ những quan niệm trên, có thể thấy các tác giả cơ bản thống nhất rằng “kì ảo” là cái không có thật, được con người tưởng tượng hay cảm nhận bằng cảm quan siêu nhiên, và kì ảo trong văn học tạo ra khoái cảm sợ hãi cho người đọc. 1.1.2.2. Về phân biệt giữa “kì ảo” và “huyền ảo”, Lê Huy Bắc trong công trình Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và Gabriel Gárcia Márquez đã tổng kết và trình bày các vấn đề về cái kì ảo - tác giả gọi là cái huyễn ảo. Theo đó, ông dùng thuật ngữ “văn học huyễn ảo” để bao quát các dạng thức văn học thần ma, gothic, kinh dị, ma quỷ, phi thường, siêu nhiên, kì ảo và huyền thoại. Văn học huyễn ảo xuất hiện từ khi con người biết sáng tác văn chương, tuy nhiên nó là một trào lưu chứ không thể là một thể loại [5, tr.15]. Sau đó, Lê Huy Bắc trình bày các giai đoạn của văn học huyễn ảo như sau: Thời Quan niệm về Thái độ STT Đặc điểm Tên gọi Tác giả gian cái huyền ảo về cái
14 huyền ảo Cổ đại - Cái huyền Thần Ma quỷ, siêu Khuyết 1 Thế kỷ tưởng (the thoại, cổ nhiên, thần Không sợ danh thứ XIII mythical) tích bí,... là ta Ma quỷ, siêu Thế kỷ Cái kì ảo Shakespear, Văn học nhiên, thần 2 XIV - (the Hoffmann, Sợ hãi kì ảo bí,... không XIX fantastic) Poe, Balzac phải là ta Ma quỷ, siêu Cái huyền Kafka, nhiên, thần Vừa sợ Thế kỷ Văn học 3 tưởng (the Borges, bí,... vừa là ta vừa không XX - nay huyền ảo mythical) Márquez vừa không sợ phải là ta Có thể thấy bảng hệ thống của nhà nghiên cứu Lê Huy Bắc khá rõ ràng và mạch lạc, khái niệm “huyễn ảo” đã bao quát được các dạng thức mà những nhà nghiên cứu trước đây ít nhiều đề cập đến ở nhiều chừng mực, mức độ. Nhưng trong quan niệm của mình, Lê Huy Bắc đã đồng nhất “kì ảo” và “huyền ảo” (hay còn gọi là “huyễn ảo”) và cho rằng văn học huyền ảo chỉ xuất hiện từ thế kỷ XX. Trong Cái kì ảo trong văn học tiền hiện đại và cái huyền ảo trong văn học hậu hiện đại, Phan Tuấn Anh là người đưa ra sự phân biệt giữa “huyền thoại”, “kì ảo” và “huyền ảo”: Chúng ta cần phân biệt cái huyền thoại (mythical), cái kì ảo (fantastic) và cái huyền ảo (magical) trong nghiên cứu “văn học huyễn ảo” - với tư cách một kiểu sáng tác xuyên suốt tiến trình văn học, có đặc trưng nghệ thuật là sự hòa quyện giữa cái thực và cái ảo. Theo đó, đặc tính thẩm mỹ tương ứng của giai đoạn phát triển của kiểu sáng tác văn học huyễn ảo là: huyền thoại: không sợ hãi; kì ảo: sợ hãi; huyền ảo: vừa sợ lại vừa không sợ, mang tính giễu nhại [69].