Luận văn Xây dựng và sử dụng tình huống sư phạm để dạy học phần Lý luận giáo dục cho sinh viên các trường Đại học Sư phạm

Chia sẻ: Nguyên Hoàng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:218

Thêm vào BST

Báo xấu

319
lượt xem 103
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn "Xây dựng và sử dụng tình huống sư phạm để dạy học phần Lý luận giáo dục cho sinh viên các trường Đại học Sư phạm" là một đề tài nghiên cứu nhằm tìm ra những tình huống sư phạm để phục vụ giảng dạy. Tài liệu giúp bạn đọc là sinh viên hiểu biết thêm về môn học Lý luận giáo dục và hỗ trợ cho giảng viên, các nhà nghiên cứu tìm được phương pháp dạy học hiệu quả hơn. Mời các bạn tham khảo tài liệu để hiểu rõ nội dung hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Xây dựng và sử dụng tình huống sư phạm để dạy học phần Lý luận giáo dục cho sinh viên các trường Đại học Sư phạm

1 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Nh©n lo¹i ®ang tån t¹i trong nÒn v¨n minh siªu c«ng nghiÖp víi sù biÕn ®æi nhanh chãng cña x héi khiÕn cho c ng ng y c ng xuÊt hiÖn nhiÒu nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng t×nh huèng míi, ®Æt con ng−êi tr−íc nh÷ng th¸ch thøc ph¶i ®èi mÆt. §Æc ®iÓm cña x héi nh− vËy ®ßi hái con ng−êi ph¶i cã n¨ng lùc ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Gi¸o dôc v ® o t¹o ViÖt Nam ®ang tiÕn h nh ®æi míi to n diÖn v ®ång bé theo h−íng “§æi míi m¹nh mÏ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc v ® o t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn nÕp t− duy s¸ng t¹o cña ng−êi häc. Tõng b−íc ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn v ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i v o d¹y häc, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn v thêi gian tù häc, tù nghiªn cøu cho häc sinh” [38, tr 43] nh»m ® o t¹o con ng−êi ViÖt Nam tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cã n¨ng lùc ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò phôc vô cho th nh c«ng cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc m §¹i Héi §¶ng to n quèc lÇn thø b¶y ® ®Ò ra “båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò” [37, tr 64]. §æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®−îc coi l nhiÖm vô quan träng cña to n bé GV v SV tr−êng §HSP, ®Æc biÖt cña viÖc d¹y häc c¸c m«n NVSP trong ®ã cã m«n GDH. Do sù biÕn ®éng nhanh chãng cña thùc tiÔn gi¸o dôc phæ th«ng trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay, viÖc d¹y häc m«n GDH c ng cÇn thiÕt ph¶i g¾n chÆt víi thùc tiÔn nh tr−êng phæ th«ng-m«i tr−êng ho¹t ®éng cña SVSP khi ra tr−êng. D¹y häc m«n GDH c ng cÇn ph¶i d¹y cho SV c¸ch t− duy, t− duy SP, d¹y cho hä c¸c kü n¨ng nghÒ nghiÖp, m cèt lâi l kü n¨ng ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò n¶y sinh trong thùc tiÔn gi¸o dôc ë nh tr−êng phæ th«ng. HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p häc cña SVSP trë th nh môc tiªu d¹y häc chø kh«ng ph¶i chØ l biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc ®¹i häc. Nãi tíi ph−¬ng ph¸p häc ë §HSP th× cèt lâi ph¶i l ph−¬ng ph¸p tù häc cña SV. Ph−¬ng ph¸p häc l cÇu nèi gi÷a häc tËp víi nghiªn cøu khoa häc. Trong ®ã mét yÕu tè quan träng ®¶m b¶o th nh c«ng trong häc tËp v nghiªn cøu khoa häc l kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra. NÕu båi d−ìng ®−îc cho SVSP ph−¬ng ph¸p häc, lßng quyÕt t©m v ý chÝ tù häc, biÕt vËn dông nh÷ng ®iÒu ® häc v o nh÷ng t×nh huèng míi
2 mÎ cña gi¸o dôc ViÖt Nam trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay th× sÏ t¹o cho hä lßng ham häc, kh¬i d¹y tiÒm n¨ng vèn cã cña hä, ph¸t huy néi lùc, l m cho kÕt qu¶ häc tËp cña hä ®−îc n©ng lªn gÊp béi, ®ång thêi gióp hä sím thÝch nghi víi nghÒ SP khi ra tr−êng. VÒ lý luËn, sö dông THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc ë §HSP ®−îc coi l mét lo¹i h×nh, mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc cã kh¶ n¨ng båi d−ìng cho SV n¨ng lùc ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. §æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo h−íng n y ® v ®ang ®−îc nghiªn cøu, øng dông trong qu¸ tr×nh d¹y häc c¸c m«n häc ë §HSP hiÖn nay. C¸c tr−êng §HSP cã tr¸ch nhiÖm ® o t¹o SVSP cã nh©n c¸ch nh gi¸o to n diÖn. Trong ®ã, SV ra tr−êng kh«ng chØ giái trong ho¹t ®éng gi¶ng d¹y m cßn ph¶i giái trong CTGD häc sinh ë THPT. Gi¶i quyÕt THSP ®−îc coi nh− l mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc, cã t¸c dông to lín trong d¹y häc phÇn LLGD nãi riªng, d¹y häc m«n GDH ë c¸c tr−êng §HSP nãi chung. §Æc biÖt, cho SV gi¶i quyÕt THSP trong d¹y häc phÇn LLGD t¹o c¬ héi cho SV ¸p dông tri thøc hiÓu biÕt vÒ CTGD häc sinh v o viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn nghÒ nghiÖp thuéc lÜnh vùc n y. Tõ ®ã h×nh th nh cho hä kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong CTGD häc sinh-môc tiªu h ng ®Çu cña ® o t¹o SVSP trë th nh ng−êi GV, nhÊt l GVCN líp ë THPT. VÒ thùc tiÔn, ý thøc ®−îc tÇm quan träng cña x©y dùng v sö dông THSP trong d¹y häc, nhiÒu GV v SV ® nghiªn cøu v thö nghiÖm viÖc x©y dùng v sö dông THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n GDH. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p d¹y häc n y ch−a ®−îc chó träng ®óng møc ë c¸c tr−êng §HSP hiÖn nay, GV cßn thiÕu kinh nghiÖm x©y dùng v sö dông THSP, SVSP cßn tá ra yÕu kÐm vÒ kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong THSP vÒ CTGD häc sinh. MÆt h¹n chÕ ®ã do nhiÒu nguyªn nh©n, c¶ nguyªn nh©n chñ quan lÉn nguyªn nh©n kh¸ch quan. Trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn søc ú t©m lý do lèi gi¶ng d¹y truyÒn thèng mang l¹i. ViÖc d¹y häc ë §HSP cßn t¸ch rêi víi thùc tiÔn nh tr−êng phæ th«ng; ph−¬ng ph¸p d¹y häc vÉn l lèi truyÒn thô mét chiÒu tõ GV ®Õn SV; SV bÞ ®Æt v o vÞ thÕ thô ®éng trong häc tËp, thiÕu c¬ héi tiÕp cËn víi thùc tiÔn gi¸o dôc ë nh tr−êng phæ th«ng, thiÕu c¬ héi rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng nghÒ nghiÖp cÇn thiÕt, nhÊt l kü n¨ng ph¸t hiÖn v gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong CTGD häc sinh nãi chung, trong CTCNL nãi riªng.
3 Th nh thö, viÖc ®óc rót ®−îc nh÷ng kinh nghÖm vÒ x©y dùng v sö dông THSP nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh d¹y häc chuÈn bÞ cho SVSP l m CTGD häc sinh ë THPT ë c¸c tr−êng §HSP hiÖn nay ®ang trë th nh mét yªu cÇu cÊp b¸ch. V× nh÷ng lý do trªn, ®Ò t i nghiªn cøu cña luËn ¸n ®−îc chän l : “X©y dùng v sö dông t×nh huèng s− ph¹m ®Ó d¹y häc phÇn Lý luËn gi¸o dôc ë c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m”. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Nghiªn cøu x©y dùng v sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn Lý luËn gi¸o dôc cho SV c¸c tr−êng §HSP. 3. Kh¸ch thÓ vµ ®èi t−îng nghiªn cøu 3.1. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu Ph−¬ng ph¸p d¹y häc m«n GDH ë c¸c tr−êng §HSP. 3.2. §èi t−îng nghiªn cøu Nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quy tr×nh, nh÷ng ®iÒu kiÖn x©y dùng v sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD ë c¸c tr−êng §HSP. 4. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu thiÕt kÕ ®−îc quy tr×nh x©y dùng v quy tr×nh sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD cho SV c¸c tr−êng §HSP phï hîp víi nh÷ng nguyªn t¾c x©y dùng v sö dông THSP, nhÊt l phï hîp môc tiªu, kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh d¹y häc phÇn n y; phï hîp víi nhu cÇu, ®iÒu kiÖn d¹y häc cña GV v SV; phï hîp víi m«i tr−êng ho¹t ®éng trong t−¬ng lai cña SVSP th× hiÖu qu¶ rÌn luyÖn kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong THSP vÒ CTGD häc sinh v c¸c kÕt qu¶ häc tËp kh¸c cña SV c¸c tr−êng §HSP sÏ cao h¬n. 5. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých ®Ò ra, ®Ò t i nh»m gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu chñ yÕu sau:
4 5.1. Nghiªn cøu c¬ së lý luËn v thùc tiÔn cña viÖc x©y dùng v sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD cho SV c¸c tr−êng §HSP. 5.2. X¸c ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quy tr×nh, nh÷ng ®iÒu kiÖn x©y dùng v sö dông THSP ®ång thêi x©y dùng hÖ thèng THSP trong CTGD häc sinh ë THPT ®Ó d¹y häc phÇn LLGD cho SV c¸c tr−êng §HSP. 5.3. Thùc nghiÖm møc ®é kh¶ thi cña c¸c quy tr×nh ®−îc x¸c lËp. 6. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn ¸n 6.1. VÒ lý luËn - KÕ thõa kinh nghiÖm cña c¸c nh nghiªn cøu ®i tr−íc, nghiªn cøu cña luËn ¸n nh»m gãp phÇn l m râ h¬n nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ THSP trong CTGD häc sinh (kh¸i niÖm, cÊu tróc, sù ph©n lo¹i v quy tr×nh gi¶i quyÕt THSP); vÒ vÊn ®Ò x©y dùng v sö dông THSP trong d¹y häc phÇn LLGD ë §HSP; vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ cña viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong THSP v c¸c kÕt qu¶ häc tËp kh¸c cña SV c¸c tr−êng §HSP víi viÖc x©y dùng v sö dông hÖ thèng THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD. - KÕ thõa v ph¸t triÓn kinh nghiÖm cña c¸c nh nghiªn cøu ®i tr−íc, nghiªn cøu cña luËn ¸n tËp trung x¸c ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quy tr×nh x©y dùng v sö dông hÖ thèng THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD; ®ång thêi x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt hç trî cho viÖc x©y dùng v sö dông THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD cã hiÖu qu¶. 6.2. VÒ thùc tiÔn - §¸nh gi¸ thùc tr¹ng viÖc x©y dùng v sö dông THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n GDH nãi chung v qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD cho SV c¸c tr−êng §HSP nãi riªng. - Biªn so¹n t i liÖu h−íng dÉn v b i so¹n mÉu ®Ó gióp cho viÖc x©y dùng v sö dông hÖ thèng THSP trong qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD cña c¸c GV gi¶ng d¹y m«n GDH ®¹t hiÖu qu¶ h¬n. - X©y dùng hÖ thèng THSP trong CTGD häc sinh ë THPT ®Ó ®Þnh h−íng cho viÖc tiÕp tôc x©y dùng THSP n y v viÖc sö dông chóng trong t−¬ng lai. 7. Ph¹m vi nghiªn cøu
5 - Môc tiªu cÇn ®¹t: Chó träng h×nh th nh kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong THSP cho SV th«ng qua qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD (m«n GDH). - §èi t−îng d¹y häc: SVSP kh«ng chuyªn T©m lý-Gi¸o dôc häc ë c¸c tr−êng §HSP. - §Þa ®iÓm nghiªn cøu thùc tiÔn: V× ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, luËn ¸n chØ míi tËp trung nghiªn cøu thùc tiÔn ë mét sè tr−êng ®¹i diÖn cho c¸c tr−êng §HSP c¸c tØnh phÝa Nam, ®ã l §HSP th nh phè Hå ChÝ Minh, §HSP HuÕ v khoa SP tr−êng §HCT. - TiÕn h nh thùc nghiÖm t¹i tr−êng §HCT v mét sè TTDGTX c¸c tØnh §BSCL. 8. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 8.1. Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu 8.1.1. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng Theo quan ®iÓm TriÕt häc, thÕ giíi hiÖn thùc l mét hÖ thèng cÊu tróc to n vÑn bao gåm c¸c sù vËt hiÖn t−îng vËn ®éng, ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ biÖn chøng h÷u c¬. Theo quan ®iÓm cña Lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i, qu¸ tr×nh d¹y häc ®¹i häc l mét hÖ thèng-cÊu tróc bao gåm c¸c th nh tè vËn ®éng, ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ biÖn chøng kh«ng t¸ch rêi. Tõ nh÷ng quan ®iÓm ®ã, ®èi t−îng nghiªn cøu cña luËn ¸n sÏ ®−îc tiÕn h nh xem xÐt v gi¶i quyÕt mét c¸ch to n diÖn v ®ång bé víi viÖc xem xÐt v gi¶i quyÕt c¸c th nh tè kh¸c cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®¹i häc cã liªn quan. 8.1.2. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ho¹t ®éng-nh©n c¸ch C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lý luËn v thùc nghiÖm T©m lý häc, GDH; c¸c kinh nghiÖm gi¸o dôc tiªn tiÕn hiÖn nay ® chØ ra r»ng giai ®o¹n míi cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i v c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ cã hiÖu qu¶ nh»m ®¹t ®−îc môc tiªu ® o t¹o cña nh tr−êng ViÖt Nam l giai ®o¹n ph¸t triÓn lý luËn d¹y häc v ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo quan ®iÓm tiÕp cËn ho¹t ®éng-nh©n c¸ch t©m lý häc hiÖn ®¹i. Néi dung chÝnh trong quan ®iÓm ®ã l : Ho¹t ®éng l quy luËt chung nhÊt cña con ng−êi; con ng−êi l chñ thÓ cña ho¹t ®éng; quan hÖ cña con ng−êi víi thÕ giíi xung quanh v víi b¶n th©n l quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i; ho¹t ®éng cña con ng−êi cã th nh tè ®Æc thï l con ng−êi v−¬n tíi
6 ®èi t−îng, chuyÓn sù vËt, hiÖn t−îng th nh ®èi t−îng, th nh s¶n phÈm cña ho¹t ®éng nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh, c¸c qu¸ tr×nh n y võa chøa ®ùng, võa thÓ hiÖn v thùc hiÖn høng thó, ®éng c¬ ... cña con ng−êi víi t− c¸ch l chñ thÓ cña ho¹t ®éng. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng v giao l−u, t©m lý cña con ng−êi h×nh th nh v ph¸t triÓn, t©m lý con ng−êi võa l s¶n phÈm cña ho¹t ®éng ®ång thêi còng võa l th nh tè cña ho¹t ®éng. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ho¹t ®éng bao h m trong ®ã c¶ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nh©n c¸ch nªn gäi chung l ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ho¹t ®éng- nh©n c¸ch. Tõ quan ®iÓm n y ph¶i thÊy ®−îc nh©n c¸ch cña SVSP chØ ®−îc h×nh th nh v ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng v b»ng ho¹t ®éng SP. Nh©n c¸ch m SVSP cÇn rÌn luyÖn l nh©n c¸ch GV, mét nh©n c¸ch to n diÖn bao gåm ®Çy ®ñ nh÷ng phÈm chÊt v n¨ng lùc SP. 8.1.3. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn lÞch sö Nh÷ng th nh tùu cña nh©n lo¹i ®−îc h×nh th nh v ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh h×nh th nh v ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i. T− t−ëng, quan ®iÓm cña nh÷ng ng−êi ®i sau (dï cã míi mÎ, cã hiÖn ®¹i ®Õn ®©u) còng manh nha tõ t− t−ëng, quan ®iÓm cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc, nhÊt l trong c¸c lÜnh vùc khoa häc x héi. Cho nªn, nh÷ng ®æi míi trong ® o t¹o SP ë nh tr−êng §HSP hiÖn nay ph¶i ®øng trªn quan ®iÓm kÕ thõa, ph¸t triÓn cã chän läc nh÷ng tinh hoa vÒ ® o t¹o SP cña nh÷ng nh gi¸o dôc trong v ngo i n−íc. 8.2. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp kinh nghiÖm tõ viÖc nghiªn cøu c¸c t i liÖu lý luËn trong v ngo i n−íc cã liªn quan. 8.3. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp kinh nghiÖm tõ nghiªn cøu thùc tiÔn. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn ®−îc sö dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu l : 8.3.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®−îc sö dông víi môc ®Ých thu thËp c¸c th«ng tin vÒ thùc tr¹ng cña vÊn ®Ò nghiªn cøu nh»m ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng v l m c¬ së thùc tiÔn cho viÖc x©y dùng v sö dông hÖ thèng THSP phôc vô cho nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò t i. 8.3.2. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm SP
7 Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm SP ®−îc sö dông víi môc ®Ých kiÓm nghiÖm tÝnh ®óng ®¾n, kh¶ thi v tÝnh hiÖu qu¶ cña viÖc x©y dùng v sö dông hÖ thèng THSP ®−îc thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh d¹y häc phÇn LLGD m«n GDH ë c¸c tr−êng §HSP. 8.3.3. Ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm Ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm ®−îc tiÕn h nh trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu b»ng c¸ch cho SVSP thùc hiÖn nh÷ng b i kiÓm tra v phiÕu tù ®¸nh gi¸ nh»m thu thËp th«ng tin vÒ vÊn ®Ò nghiªn cøu. 8.3.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qua s¶n phÈm ho¹t ®éng Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qua s¶n phÈm ho¹t ®éng ®−îc sö dông trong viÖc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng v ph©n tÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm. 8.3.5. Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®−îc sö dông ®Ó xö lý c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc chñ yÕu ®−îc thùc hiÖn qua phÇn mÒm thèng kª x héi häc (SPSS FOR WINDOWS. V.10). 8.3.6. Ngo i c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn, c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu hç trî kh¸c còng ®−îc sö dông nh−: Ph−¬ng ph¸p quan s¸t, ph−¬ng ph¸p trß chuyÖn, ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm. C¸c ph−¬ng ph¸p n y ®−îc sö dông nh»m thu thËp thªm nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt bæ sung cho viÖc thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò t i. Trong c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm, ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm v ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®−îc coi l c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn ®−îc cô thÓ ho¸ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò t i cña luËn ¸n.
8 Ch−¬ng 1 c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc x©y dùng vµ sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD ë ®HSP 1.1. C¬ së lý luËn cña x©y dùng vµ sö dông THSP ®Ó d¹y häc phÇn LLGD ë ®HSP 1.1.1. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò X©y dùng v sö dông t×nh huèng tõng ®−îc biÕt ®Õn trong c¸c lÜnh vùc cña cuéc sèng x héi ë c¸c n−íc trªn thÕ giíi v ë ViÖt Nam. Trong c«ng t¸c gi¸o dôc-® o t¹o, t×nh huèng ®−îc biÕt ®Õn nh− mét sù khëi ®Çu, nh− mét ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña c¸c d¹ng d¹y häc tÝch cùc. Trong luËn ¸n, lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò ®−îc ®Ò cËp ®Õn trªn hai ph¹m vi. §ã l lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò trªn thÕ giíi v lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò ë ViÖt Nam. 1.1.1.1. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò trªn thÕ giíi Ph©n tÝch nh÷ng kinh nghiÖm vÒ x©y dùng v sö dông t×nh huèng trong gi¸o dôc-® o t¹o thÓ hiÖn trong c¸c chuyªn kh¶o, c¸c t i liÖu T©m lý häc, Lý luËn d¹y häc ... cho thÊy t×nh huèng vèn ® ®−îc x©y dùng v sö dông tõ l©u trong lÞch sö gi¸o dôc thÕ giíi, thËm chÝ tõ thêi cæ ®¹i. TruyÒn thèng kÝch thÝch ng−êi häc tÝch cùc cña lÞch sö gi¸o dôc Trung Quèc m tiªu biÓu l cña Khæng Tö (-551-487 CNN) víi kinh nghiÖm sö dông t×nh huèng theo h−íng nªu vÊn ®Ò, c¸ thÓ ho¸ tiÕp nhËn, ghi l¹i trong c¸c s¸ch v¨n häc cæ ®−îc coi l tÊm g−¬ng vÒ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc tÝch cùc cho hËu thÕ. ë ph−¬ng t©y, Mü l n−íc sím nghiªn cøu v ¸p dông t×nh huèng trong gi¸o dôc-® o t¹o. T×nh huèng-ph−¬ng ph¸p d¹y häc (case-Method Teaching) ®−îc biÕt ®Õn nh− mét d¹ng d¹y häc ë tr−êng Harvard Law v o n¨m 1870 v ® ®−îc chÊp nhËn mét v i n¨m sau ®ã. Tõ ®Çu thÕ kû XX trë l¹i ®©y, ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nh− Mü, Liªn X« (cò), Ph¸p, H Lan...t×nh huèng ® ®−îc nghiªn cøu v øng dông ng y c ng réng r i trong c«ng t¸c gi¸o dôc-® o t¹o nghÒ víi vai trß nh− l mét d¹ng, mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc. Trong ®ã, hai kiÓu d¹y häc sö dông t×nh huèng ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu h¬n c¶ l d¹y häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò, häc tËp ®Þnh h−íng tíi vÊn ®Ò. C¸c nh nghiªn cøu cña Liªn bang X« ViÕt (Liªn X« cò) v Ba Lan nh− Machiuxkin A.M., Kharlam«p I.F., Kluglac M.I.,
9 Nhikitrenc« V.N., Orl«va E.N., Abbunhinna O.A., Cud¬mina N.V [95], Ok«n V. [114], Lecne I.Ia. [79] ... ® nghiªn cøu viÖc sö dông t×nh huèng trong d¹y häc nªu vÊn ®Ò v ® b n ®Õn d¹ng d¹y häc n y mét c¸ch to n diÖn. §Æc biÖt hä ® tr×nh b y s©u s¾c v cã hÖ thèng t×nh huèng cã vÊn ®Ò-h¹t nh©n cña d¹y häc nªu vÊn ®Ò. Tõ d¹ng d¹y häc n y, øng dông cña ph−¬ng ph¸p sö dông t×nh huèng trong c¸c ng nh nghÒ, trong c¸c lÜnh vùc qu¶n lý, trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt, trong ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc v trong ® o t¹o nghÒ nghiÖp dÇn dÇn ®−îc ®Æt ra. NhiÒu tuyÓn tËp, s¸ch gi¸o khoa cña c¸c ng nh häc kh¸c nhau ®−îc biªn so¹n nh»m phôc vô cho c¸c giê häc cã vËn dông t×nh huèng. C¸c nh nghiªn cøu cña Mü, H Lan...nh− Van De L.F.A., Barendse G.W.J.(1993)[169], Dolman D.(1994)[155], Woods D.R.(1994)[156], Boud D. v Feletti G.I. (1997)[154], Ooms Ir.G.G.H.(2000)[162] v nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c ® nghiªn cøu viÖc x©y dùng v sö dông t×nh huèng trong d¹ng häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò, häc tËp ®Þnh h−íng tíi vÊn ®Ò. §©y l hai d¹ng d¹y häc c¬ b¶n ®−îc c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng t©y ®Ò cËp ®Õn trong d¹y häc tÝch cùc h−íng v o ng−êi häc. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ë Mü, H Lan ... liªn tiÕp diÔn ra nh÷ng Héi th¶o quèc tÕ vÒ d¹y häc tÝch cùc nãi chung v häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò nãi riªng m Héi th¶o gÇn ®©y nhÊt vÒ ph−¬ng ph¸p häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò ë ®¹i häc diÔn ra v o th¸ng 6 n¨m 2003 [170]. Kinh nghiÖm vÒ x©y dùng v sö dông t×nh huèng trong hai kiÓu d¹y häc nªu trªn cña mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu ® tõng ®−îc biÕt ®Õn ë ViÖt Nam, nhÊt l th«ng qua mét sè c¸c ch−¬ng tr×nh hîp t¸c quèc tÕ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Tr−íc hÕt, nãi ®Õn d¹y häc nªu vÊn ®Ò l ng−êi ta nh¾c ®Õn nhiÒu t¸c gi¶, trong ®ã cã Ok«n V. v Lecne I.Ia. T i liÖu lý luËn vÒ d¹y häc nªu vÊn ®Ò cña hai t¸c gi¶ n y ® ®−îc dÞch v phæ biÕn ë ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m 70. Nãi ®Õn qu¸ tr×nh sö dông t×nh huèng trong d¹y häc theo ph−¬ng ph¸p nªu vÊn ®Ò, Ok«n V. (1976) [114, tr 83-84] ® cho r»ng ®©y l mét qu¸ tr×nh d¹y häc bao gåm to n bé c¸c h nh ®éng nh−: Tæ chøc c¸c THCV§; biÓu ®¹t (nªu ra) c¸c vÊn ®Ò (cÇn tËp cho häc sinh quen dÇn ®Ó tù l m lÊy c«ng viÖc n y); gióp ®ì cho häc sinh nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò; kiÓm tra c¸c c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã; cuèi cïng, l nh ®¹o qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ v cñng cè c¸c kiÕn thøc ® tiÕp thu ®−îc. Trong ®ã, nghÖ thuËt cña GV cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn nhiÒu h¬n c¶ ë viÖc tæ chøc THCV§. ¤ng cßn cho r»ng t−¬ng ®−¬ng víi gi¶ng d¹y nªu vÊn ®Ò cña GV
10 l häc tËp theo kiÓu nªu vÊn ®Ò cña HS. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra theo c¸c kh©u: Nªu ra c¸c vÊn ®Ò; biÓu ®¹t vÊn ®Ò; gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v kiÓm tra c¸ch gi¶i quyÕt chóng. Nh− vËy, mét quy tr×nh sö dông t×nh huèng cña GV t−¬ng t¸c víi quy tr×nh ho¹t ®éng gi¶i quyÕt t×nh huèng cña HS ® ®−îc Ok«n V. ®Ò cËp trong d¹y häc nªu vÊn ®Ò. Lecne I.Ia. (1977) [79, 47-78] coi t×nh huèng cã vÊn ®Ò l kh¸i niÖm chñ yÕu v më ®Çu cho d¹y häc nªu vÊn ®Ò v mét hÖ thèng c¸c t×nh huèng cã vÊn ®Ò, c¸c vÊn ®Ò v c¸c b i to¸n cã vÊn ®Ò l c¸i m d¹y häc nªu vÊn ®Ò ®ßi hái. Theo «ng, gi¶i c¸c b i to¸n cã vÊn ®Ò l mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña t− duy s¸ng t¹o. Nh−ng c¸i m d¹y häc nªu vÊn ®Ò ®ßi hái kh«ng ph¶i l mét tËp hîp ngÉu nhiªn m l mét hÖ thèng c¸c THCV§ v c¸c b i to¸n cã vÊn ®Ò ®¸p øng ®−îc c¸c tiªu chuÈn nhÊt ®Þnh. Sö dông THCV§ trong qu¸ tr×nh d¹y häc n y theo «ng, cã thÓ ®−îc tiÕn h nh theo ba d¹ng: Tr×nh b y nªu vÊn ®Ò, t×m tßi bé phËn v ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. Mçi d¹ng ®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng hÖ thèng h nh ®éng cña GV v HS riªng. §ång thêi «ng còng l−u ý nh÷ng yªu cÇu m d¹y häc nªu vÊn ®Ò ®ßi hái ng−êi GV ph¶i cã, c¶ vÒ tr×nh ®é chuyªn m«n, nghiÖp vô s− ph¹m lÉn phÈm chÊt ®¹o ®øc, ®Ó cã thÓ sö dông ®−îc ph−¬ng ph¸p d¹y häc n y. Cã thÓ nãi, nh÷ng kinh nghiÖm sö dông t×nh huèng trong d¹y häc nªu vÊn ®Ò cña c¸c t¸c gi¶ trªn nhÊn m¹nh v o mèi quan hÖ t−¬ng t¸c GV v HS, trong ®ã ho¹t ®éng d¹y cña GV ®−îc chó ý. THCV§ trong d¹ng d¹y häc n y kh«ng chØ ®¬n thuÇn l nh÷ng t×nh huèng cã thËt trong thùc tÕ cuéc sèng ®−îc x©y dùng lªn v ®−a v o trong qu¸ tr×nh d¹y häc m cßn bao gåm c¶ nh÷ng t×nh huèng cã tÝnh lý luËn n¶y sinh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc t i liÖu häc tËp. Nh÷ng h−íng dÉn c¸ch thøc thùc hiÖn qu¸ tr×nh sö dông t×nh huèng trong d¹ng d¹y häc n y chñ yÕu nãi ®Õn ho¹t ®éng d¹y cña GV. Do ®ã, nh÷ng côm tõ chØ tªn gäi cña d¹ng d¹y häc n y th−êng ®−îc b¾t ®Çu b»ng tõ d¹y (teaching) nh− d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, d¹y häc nªu vÊn ®Ò ...Tuú møc ®é tiÕp cËn, c¸c t¸c gi¶ th−êng tËp trung v o viÖc h−íng dÉn HS xö lý t×nh huèng v nªu yªu cÇu cña viÖc x©y dùng t×nh huèng. Cßn viÖc x©y dùng v sö dông t×nh huèng (nhÊt l x©y dùng) trong d¹y häc theo mét quy tr×nh chi tiÕt, tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c v nh÷ng ®iÒu kiÖn khoa häc th× hÇu nh− ch−a ®−îc ®Ò cËp ®Õn mét c¸ch ®Çy ®ñ, râ r ng. Ng−îc l¹i, c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y l¹i nhÊn m¹nh, ®Ò cao ho¹t ®éng cña ng−êi häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc tÝch cùc. Nh÷ng h−íng dÉn c¸ch thøc thùc
11 hiÖn ®−îc thiÕt kÕ chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn ho¹t ®éng häc cña ng−êi häc. Do ®ã, nh÷ng côm tõ chØ tªn gäi cña kiÓu d¹y häc n y th−êng ®−îc b¾t ®Çu b»ng tõ häc (Learning). GÇn ®©y, hai c¸ch tiÕp cËn míi trong d¹y häc tËp trung v o SV ®ang ®−îc phæ biÕn réng r i ë c¸c n−íc ph−¬ng t©y. §ã l : Häc tËp ®Þnh h−íng lªn vÊn ®Ò (Problem-Oriented Learning) v häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò (Problem-Based Learning). Ooms Ir.G.G.H.(2000)[162] cho r»ng c¸c t×nh huèng trong thùc tÕ cã chøc n¨ng to lín trong c¸c d¹ng d¹y häc n y. Gi÷a hai d¹ng cã sù kh¸c nhau vÒ môc ®Ých, vÒ c¸ch tiÕp cËn v vÒ lo¹i h×nh häc tËp cña SV. Tuy nhiªn vÒ c¬ b¶n chóng gièng nhau. Sù gièng nhau ®ã l : Häc tËp tõ c¸c t×nh huèng cã thùc trong bèi c¶nh phï hîp; sù hiÓu biÕt ®−îc tæng hîp tõ c¸c ng nh kiÕn thøc kh¸c nhau (c¸c ph−¬ng ph¸p rÌn luyÖn kh¸c nhau); SV l m viÖc ®éc lËp v tÝch cùc; SV l m viÖc trong nhãm v SV tù ®iÒu khiÓn. Trong d¹ng häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò, Prichard K.W., R. Melaran Sawyer R.S.(1994)[164, tr 245] v c¸c t¸c gi¶ kh¸c ® ®−a ra nh÷ng lý luËn cã gi¸ trÞ thiÕt thùc cho viÖc x©y dùng v sö dông t×nh huèng nh−: C¸ch viÕt t×nh huèng, x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña mét t×nh huèng tèt, môc ®Ých sö dông t×nh huèng... Dolman D.(1994)[155, tr 3-12], Gilbert A v Foster S.F.(1997) [154] giíi thiÖu mét quy tr×nh l m viÖc cã hÖ thèng ®Ó ph©n tÝch vÊn ®Ò trong d¹ng häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò ®−îc thùc hiÖn ë khoa Y cña ®¹i häc Limburg Maastricht, Netherlands v khoa Kinh tÕ qu¶n trÞ kinh doanh cña ®¹i häc Dutch. Quy tr×nh l m viÖc ®ã chøa ®ùng 7 b−íc sau: L m râ nh÷ng môc v nh÷ng kh¸i niÖm m c¸c th nh viªn trong nhãm ch−a hiÓu ®Çy ®ñ; nhãm thèng nhÊt trong viÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò; ph©n tÝch vÊn ®Ò; thèng nhÊt c¸c ý kiÕn gi¶i thÝch vÊn ®Ò; h×nh th nh c¸c môc tiªu häc tËp; nghiªn cøu c¸ nh©n (tù häc) v tæng hîp th«ng tin thu thËp ®−îc tõ c¸c th nh viªn trong nhãm. Bèn lo¹i nhiÖm vô häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò còng ®−îc c¸c «ng x¸c ®Þnh: NhiÖm vô gi¶i thÝch vÊn ®Ò; nhiÖm vô nghiªn cøu vÊn ®Ò; nhiÖm vô th¶o luËn vÊn ®Ò v c¸c nhiÖm vô h nh ®éng. C¸c nhiÖm vô h nh ®éng bao gåm nhiÖm vô ®iÒu nghiªn, nhiÖm vô chiÕn l−îc (thiÕt kÕ) v nhiÖm vô thùc hiÖn. Trong khi ®ã, Woods D. R (1994) [156, tr 57-62] l¹i ®−a ra 8 nhiÖm vô cÇn thùc hiÖn trong häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò. T¸m nhiÖm vô ®ã l : Kh¶o s¸t tû mû c¸c vÊn ®Ò, x©y dùng gi¶ thuyÕt, nhËn biÕt c¸c vÊn ®Ò, chi tiÕt ho¸ vÊn ®Ò; cè g¾ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò víi nh÷ng c¸i ® cã; nhËn biÕt c¸i m anh kh«ng biÕt, m anh cÇn ph¶i biÕt ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc
12 vÊn ®Ò; cã nhu cÇu häc tËp, x¸c ®Þnh ®−îc c¸c môc ®Ých, môc tiªu häc tËp v c¸c nguån häc tËp; tù häc v chuÈn bÞ; trao ®æi th«ng tin trong nhãm; ¸p dông tri thøc ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v ®¸nh gi¸ viÖc n¾m kiÕn thøc míi, viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v t¸c dông cña qu¸ tr×nh ®−îc sö dông. Van De L.F.A v Barendse G.W.J (1993)[169, tr 6-9] ®Ò xuÊt kÕ ho¹ch l m viÖc trong häc tËp ®Þnh h−íng v o vÊn ®Ò. Theo t¸c gi¶, phÇn ®Çu cña ch−¬ng tr×nh, trung t©m chÝnh cña mäi sù cè g¾ng l ®−a ra ®−îc mét kÕ ho¹ch l m viÖc trong ®ã bao gåm mét phÇn miªu t¶ b¶n chÊt cña ®Ò ¸n v mét kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh thùc hiÖn nã. KÕ ho¹ch l m viÖc bao gåm 6 b−íc: 1). §Þnh h−íng vÊn ®Ò; 2). X¸c ®Þnh môc ®Ých v nhãm môc tiªu; 3). X¸c ®Þnh vÊn ®Ò; 4).X©y dùng chiÕn l−îc nghiªn cøu; 5). X©y dùng kÕ ho¹ch cña ®Ò ¸n; 6). X©y dùng kÕ ho¹ch l m viÖc. Nh− vËy c¸c t¸c gi¶ n y còng chØ tËp trung chñ yÕu v o quy tr×nh xö lý t×nh huèng cña häc sinh. Ngo i d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò nªu trªn, cßn cã lý thuyÕt t×nh huèng cña c¸c nh nghiªn cøu Ph¸p. Qua c¸c b i gi¶ng v ho¹t ®éng cña Anne Bessot, Francoise Richard v Claude Comiti t¹i ®¹i häc HuÕ n¨m 1990 v n¨m 1991 [9] cho thÊy v i nÐt kh¸i qu¸t vÒ lý thuyÕt t×nh huèng v sù vËn dông lý thuyÕt t×nh huèng trong d¹y häc m«n to¸n cña c¸c nh nghiªn cøu vÊn ®Ò n y ë Ph¸p. Theo hä, t×nh huèng trong d¹y häc ph¶i ®−îc ®Æt trong hÖ thèng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a häc sinh-gi¸o viªn-m«i tr−êng-kiÕn thøc: Häc sinh Gi¸o viªn M«i tr−êng Tri thøc §ã l nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a HS, GV v m«i tr−êng liªn quan ®Õn kiÕn thøc trong mét t×nh huèng d¹y häc. Trong ®ã, vai trß cña GV ®−îc ®Æc tr−ng bëi hai thao t¸c ®ã l qu¸ tr×nh ñy th¸c (GV t×m nh÷ng vÊn ®Ò ®em l¹i nghÜa cho kiÕn thøc cÇn gi¶ng d¹y sao cho ho¹t ®éng cña HS tõng lóc gièng víi ho¹t ®éng cña nh nghiªn cøu) v qu¸ tr×nh thÓ chÕ ho¸ (GV gióp ®ì HS nhËn biÕt trong nh÷ng viÖc m hä ® l m mét c¸i g× ®ã cã tÝnh phæ qu¸t, mét kiÕn thøc v¨n ho¸ sö dông ®−îc cho nh÷ng lÇn sau). Ng−êi HS, trong lý thuyÕt t×nh huèng, ®−îc coi l chñ thÓ duy lý, l mét chñ thÓ to¸n häc. HS ®−îc ®Æt trong mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi m«i tr−êng:
13 ThÇy gi¸o Häc sinh M«i tr−êng Tri thøc Tõ ph©n tÝch c¸c mèi quan hÖ trªn, kh¸i niÖm t×nh huèng-didactic ® ®−îc ®Ò cËp ®Õn, ®ã l : GV t×m c¸ch ®Ò ra mét t×nh huèng sao cho HS x©y dùng hay chØnh lý kiÕn thøc cña m×nh v coi ®ã l lêi gi¶i ®¸p cho nh÷ng yªu cÇu cña m«i tr−êng chø kh«ng ph¶i nh»m tho¶ m n ý thÝch cña GV. Trong ph−¬ng ph¸p d¹y häc n y, c¸c t¸c gi¶ cho r»ng GV ph¶i l m c¸ch n o ®ã ®Ó HS rót ra tõ nh÷ng t×nh huèng nh÷ng tiÒn gi¶ ®Þnh a-didactic v lêi gi¶i cña b i to¸n l do HS t×m ra kh«ng phô thuéc víi ý thÝch cña GV. Sù ñy th¸c m GV thùc hiÖn ®Ó HS häc l sù ñy th¸c cña mét t×nh huèng didactic. Trong qu¸ tr×nh ®ã, viÖc häc l mét sù chØnh lý kiÕn thøc m HS tù m×nh s¶n sinh ra, cßn GV chØ gîi ra sù chØnh lý ®ã b»ng c¸ch lùa chän gi¸ trÞ cña c¸c biÕn t×nh huèng. §Ó mét t×nh huèng ®−îc coi l mét t×nh huèng didactic c¸c t¸c gi¶ cho r»ng cÇn cã Ýt nhÊt hai ®iÒu kiÖn: HS cã thÓ ph¸t ra mét lêi gi¶i ®¸p s¬ khëi (quy tr×nh c¬ së) nh−ng nã ch−a ph¶i l c¸i ta muèn gi¶ng d¹y v quy tr×nh c¬ së ®ã ph¶i béc lé ngay tÝnh khiÕm khuyÕt buéc häc sinh ph¶i uèn n¾n, chØnh lý, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cña m×nh. Tãm l¹i, c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc víi ®iÓm khëi ®Çu l c¸c t×nh huèng c ng ng y c ng ®−îc c¸c nh nghiªn cøu, ® o t¹o trªn thÕ giíi quan t©m. Nh÷ng th nh tùu nghiªn cøu cña hä vÒ c¸c vÊn ®Ò n y vèn ®−îc coi l nh÷ng b i häc quÝ gi¸ cho c¸c nh nghiªn cøu, ® o t¹o ViÖt Nam trªn con ®−êng ®æi míi sù nghiÖp gi¸o dôc ® o t¹o cña m×nh. 1.1.1.2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò ë ViÖt Nam Ph−¬ng ph¸p xö lý t×nh huèng còng ® ®−îc h×nh th nh l©u ®êi trong lÞch sö cña d©n téc ViÖt Nam ta. Trong ®ã, Hå ChÝ Minh-VÞ anh hïng gi¶i phãng d©n téc, danh nh©n v¨n ho¸ kiÖt xuÊt cña thÕ giíi, ®−îc coi l ng−êi cã t i xö lý nh÷ng t×nh huèng v o bËc nhÊt. Trong cuéc sèng, phÐp øng xö, thuËt ®¾c nh©n t©m vèn ® ®−îc quan t©m, nay c ng ®−îc quan t©m nghiªn cøu v øng dông nhiÒu h¬n. Nh÷ng c©u chuyÖn d©n gian, nh÷ng c©u chuyÖn lÞch sö, nh÷ng c©u chuyÖn th−êng nhËt ®iÓn h×nh vÒ
14 øng xö v c¸ch øng xö th−êng ®−îc viÖn dÉn trong nh÷ng cuéc chuyÖn trß; ®−îc ®−a ra ®Ó tranh luËn, trao ®æi; ®−îc ®−a ra ®Ó r¨n d¹y ng−êi kh¸c víi nhiÒu h×nh thøc ®a d¹ng v phong phó trªn mäi ph−¬ng tiÖn v cho mäi løa tuæi. Trong ®ã, ph¶i kÓ ®Õn c¸c cuéc thi (cã phÇn thi øng xö), thi s−u tÇm v xö lý c¸c t×nh huèng nãi chung, c¸c THSP nãi riªng ®ang ®−îc tæ chøc c ng ng y c ng cã qui m« v cã hiÖu qu¶ cao trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng ng y nay. VÝ dô: C¸c ch−¬ng tr×nh nh−: V−ên cæ tÝch, §−êng lªn ®Ønh Olympia, ë nh ng y chñ nhËt, Ng−êi ®−¬ng thêi, Hai bèn h×nh trªn gi©y, N÷ sinh v t−¬ng lai ...cña VTV; hay c¸c môc vÒ t×nh huèng v øng xö t×nh huèng trong c¸c t¹p chÝ v b¸o chÝ nh−: Gi¸o dôc&Thêi ®¹i, T i hoa trÎ, Gi¸o viªn v Nh tr−êng...). Trong c«ng gi¸o dôc v ® o t¹o, c¸c nh nghiªn cøu, gi¸o dôc ViÖt Nam còng ® sím tiÕp cËn víi viÖc x©y dùng v sö dông t×nh huèng trong c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc v ® ®¹t ®−îc nh÷ng th nh tùu nhÊt ®Þnh. VÒ lý luËn, nhiÒu nh nghiªn cøu Lý luËn d¹y häc ViÖt Nam trong c¸c t i liÖu cña m×nh ® thÓ hiÖn sù quan t©m ®Õn vÊn ®Ò n y; nhiÒu t i liÖu vÒ t×nh huèng v c¸ch øng xö t×nh huèng, nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu øng dông d¹y häc nªu vÊn ®Ò-d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ph−¬ng ph¸p t×nh huèng trong gi¸o dôc, ® o t¹o-huÊn luyÖn ng nh nghÒ ® v ®ang ng y c ng ®−îc nghiªn cøu v phæ biÕn réng r i h¬n [3] [7] [19] [25] [33] [43] [46] [64] [66] [95] [125] [127]... NÕu nh− tr−íc n¨m 1990, sè t¸c gi¶ ®i v o nghiªn cøu v øng dông d¹y häc nªu vÊn ®Ò-d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v d¹y häc t×nh huèng ch−a nhiÒu th× h¬n chôc n¨m trë l¹i ®©y, con sè n y ® t¨ng lªn rÊt nhiÒu. ViÖc nghiªn cøu v øng dông n y ®−îc thùc hiÖn trong nhiÒu ng nh häc, cÊp häc v ®−îc c«ng bè d−íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. D−íi ®©y xin ®Ò cËp ®Õn mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu ® b n ®Õn vÊn ®Ò n y: Nãi ®Õn t×nh huèng cÇn gi¶i quyÕt l ng−êi ta nãi ®Õn THCV§. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong t×nh huèng còng tøc l gi¶i quyÕt t×nh huèng. Muèn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, theo Hå Chñ TÞch [152, tr 90-91], tr−íc tiªn cÇn ph¶i nghiªn cøu ®Ó hiÓu râ c¸i gèc m©u thuÉn trong vÊn ®Ò l g×, ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc ®©u l m©u thuÉn chÝnh, ®©u l m©u thuÉn phô. Ng−êi ®−a ra ba b−íc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò: §Ò nã ra; ph©n tÝch nã; gi¶i quyÕt nã. Hå Ngäc §¹i (1985) [35, tr 298-300] quan niÖm kh¸i niÖm m häc sinh cÇn tiÕp thu “lÈn trèn” trong hiÖn thùc. ¤ng cho viÖc sö dông t×nh
15 huèng cã vÊn ®Ò trong d¹y häc còng gièng nh− ta xua tri thøc ra khái n¬i tró Èn cña nã, hoÆc ®Ëp vì, phanh phui nã ra. ¤ng khuyªn x©y dùng t×nh huèng nªn chän nh÷ng t×nh huèng ®¶m b¶o ®−îc nh÷ng yªu cÇu nh−: ph¶i rÊt ®¬n gi¶n, ®Õn møc kh«ng thÓ ®¬n gi¶n h¬n; mçi chi tiÕt trong t×nh huèng chØ cã mét nghÜa, kh«ng nªn cã chi tiÕt ®¸nh ®è; mçi chi tiÕt ®Òu quen thuéc v ng−êi kÐm nhÊt còng cã thÓ biÕt ®−îc (hoÆc Ýt nhiÒu cã sù gióp ®ì cña b¹n, cña thÇy); néi dung tiÒm t ng trong t×nh huèng Êy ph¶i hÕt søc phong phó. Vò V¨n T¶o (1995) [127, tr 24-28] ®Æc biÖt coi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l mét h−íng míi trong môc tiªu v ph−¬ng ph¸p ® o t¹o. N¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®−îc coi l mét trong c¸c n¨ng lùc then chèt cña con ng−êi trong x héi ph¸t triÓn. ¤ng cho r»ng n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ßi hái cÇn ph¶i cã kh¶ n¨ng: L m râ v khoanh vÊn ®Ò; x¸c ®Þnh râ nguån gèc v nh÷ng néi dung l m nÈy sinh vÊn ®Ò; xö lý nh÷ng ý kiÕn, nh÷ng tranh luËn b»ng nh÷ng c¸ch thøc g¾n bã nh÷ng vÊn ®Ò; ®Ò ra kh«ng chØ nh÷ng kh¶ n¨ng ®¸p øng vÊn ®Ò ®−îc tr×nh b y, m cßn cã kh¶ n¨ng thÊy tr−íc ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò v nghÜ ra nh÷ng chiÕn l−îc ®¸p øng thÝch hîp. TrÇn V¨n H [35, tr 83-90] l mét trong nh÷ng ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn ® sím nghiªn cøu v øng dông th nh c«ng ph−¬ng ph¸p xö lý t×nh huèng-h nh ®éng trong ® o t¹o huÊn luyÖn c¸n bé, kü s− Canh n«ng tõ n¨m 1947. ¤ng ® biªn so¹n nhiÒu t i liÖu gi¶ng d¹y theo ph−¬ng ph¸p n y v ® x©y dùng ®−îc h ng ng n t×nh huèng trong n«ng nghiÖp. Khi b n vÒ ph−¬ng ph¸p xö lý t×nh huèng-h nh ®éng, «ng ®−a ra bèn giai ®o¹n trong ph−¬ng ph¸p xö lý t×nh huèng-h nh ®éng v b¶y b−íc trong qu¸ tr×nh ra mét quyÕt ®Þnh. Bèn giai ®o¹n ®ã l : 1). §iÒu tra, nghiªn cøu ®Çy ®ñ c¸c d÷ kiÖn cã liªn quan ®Õn t×nh h×nh, t×nh huèng; 2). Ph©n tÝch; 3). Tæng hîp; 4). H nh ®éng. B¶y b−íc ra quyÕt ®Þnh ®ã l : 1). Ph©n tÝch t×nh huèng, x¸c ®Þnh s¬ bé tr¸ch nhiÖm v h−íng gi¶i quyÕt; 2). Ph©n tÝch, tæng hîp ®−a ra dù kiÕn lÇn thø nhÊt vÒ c¸ch xö lý t×nh huèng, th¨m dß, lÊy ý kiÕn cña mäi ng−êi cã liªn quan; 3). Ph©n tÝch, tæng hîp lÇn thø hai, dù kiÕn c¸ch xö lý lÇn thø hai, bæ xung cho c¸ch xö lý lÇn thø nhÊt; 4). Ra quyÕt ®Þnh xö lý t×nh huèng; 5). L m thö; 6). Theo dâi sù thi h nh, s¬ kÕt, rót kinh nghiÖm, ho n thiÖn quyÕt ®Þnh; 7). Tæng kÕt nh»m rót ra nh÷ng kÕt luËn cã ý nghÜa nguyªn t¾c, kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n cña quyÕt ®Þnh hoÆc ®Ó cã kinh nghiÖm l m c¬ së cho viÖc xö lý nh÷ng t×nh huèng t−¬ng tù trong t−¬ng lai. Ngo i ra «ng cßn nªu lªn 5 ®Æc tr−ng cña
16 ph−¬ng ph¸p xö lý t×nh huèng h nh ®éng, ®ã l : Gi¶ng d¹y theo môc tiªu; gióp cho häc viªn tiÕp cËn víi nh÷ng t×nh huèng v c¸ch xö lý t×nh huèng m hä sÏ gÆp sau n y; d©n chñ trong d¹y v häc; häc viªn l nh©n vËt trung t©m cña líp häc; mang tÝnh khoa häc, c«ng nghÖ. Cã thÓ nãi viÖc nghiªn cøu v vËn dông t×nh huèng trong gi¸o dôc-® o t¹o nghÒ cña Vò V¨n T¶o v TrÇn V¨n H nh− ®Ò cËp ë trªn l theo h−íng nhÊn m¹nh v o ho¹t ®éng cña ng−êi häc (häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò). H−íng nghiªn cøu, øng dông cña c¸c «ng ® cã kÕt qu¶ trong ® o t¹o c¸n bé, kü s− n«ng nghiÖp. Trong lÜnh vùc ® o t¹o gi¸o viªn v c¸n bé qu¶n lý gi¸o dôc ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng ®ãng gãp vÒ nghiªn cøu, vËn dông t×nh huèng gi¸o dôc, t×nh huèng qu¶n lý gi¸o dôc cña NguyÔn Ngäc B¶o, NguyÔn §×nh ChØnh, Phan ThÕ Sñng v L−u Xu©n Míi. NguyÔn Ngäc B¶o (1995) [5, tr 33-61] ® coi d¹y häc nªu vÊn ®Ò l mét ph−¬ng tiÖn tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng häc tËp cña HS v x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña d¹y häc nªu vÊn ®Ò l t¹o nªn mét chuçi nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò v ®iÒu khiÓn ng−êi häc tù lùc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò häc tËp. N¨m 1999-2000 [6, tr 7-9], «ng cho r»ng mét ®Æc tr−ng næi bËt cña ho¹t ®éng SP l tÝnh t×nh huèng. ¤ng ®−a ra kh¸i niÖm THSP v nªu lªn nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng tíi sù xuÊt hiÖn v gi¶i quyÕt THSP; l m thÕ n o ®Ó gi¶i quyÕt ®óng, cã hiÖu qu¶ THSP. §Ó phôc vô cho viÖc gi¶ng d¹y m«n GDH ë c¸c tr−êng SP, NguyÔn Ngäc B¶o v NguyÔn §×nh ChØnh (1989) [4, tr 5-20] ® cho ra ®êi cuèn Thùc h nh GDH ®Çu tiªn. C¸c t¸c gi¶ ® ®Ò cËp ®Õn sù ph©n lo¹i, c¸ch gi¶i v kh¶ n¨ng sö dông c¸c lo¹i b i tËp, trong ®ã cã lo¹i b i tËp THSP. Dùa trªn s¬ ®å gi¶i nh÷ng b i tËp to¸n cña G. P«lia, c¸c «ng ® ®−a ra logic gi¶i quyÕt nh÷ng THSP ®Ó h−íng dÉn cho SV. Logic ®ã bao gåm 6 b−íc: 1). Nªu lªn nh÷ng d÷ kiÖn ® cho trong THSP v x¸c ®Þnh d÷ kiÖn quan träng, chñ yÕu; 2). BiÓu ®¹t vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt; 3). §Ò ra gi¶ thuyÕt; 4). Chøng minh gi¶ thuyÕt; 5). HÖ thèng ®Ò phßng h nh vi; 6). Nªu lªn nh÷ng kinh nghiÖm gi¸o dôc. C¸c t¸c gi¶ còng x¸c ®Þnh sù phong phó cña kh¶ n¨ng sö dông c¸c lo¹i b i tËp n y: Sö dông trong qu¸ tr×nh lªn líp, sö dông trong th¶o luËn, sö dông trong c«ng t¸c thùc h nh gi¸o dôc, sö dông ®Ó kiÓm tra, ®¸nh gi¸ tri thøc GDH cña SV, sö dông trong c¸c ho¹t ®éng ngo¹i kho¸ vÒ gi¸o dôc, sö dông trong viÖc tiÕn h nh l m c¸c b i tËp bé m«n. HÖ thèng c¸c b i tËp v THSP trong t i liÖu n y ®−îc x©y dùng theo néi dung d¹y häc m«n GDH ë nh tr−êng SP. Tuy lý luËn vÒ THSP ch−a ®−îc ®Ò
17 cËp ®Õn nhiÒu, nh−ng cã thÓ nãi ®©y l t i liÖu thùc h nh m«n GDH ®Çu tiªn cã t¸c dông ®Þnh h−íng cho viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu v øng dông vÊn ®Ò n y trong nh tr−êng SP. Còng trong lÜnh vùc ® o t¹o-huÊn luyÖn c¸n bé qu¶n lý gi¸o dôc, ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng nghiªn cøu ®−îc thÓ hiÖn trong t i liÖu T×nh huèng v c¸ch øng xö t×nh huèng trong qu¶n lý gi¸o dôc v ® o t¹o cña Phan ThÕ Sñng v L−u Xu©n Míi (1998) [98]. Trong t i liÖu n y, c¸c t¸c gi¶ ® x©y dùng mét hÖ thèng bao gåm 98 t×nh huèng trªn c¬ së 10 néi dung qu¶n lý ® ®−îc nh n−íc qui ®Þnh trong c¸c v¨n b¶n ph¸p qui. C¸c b−íc tiÕn h nh øng xö t×nh huèng ®−îc ®Ò cËp ®Õn ë ®©y l : TiÕp cËn t×nh huèng; ph©n tÝch, tæng hîp t×m ra nguyªn nh©n cèt lâi; t×m biÖn ph¸p øng xö; ®¸nh gi¸ kÕt qu¶. §Æc biÖt c¸c t¸c gi¶ cßn tæng kÕt mét sè bÝ quyÕt th nh c«ng trong øng xö t×nh huèng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ® cã mét sè luËn ¸n tiÕn sü v th¹c sü nghiªn cøu v øng dông t×nh huèng cã vÊn ®Ò, THSP trong lÜnh vùc gi¶ng d¹y GDH trong c¸c tr−êng SP. Nh÷ng luËn ¸n ®ã l : LuËn ¸n phã tiÕn sü cña TrÇn ThÞ Quèc Minh (1997) víi ®Ò t i “Ph©n tÝch t©m lý t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong quan hÖ gi÷a gi¸o viªn v trÎ mÉu gi¸o”; luËn ¸n th¹c sü cña NguyÔn ThÞ H−¬ng Giang (2000) víi ®Ò t i “ B−íc ®Çu sö dông c¸c THSP trong rÌn luyÖn t− duy SP cho sinh viªn Cao ®¼ng s− ph¹m H TÜnh”; luËn ¸n th¹c sü cña Lª ThÞ Thanh Chung (1999) víi ®Ò t i “X©y dùng hÖ thèng t×nh huèng cã vÊn ®Ò ®Ó d¹y häc bé m«n Gi¸o dôc häc”; luËn ¸n th¹c sü cña NguyÔn ThÞ Thanh (2002) víi ®Ò t i “VËn dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t×nh huèng trong d¹y häc m«n GDH ë tr−êng trung häc s− ph¹m Thanh Ho¸” ... Tuy kh«ng nhiÒu, nh−ng THSP trong CTGD phÈm chÊt, nh©n c¸ch häc sinh ë THPT còng ® ®−îc thÓ hiÖn trong t i liÖu thùc h nh GDH cña NguyÔn Ngäc B¶o v NguyÔn §×nh ChØnh (1989) [4], cña NguyÔn Dôc Quang v c¸c ®ång nghiÖp (2000) [120]... So s¸nh THSP sö dông trong d¹y-häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò v d¹y häc t×nh huèng ®−îc c¸c t¸c gi¶ trong v ngo i n−íc ®Ò cËp ë trªn cho thÊy chóng gièng nhau ë chç: THCV§ l ®iÓm xuÊt ph¸t v l trung t©m trong mçi d¹ng. Trong c¸c d¹ng ®ã, GV h−íng dÉn HS häc tËp tÝch cùc th«ng qua gi¶i quyÕt hÖ thèng t×nh huèng. Tuy nhiªn, trong d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, THCV§ bao gåm c¶ nh÷ng t×nh huèng lý luËn (®−îc ®Ò cËp d−íi c¸c d¹ng c©u hái, b i tËp...) lÉn t×nh huèng thùc tiÔn, t×nh huèng ®−îc x©y dùng tõ m«i tr−êng ho¹t ®éng; cßn d¹y häc
18 t×nh huèng th× t×nh huèng ®−a ra cho HS gi¶i quyÕt chØ bao gåm nh÷ng t×nh huèng thùc tiÔn, t×nh huèng ®−îc x©y dùng tõ m«i tr−êng ho¹t ®éng. Mét sè h¹n chÕ chung: - Trong hÖ thèng c¸c THSP ®−îc ®−a ra cho SV gi¶i quyÕt cña c¸c t i liÖu trong n−íc: VÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt trong t×nh huèng ® ®−îc ¸p ®Æt tr−íc (d−íi d¹ng nh÷ng c©u hái ghi d−íi mçi t×nh huèng) cho ng−êi gi¶i quyÕt, khiÕn khã ph¸t huy ®−îc tÝnh chñ ®éng, tÝch cùc v s¸ng t¹o cña SV trong rÌn luyÖn kü n¨ng ph¸t hiÖn vÊn ®Ò khi hä tiÕn h nh gi¶i quyÕt t×nh huèng. - Trong c¸c t i liÖu phæ biÕn, c¸c t¸c gi¶ quan t©m giíi thiÖu quy tr×nh xö lý THSP cña SV h¬n l quan t©m giíi thiÖu quy tr×nh x©y dùng v sö dông t×nh huèng. NhÊt l x©y dùng v sö dông THSP theo mét quy tr×nh chi tiÕt, râ r ng ®−îc thùc hiÖn trªn nh÷ng nguyªn t¾c v nh÷ng ®iÒu kiÖn khoa häc cã thÓ chuyÓn giao v sö dông ®Ó d¹y häc vÒ CTGD phÈm chÊt nh©n c¸ch HS, ®Æc biÖt CTCNL ë THPT th× hÇu nh− ch−a ®−îc ®Çu t− nghiªn cøu cã hÖ thèng. Tuy vËy, nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trong v ngo i n−íc ® cung cÊp nhiÒu kinh nghiÖm quÝ b¸u vÒ sö dông t×nh huèng trong d¹y häc. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu n y ®−îc coi l c¬ së khoa häc cho viÖc thùc hiÖn ®Ò t i cña luËn ¸n. 1.1.2. C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n Kh¸i niÖm THSP, kh¸i niÖm x©y dùng THSP v kh¸i niÖm sö dông THSP ®−îc coi l nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n cña luËn ¸n. C¸c kh¸i niÖm n y ®−îc xem xÐt trong mèi quan hÖ víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c cã liªn quan. 1.1.2.1. Kh¸i niÖm t×nh huèng s− ph¹m THSP ®−îc xem xÐt trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi vÊn ®Ò v THCV§. - VÊn ®Ò l mét ph¹m trï tõng ®−îc b n ®Õn trong mäi lÜnh vùc cña cuéc sèng x héi. Theo c¸c nh T©m lý häc, con ng−êi chØ tÝch cùc t− duy khi ®øng tr−íc mét vÊn ®Ò, mét nhiÖm vô cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. VÊn ®Ò l g×? C¸c M¸c ® cã mét c©u nãi næi tiÕng: “VÊn ®Ò chØ xuÊt hiÖn khi n o ® h×nh th nh ®iÒu kiÖn ®Ó gi¶i quyÕt chóng” [82, tr 7]; cßn Hå Chñ TÞch kÝnh yªu th× l¹i nãi “Khi cã viÖc g× m©u thuÉn, khi ph¶i t×m c¸ch gi¶i quyÕt chóng, tøc l cã vÊn ®Ò” [152, tr 90]. Nh÷ng ý kiÕn n y kh«ng chØ cã ý nghÜa to lín trong viÖc xem xÐt, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò trong cuéc sèng x héi m cßn cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong viÖc xem xÐt, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò trong c«ng t¸c gi¸o dôc-® o t¹o, trong qu¸ tr×nh
19 d¹y häc. Lecne I.Ia. quan niÖm vÊn ®Ò th−êng ®−îc diÔn ®¹t d−íi h×nh thøc c©u hái, cho nªn «ng ® ®Þnh nghÜa: “VÊn ®Ò l mét c©u hái n¶y ra hay ®−îc ®Æt ra cho chñ thÓ m chñ thÓ ch−a biÕt lêi gi¶i tõ tr−íc v ph¶i t×m tßi, s¸ng t¹o lêi gi¶i, nh−ng chñ thÓ ® cã s½n mét sè ph−¬ng tiÖn ban ®Çu ®Ó sö dông thÝch hîp v o sù t×m tßi ®ã” [79, tr 27]. Theo c¸c t¸c gi¶ trªn th× vÊn ®Ò chØ xuÊt hiÖn khi cã mét th¸ch thøc hay m©u thuÉn m con ng−êi cÇn ph¶i gi¶i quyÕt v con ng−êi ® cã c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt. Còng cã t¸c gi¶ chØ ®Ò cËp ®Õn th¸ch thøc m con ng−êi cÇn ph¶i gi¶i quyÕt trong vÊn ®Ò. VÝ dô nh− Ho ng Phª v c¸c céng sù (1994) cho r»ng: “VÊn ®Ò l ®iÒu cÇn ®−îc xem xÐt, nghiªn cøu, gi¶i quyÕt” [118, tr 1066]. NguyÔn Ngäc B¶o (1995) l¹i xem xÐt vÊn ®Ò võa l mét ph¹m trï cña logic biÖn chøng l¹i võa l ph¹m trï cña T©m lý häc. Theo logic häc biÖn chøng, vÊn ®Ò l h×nh thøc chñ quan cña sù biÓu thÞ tÊt yÕu sù ph¸t triÓn nhËn thøc khoa häc, tøc vÊn ®Ò ph¶n ¸nh m©u thuÉn biÖn chøng trong ®èi t−îng ®−îc nhËn thøc (m©u thuÉn gi÷a ®iÒu ® biÕt v ®iÒu ch−a biÕt n¶y sinh mét c¸ch kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x héi). Cßn vÊn ®Ò nh− l ph¹m trï cña T©m lý häc nã ph¶n ¸nh m©u thuÉn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc kh¸ch thÓ bëi chñ thÓ [5, tr 44]. Nh− vËy cã thÓ nãi vÊn ®Ò l m©u thuÉn (hay khã kh¨n) cÇn ®−îc xem xÐt, gi¶i quyÕt. VÊn ®Ò th−êng tån t¹i trong ®Çu cña chñ thÓ nhËn thøc, gi¶i quyÕt d−íi d¹ng c©u hái: C¸i g×? T¹i sao? Nh− thÕ n o? Do ®ã, viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò l h×nh thøc biÓu hiÖn cña t− duy s¸ng t¹o v chÝnh viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l¹i l ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy t− duy s¸ng t¹o ph¸t triÓn. VÊn ®Ò ®−îc coi l ph¹m trï c¬ b¶n trong d¹y häc nªu vÊn ®Ò-d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò hay häc tËp dùa trªn vÊn ®Ò-häc tËp ®Þnh h−íng v o vÊn ®Ò. Trong d¹y häc nªu vÊn ®Ò, Ok«n V [114, tr 101] nãi râ r»ng vÊn ®Ò trong häc tËp h×nh th nh tõ mét khã kh¨n vÒ lý luËn hay thùc tiÔn m viÖc gi¶i quyÕt khã kh¨n ®ã l kÕt qu¶ cña tÝnh tÝch cùc nghiªn cøu cña b¶n th©n HS. Tõ ®ã «ng cho r»ng t×nh huèng ®−îc tæ chøc hîp lý th−êng l nÒn t¶ng cña khã kh¨n n y, trong t×nh huèng ®ã HS ®−îc nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt h−íng dÉn, ra søc kh¾c phôc khã kh¨n v do ®ã hä thu ®−îc nh÷ng kiÕn thøc míi v kinh nghiÖm míi. - T×nh huèng cã vÊn ®Ò l kh¸i niÖm chñ yÕu v l ®iÓm khëi ®Çu cña d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau cña c¸c t¸c gi¶ trong v ngo i n−íc vÒ THCV§. Sau ®©y l mét sè ý kiÕn th−êng gÆp:
20 1). Macmutov M.I.: “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l trë ng¹i vÒ mÆt trÝ tuÖ cña con ng−êi, xuÊt hiÖn khi anh ta ch−a biÕt c¸ch gi¶i thÝch hiÖn t−îng, sù kiÖn, qu¸ tr×nh cña thùc tÕ, khi ch−a thÓ ®¹t tíi môc ®Ých b»ng c¸ch thøc ho¹t ®éng quen thuéc. T×nh huèng n y kÝch thÝch con ng−êi t×m tßi c¸ch gi¶i thÝch hay h nh ®éng míi” [98, tr 212]. 2). Pªtr«pski A.V: “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l t×nh huèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tr¹ng th¸i t©m lý x¸c ®Þnh cña con ng−êi, nã kÝch thÝch t− duy tr−íc khi con ng−êi n¶y sinh nh÷ng môc ®Ých v nh÷ng ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng míi, trong ®ã nh÷ng ph−¬ng tiÖn v ph−¬ng thøc ho¹t ®éng tr−íc ®©y mÆc dï l cÇn thiÕt nh−ng ch−a ®ñ ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých míi n y” [22, tr 21]. 3). Lecne I.Ia: “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l mét khã kh¨n ®−îc chñ thÓ ý thøc râ r ng hay m¬ hå, m muèn kh¾c phôc th× ph¶i t×m tßi nh÷ng tri thøc míi, nh÷ng ph−¬ng thøc h nh ®éng míi” [79, tr 25]. 4). NguyÔn Ngäc B¶o (1995): “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l tr¹ng th¸i t©m lý cña sù khã kh¨n vÒ trÝ tuÖ xuÊt hiÖn ë con ng−êi khi hä trong t×nh huèng cña vÊn ®Ò m hä ph¶i gi¶i quyÕt kh«ng thÓ gi¶i thÝch mét sù kiÖn míi b»ng tri thøc ® cã hoÆc kh«ng thÓ thùc hiÖn h nh ®éng b»ng c¸ch thøc ® cã tr−íc ®©y v hä ph¶i t×m mét c¸ch thøc h nh ®éng míi” [5, tr 42-43]. 5). Lª Nguyªn Long (1998): “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l t×nh huèng hay ho n c¶nh m khi ®ã mét vÊn ®Ò ® trë th nh vÊn ®Ò cña chÝnh chñ thÓ nhËn thøc” [84, tr 100]. 6). Bïi HiÒn v c¸c céng sù (2001): “T×nh huèng cã vÊn ®Ò l tËp hîp nh÷ng ®iÒu kiÖn v ho n c¶nh cïng nhau t¹o nªn mét t×nh thÕ, mét vÊn ®Ò cÇn ph¶i ®−îc xem xÐt, c©n nh¾c v ®Ò ra gi¶i ph¸p hîp lý” [55, tr 395]. Râ r ng, mçi t¸c gi¶ ®−a ra mét kh¸i niÖm THCV§ trªn c¬ së khai th¸c c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña nã víi c¸c møc ®é khai th¸c kh¸c nhau v ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng ng«n tõ kh¸c nhau. Trong ®ã: T¸c gi¶ sè 1 nhÊn m¹nh sù xuÊt hiÖn trë ng¹i vÒ mÆt trÝ tuÖ cña con ng−êi trong t×nh huèng khi con ng−êi ®øng tr−íc mét vÊn ®Ò lý luËn hay thùc tiÔn cÇn gi¶i thÝch hay h nh ®éng; nhÊn m¹nh tÝnh kÝch thÝch sù t×m tßi cña t×nh huèng; t¸c gi¶ sè 2 coi ®Æc tr−ng cña THCV§ l tr¹ng th¸i t©m lý x¸c ®Þnh cña con ng−êi v coi nã l yÕu tè kÝch thÝch con ng−êi t− duy t×m tßi nh»m tho¶ m n môc ®Ých trong ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng míi; t¸c