Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:250

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông" nghiên cứu về các nội dung chính sau đây: tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài; vấn đề xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông; phương pháp xây dựng và nội dung cơ bản của “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông; biện pháp sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI TRẦN BÍCH HẠNH XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỒ SƠ DI SẢN CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2024
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI TRẦN BÍCH HẠNH XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỒ SƠ DI SẢN CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử Mã số: 9140111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng 2. PGS.TS Nguyễn Văn Huy HÀ NỘI - 2024
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do cá nhân tôi thực hiện với sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng và PGS.TS Nguyễn Văn Huy. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực, chính xác. Tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, ngày 5 tháng 2 năm 2024 Nghiên cứu sinh Trần Bích Hạnh
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến tất cả những người đã ủng hộ và đồng hành cùng tôi trong hành trình nghiên cứu ba năm qua. Trước hết, tôi chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng và PGS.TS Nguyễn Văn Huy - tập thể cán bộ hướng dẫn đã tận tình chỉ bảo cho tôi trong quá trình nghiên cứu và viết luận án này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy cô trong Bộ môn Lí luận và Phương pháp dạy học, Khoa Lịch sử, trường ĐHSP Hà Nội đã bồi dưỡng, chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm và hỗ trợ tôi trong quá trình học tập. Lời cảm ơn cũng được gửi đến Ban giám hiệu, phòng Sau đại học, Trung tâm Thông tin tư liệu trường ĐHSP Hà Nội và Thư viện Quốc gia Việt Nam vì đã giúp đỡ tôi trong việc khai thác tư liệu và hoàn thành hồ sơ luận án. Tôi không thể quên sự giúp đỡ nhiệt tình của lãnh đạo Trung tâm và Công viên Di sản các nhà khoa học Việt Nam, Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên, Bảo tàng Hồ Chí Minh, gia đình các nhà khoa học mà tôi đã làm việc trong quá trình hoàn thành luận án. Quý vị đã tận tâm hỗ trợ và cung cấp nhiều thông tin quý báu cho công trình nghiên cứu của tôi. Cuối cùng, tôi muốn bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả bạn bè, đồng nghiệp và người thân đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Hà Nội, ngày 5 tháng 2 năm 2024 Nghiên cứu sinh Trần Bích Hạnh
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài......................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu........................................................................ 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài ........................................................... 3 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................ 4 5. Giả thuyết khoa học ............................................................................................... 5 6. Đóng góp của luận án ............................................................................................ 5 7. Ý nghĩa của luận án ............................................................................................... 6 8. Bố cục luận án ........................................................................................................ 6 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ..................................................................................................................................7 1.1. Những nghiên cứu về di sản và di sản các nhà khoa học nói chung ......... 7 1.1.1. Trên thế giới ................................................................................................ 7 1.1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 13 1.2. Những nghiên cứu về xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS ở trường phổ thông ...................................... 18 1.2.1. Trên thế giới .............................................................................................. 18 1.2.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 23 1.3. Đánh giá khái quát những nghiên cứu liên quan đến đề tài được luận án kế thừa và vấn đề đặt ra tiếp tục giải quyết ....................................... 32 1.3.1. Khái quát những nghiên cứu được luận án kế thừa................................. 32 1.3.2. Những vấn đề đặt ra cho luận án tiếp tục giải quyết ............................... 34 Tiểu kết chương 1................................................................................................... 36 Chương 2: VẤN ĐỀ XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỒ SƠ DI SẢN CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG - LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ...................................... 37 2.1. Cơ sở lí luận ..................................................................................................... 37 2.1.1. Quan niệm về các nhà khoa học Việt Nam và di sản các nhà khoa học Việt Nam. .............................................................................................................. 37
2.1.2. Quan niệm về xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường phổ thông .......................................... 41 2.1.3. Phân loại và đặc điểm của hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường phổ thông ........................................................... 45 2.1.4. Giá trị của hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam .............................. 48 2.1.5. Vai trò, ý nghĩa của việc xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường phổ thông .......................... 51 2.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................ 54 2.2.1. Điều tra, khảo sát việc xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường phổ thông .......................... 54 2.2.2. Đánh giá kết quả điều tra, khảo sát .......................................................... 55 2.2.3. Một số kết luận rút ra từ điều tra, khảo sát .............................................. 62 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................... 64 Chương 3: PHƯƠNG PHÁP XÂY DỰNG VÀ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA “HỒ SƠ DI SẢN CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM” TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......................... 65 3.1. Phương pháp xây dựng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ................................................................... 65 3.1.1. Tìm hiểu vị trí, mục tiêu DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ........................ 65 3.1.2. Xác định những yêu cầu cơ bản có tính nguyên tắc khi xây dựng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ... 68 3.1.3. Tìm hiểu, lựa chọn các nhà khoa học Việt Nam có thể và cần xây dựng hồ sơ di sản trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ............................................. 70 3.1.4. Lựa chọn và sử dụng các công cụ, phần mềm tiện ích để xây dựng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ........... 74 3.1.5. Lập quy trình và tiến hành xây dựng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ........................................ 80 3.2. Nội dung cơ bản của “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ................................................................... 86
3.2.1. Các nhà khoa học trong lĩnh vực khoa học tự nhiên ............................... 87 3.2.2. Các nhà khoa học trong lĩnh vực khoa học kĩ thuật và ứng dụng .......... 92 3.2.3. Các nhà khoa học trong lĩnh vực khoa học xã hội và khoa học giáo dục .. 101 Tiểu kết chương 3................................................................................................. 110 Chương 4: BIỆN PHÁP SỬ DỤNG “HỒ SƠ DI SẢN CÁC NHÀ KHOA HỌC VIỆT NAM” TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ DÂN TỘC Ở LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG. THỰC NGHIỆM VÀ THỬ NGHIỆM SƯ PHẠM.................111 4.1. Một số yêu cầu cơ bản khi xác định các biện pháp sư phạm trong quá trình sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ......................................................................................... 111 4.2. Các biện pháp sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT ................................................................. 114 4.2.1. Nhóm biện pháp sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong giờ học nghiên cứu kiến thức mới ............................................... 115 4.2.2. Nhóm biện pháp sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong thực hành lịch sử ........................................................................... 133 4.2.3. Nhóm biện pháp sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong hoạt động giáo dục trải nghiệm ngoại khóa, gắn kiến thức bài học với cuộc sống. ............................................................................................. 140 4.2.4. Nhóm biện pháp sử dụng “Hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam” trong kiểm tra, đánh giá.......................................................................... 149 4.3. Thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm ....................................................... 153 4.3.1. Thực nghiệm sư phạm (Chương trình môn LS 2006)........................... 153 4.3.2. Thử nghiệm sư phạm (Chương trình môn LS 2022) ............................ 157 4.3.3. Tổng hợp ý kiến của GV, HS về tiết thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm... 160 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..................................................................... 162 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 164 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 175 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 1.PL
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TT Kí hiệu Viết đầy đủ 1 DHLS Dạy học lịch sử 2 DH Dạy học 3 ĐHQG Đại học Quốc gia 4 ĐHSP Đại học Sư phạm 5 DS Di sản 6 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo 7 GDPT Giáo dục phổ thông 8 GS Giáo sư 9 GV Giáo viên 10 KH Khoa học 11 HS Học sinh 12 LS Lịch sử 13 NKH Nhà khoa học 14 NL Năng lực 15 Nxb Nhà xuất bản 16 PPDH Phương pháp dạy học 17 SD Sử dụng 18 SGK Sách giáo khoa 19 THCS Trung học cơ sở 20 THPT Trung học phổ thông 21 TN Thử nghiệm 22 TNSP Thực nghiệm sư phạm 23 Tr. Trang 24 TS Tiến sĩ 25 TSKH Tiến sĩ khoa học 26 VNDCCH Việt Nam Dân chủ cộng hòa 27 XD Xây dựng
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Cách phân loại hồ sơ DS các NKH Việt Nam ................................45 Bảng 3.1. Tiêu chí lựa chọn NKH vào DHLS .................................................70 Bảng 3.2. Danh sách các NKH có thể và cần XD hồ sơ trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT...........................................................................71 Bảng 3.3. Các nhà Sử học và giáo dục LS có công trình nghiên cứu tiêu biểu đã khai thác di sản các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc.. 74 Bảng 4.1. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp SD “Hồ sơ di sản các NKH Việt Nam” trong hình thành kiến thức mới ............132 Bảng 4.2. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp SD “Hồ sơ di sản các NKH Việt Nam” trong hoạt động trải nghiệm .................147 Bảng 4.3. Thống kê kết quả kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ..156 Bảng 4.4. Thống kê kết quả kiểm tra theo nhóm điểm và tỉ lệ % .................156 Bảng 4.5. Kết quả đánh giá bài kiểm tra thực hành LS .................................158 Bảng 4.6. Bảng điểm của lớp 12A2, trường Dân tộc Nội trú Thanh Hóa .....158 Bảng 4.7. Thống kê các kĩ năng HS được rèn luyện .....................................159 Bảng 4.8. Tổng hợp kết quả về thái độ học tập của HS ................................159
DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 2.1. Các thành tố của di sản các NKH .................................................41 Hình 2.2. Đánh giá của GV về sự cần thiết của khai thác di sản trong DHLS ....55 Hình 2.3. Ý kiến của GV về sự cần thiết khi giới thiệu về các NKH ...........56 Hình 2.4. Sự cần thiết của việc XD hồ sơ di sản các NKH ..........................56 Hình 2.5. Ý kiến của GV về mức độ cần thiết của SD di sản NKH trong DHLS ......................................................................... 56 Hình 2.6. Các cách khai thác thông tin di sản của GV .................................57 Hình 2.7. Những điều HS học được từ các NKH .........................................58 Hình 2.8. Sự hứng thú của HS với các biện pháp SD hồ sơ di sản của GV ......59 Hình 2.9. Mong muốn của HS khi GV sử dụng hồ sơ DS các NKH trong DHLS.....59 Hình 2.10. Sự cần thiết của việc SD di sản các NKH trong DHLS theo ý kiến của cán bộ bảo tàng ...............................................................60 Hình 2.11. Các phương thức XD hồ sơ di sản NKH thường thấy tại các bảo tàng danh nhân KH .................................................................61 Hình 3.1. Giao diện trên Canva khi chọn mẫu thiết kế có sẵn......................75 Hình 3.2. Giao diện thiết kế trên Canva........................................................75 Hình 3.3. Ứng dụng Canva để thiết kế thông tin của GS Vũ Đình Cự.........76 Hình 3.4. Mẫu album ảnh của GS Tạ Quang Bửu trên Google Photos ........77 Hình 3.5. Cách tạo folder lưu trữ trên Google Drive (bước 1) .....................78 Hình 3.6. Cách tạo folder lưu trữ trên Google Drive (bước 2) .....................79 Hình 3.8. Cách tổ chức folder trên Google Drive (tổng quát) ......................79 Hình 3.9. Cách tổ chức folder trên Google Drive (trong từng hồ sơ NKH) ......80 Hình 3.10. Cách đặt tên file trong hồ sơ của GS Đặng Văn Ngữ ...................80 Hình 3.11. Quy trình XD “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” ...........................81 Hình 3.12. Cấu trúc “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” ....................................84 Hình 4.1. Tư liệu về nạn đói năm 1945, theo GS Trần Văn Giàu ..............117
Hình 4.2. Tư liệu của GS Tôn Thất Tùng, dùng trong DH về chiến dịch Điện Biên Phủ 1954 ....................................................................118 Hình 4.3. Tư liệu về sự kiện Vua Bảo Đại thoái vị ngày 30-8-1945 ..........119 Hình 4.4. Tư liệu của GS Vũ Đình Cự về việc chống chiến tranh phá hoại của Mỹ .........................................................................................120 Hình 4.5. Tư liệu của GS Nguyễn Văn Huyên về giáo dục thời chống Mỹ ....121 Hình 4.6. Tư liệu về GS Ngô Huy Quỳnh và kí ức ngày Độc lập ..............123 Hình 4.7. Tư liệu về GS Trần Văn Giàu phát biểu trước đồng bào Nam bộ trong lễ Độc lập tại Sài Gòn ...................................................124 Hình 4.8. Chuyện kể về GS Trần Đại Nghĩa (1).........................................125 Hình 4.9. Chuyện kể về GS Trần Đại Nghĩa (2).........................................126 Hình 4.10. Hình ảnh chụp từ video “Tiếng gọi trở về” ...............................127 Hình 4.11. Phiếu học tập tìm hiểu về vai trò của Hồ Chí Minh trong cuộc kháng chiến chống Pháp (1945-1954) ........................................128 Hình 4.12. HS lớp 12A1 tham gia hoạt động nghiên cứu kiến thức mới khi tìm hiểu về tiểu sử và hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh dựa trên tư liệu trong “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” ........129 Hình 4.13. Tư liệu của GS Tạ Quang Bửu....................................................129 Hình 4.14. Kết quả TNSP nhóm I .................................................................133 Hình 4.15. Kết quả TNSP nhóm II................................................................133 Hình 4.16. Sơ đồ quy trình tham quan tại bảo tàng ......................................141 Hình 4.17. Mẫu phiếu đọc sách.....................................................................146 Hình 4.18. Kết quả TNSP nhóm VII.............................................................148 Hình 4.19. Kết quả TNSP nhóm VII.............................................................148 Hình 4.20. Mẫu hồ sơ NKH giáo viên định hướng cho HS tìm hiểu ...........150
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghệ 4.0, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản (DS) văn hóa của mỗi quốc gia trở thành một động lực quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội. Việc sử dụng DS văn hóa để giáo dục cho thế hệ trẻ học tập ngày càng được ủng hộ và khuyến khích. Từ năm 1994, Tổ chức Giáo dục, Khoa học (KH) và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã khởi xướng Chương trình Giáo dục DS thế giới như một sáng kiến đặc biệt để thúc đẩy các hoạt động giáo dục xoay quanh DS. Ở Việt Nam, nhận thấy tầm quan trọng của giáo dục DS trong nhà trường, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa ra Thông tư 73 (năm 2013), hướng dẫn việc sử dụng DS trong quá trình dạy học (DH) ở trường phổ thông. Từ đó, nhiều chương trình giáo dục đã được thiết kế và triển khai thực tế tại các tổ chức như Trung tâm Quản lí bảo tồn DS Hội An, Trung tâm Hoạt động văn hóa KH Văn Miếu - Quốc Tử Giám và nhiều nơi khác. Trong Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ Việt Nam phê duyệt vào tháng 11-2021, sáu biện pháp quan trọng để bảo vệ và phát huy giá trị của DS văn hóa dân tộc đã được xác định. Trong đó việc đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục DS văn hóa trong và ngoài nhà trường bằng việc đa dạng hóa mô hình, phương thức, quy mô... được nhấn mạnh [115;7]. 1.2. Bộ môn Lịch sử (LS), với tư cách của một ngành KH nghiên cứu về quá khứ, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa DS truyền thống, có nhiều ưu thế trong việc giảng dạy, nghiên cứu về DS. Trong Chương trình Giáo dục phổ thông (GDPT) môn Lịch sử (2022) cấp trung học phổ thông (THPT) đã đưa một số chủ đề bắt buộc và chuyên đề tự chọn về bảo tồn và phát huy DS văn hóa. Khi học sinh (HS) tiếp cận với khối DS đồ sộ này, nhiều chuyên gia trong lĩnh vực lưu trữ, bảo tàng và giáo dục đã nhận thấy đó không chỉ là nguồn tài liệu quý báu cho nghiên cứu về LS và văn hóa mà còn mang giá trị giáo dục sâu sắc trong việc phát triển năng lực (NL) và phẩm chất cho HS. 1.3. Trong các nguồn tài liệu về DS, hồ sơ DS các nhà khoa học (NKH) Việt Nam có vai trò quan trọng góp phần làm bài học LS ở trường phổ thông trở
2 nên sống động và thú vị. Lịch sử Việt Nam, đặc biệt từ sau Cách mạng tháng Tám 1945, đã chứng kiến sự đóng góp to lớn của nhiều NKH đối với quá trình xây dựng (XD) và bảo vệ Tổ quốc, phát triển KH và công nghệ. Ghi nhận vai trò của các trí thức, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc. Ở nước khác như thế, ở Việt Nam càng như thế” [71;184]. Trong bài phát biểu tại Lễ kỉ niệm 60 năm ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh gặp mặt đội ngũ trí thức (1963-2023) và kỉ niệm 40 năm ngày thành lập Liên hiệp các hội KH Kĩ thuật Việt Nam (26/3/1983-26/3/2023), Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng cũng nhấn mạnh: “Trí thức vừa là một bộ phận nguồn nhân lực, vừa là nguồn lực KH, kĩ thuật, trực tiếp tham gia vào việc nâng cao dân trí, đào tạo nhân tài cho đất nước” [146]. Việc nghiên cứu về cuộc đời và những đóng góp của các trí thức, NKH thông qua DS họ để lại sẽ làm sáng tỏ bức tranh về LS của từng lĩnh vực KH cụ thể và LS của đất nước. Đây là một DS có giá trị LS, nhân văn và giáo dục sâu sắc đối với những người tiếp cận. 1.4. Tuy nhiên, thực tế hiện nay việc XD và sử dụng (SD) hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong giáo dục LS ở trường THPT chưa nhận được sự quan tâm thích đáng, một phần do chương trình giáo dục không đề cập đầy đủ đến vấn đề này hoặc do thiếu thời gian và hạn chế về thông tin, tài liệu… Ngoài ra, Chương trình GDPT môn LS (2022) mới chỉ áp dụng cho lớp 10, 11, ở lớp 12 vẫn đang biên soạn sách giáo khoa (SGK), chuẩn bị triển khai từ năm học 2024-2025. Do đó, việc XD hồ sơ DS các NKH Việt Nam và thiết kế các hoạt động học tập cho HS liên quan đến nội dung này khi dạy học Lịch sử (DHLS) Việt Nam ở lớp 12 là một nhiệm vụ cần thiết, góp phần bổ sung và làm phong phú thêm lí luận và phương pháp dạy học (PPDH) môn LS, đặc biệt là trong lĩnh vực XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam. Xuất phát từ những lí do nêu trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề “Xây dựng và sử dụng hồ sơ di sản các nhà khoa học Việt Nam trong dạy học lịch sử dân tộc ở lớp 12 trung học phổ thông” làm đề tài luận án tiến sĩ, chuyên ngành Lí luận và PPDH bộ môn LS, mã số 9140111. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khẳng định vai trò và ý nghĩa quan trọng của việc XD và SD di sản các NKH Việt Nam, luận án tập trung vào XD hồ sơ DS các NKH Việt Nam để SD
3 trong quá trình DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Đồng thời, luận án cũng đề xuất các nhóm biện pháp cụ thể để khai thác, SD nguồn học liệu này góp phần nâng cao hiệu quả DH môn LS ở trường phổ thông. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án sẽ thực hiện các nhiệm vụ cơ bản sau: Một là, tổng quan các công trình nghiên cứu về giáo dục, tâm lí học, phương pháp DHLS trong và ngoài nước liên quan đến việc XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS Việt Nam ở lớp 12 THPT, bao gồm việc tìm hiểu các nghiên cứu, bài viết và tài liệu có liên quan. Hai là, tìm hiểu cơ sở lí luận và tiến hành khảo sát việc XD, sử dụng DS văn hóa nói chung và hồ sơ DS các NKH Việt Nam nói riêng trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Ba là, nghiên cứu và đề xuất phương pháp XD hồ sơ DS các NKH Việt Nam, trên cơ sở đó sẽ XD hệ thống “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” phục vụ DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Bốn là, nghiên cứu và đề xuất các nhóm biện pháp khai thác, SD “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” trong quá trình DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Đồng thời, luận án cũng XD kế hoạch bài dạy và tổ chức thực nghiệm, thử nghiệm sư phạm để kiểm tra và khẳng định tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất trong luận án. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài tập trung vào ba lĩnh vực chính sau đây: Về lí luận DH bộ môn: Trên cơ sở nghiên cứu lí luận (có hệ thống), đề tài tập trung đề xuất phương pháp XD và biện pháp SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Về nội dung kiến thức LS: Luận án tập trung khai thác nội dung LS Việt Nam lớp 12 (Chương trình môn LS năm 2006 và Chương trình môn LS năm 2022) có liên quan đến các NKH Việt Nam để XD hồ sơ DS các NKH phục vụ nâng cao chất lượng DH. Nội dung kiến thức thực nghiệm sư phạm (TNSP) trong chương trình
4 môn LS (2006) là bài “Phong trào giải phóng dân tộc và Tổng khởi nghĩa Tháng Tám (1939-1945). Nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa ra đời” và thử nghiệm (TN) trong chương trình môn LS (2022) là chủ đề “Hồ Chí Minh trong LS Việt Nam”. Về địa bàn điều tra khảo sát, thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm: - Điều tra, khảo sát trên nhiều tỉnh thành đại diện cho ba miền Bắc-Trung- Nam và tập trung tại một số trường ở miền Bắc (do đặc thù công việc)1. - Trường THPT được nghiên cứu sinh lựa chọn thực nghiệm, thử nghiệm sư phạm là các trường có thầy cô giáo và HS ủng hộ, nhiệt tình đón nhận ý tưởng nghiên cứu (các tỉnh miền Bắc từ Thanh Hóa trở ra)2. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận của đề tài Cơ sở phương pháp luận của đề tài đứng trên quan điểm chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đường lối lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với công tác nghiên cứu, giáo dục LS và giáo dục ý thức bảo tồn, phát huy giá trị DS cho thế hệ trẻ. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài luận án thuộc ngành Giáo dục học, chuyên ngành Lí luận và PPDH. Để thực hiện đề tài, luận án SD 4 nhóm phương pháp nghiên cứu chính gồm: - Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu, phân tích và tổng hợp các tài liệu trong lĩnh vực giáo dục, tâm lí học và giáo dục LS liên quan đến việc SD DS văn hóa trong giáo dục nói chung. Nghiên cứu các tài liệu LS liên quan đến đề tài, nhằm hiểu sâu hơn về nền tảng LS của DS các NKH Việt Nam. Nghiên cứu chương trình và SGK môn LS lớp 12 THPT, đặc biệt nội dung chương trình năm 2022. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Thực hiện điều tra và khảo sát thông qua việc SD bảng hỏi và phỏng vấn trực tiếp giáo viên (GV), HS tại trường THPT và cán bộ phụ trách giáo dục bảo tàng liên quan đến các NKH. Mục tiêu là thu thập thông tin về tình hình giảng dạy môn LS, sử dụng DS văn hóa và việc XD hồ sơ DS các NKH Việt Nam ở lớp 12 THPT. 1 Tại Hà Nội (THPT Thượng Cát, THPT FPT), Bắc Ninh (THPT Lý Nhân Tông), Bắc Giang (THPT Giáp Hải, THPT Cẩm Lý), Hòa Bình (THPT Cao Phong, THPT Chuyên Hoàng Văn Thụ), Nghệ An (THPT Thanh Chương 3, Chuyên Phan Bội Châu), Nam Định (THPT Nguyễn Trãi),… 2 THPT Thượng Cát, THPT Chúc Động (Hà Nội), Lục Nam (Bắc Giang), Phổ thông Tuyên Quang (Tuyên Quang), THPT Dân tộc nội trú (Thanh Hóa), THPT Chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An), THPT Chuyên Hoàng Văn Thụ (Hòa Bình), THPT Chuyên (Bắc Ninh), THPT Phú Cường, THPT Liên cấp Sao Mai (Hòa Bình).
5 Tiến hành dự giờ chuyên môn của GV ở trường THPT để quan sát và ghi nhận thực tế việc DH liên quan đến hồ sơ DS các NKH; Tìm hiểu, xin ý kiến chuyên gia thông qua hội thảo và tọa đàm KH, cũng như phỏng vấn nhân chứng LS để thu thập thông tin tư liệu cho hồ sơ DS các NKH Việt Nam. - Nhóm phương pháp thực nghiệm, thử nghiệm sư phạm: Thực hiện thực nghiệm, thử nghiệm sư phạm các đề xuất về biện pháp SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS ở lớp 12 THPT để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất trong luận án. Từ kết quả thực nghiệm và thử nghiệm, luận án sẽ đánh giá và rút ra nhận xét. - Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phần mềm thống kê và xử lí dữ liệu thu thập từ việc khảo sát, TNSP, thử nghiệm sư phạm và các số liệu thống kê khác. Kết quả này sẽ được SD để đưa ra nhận định và đánh giá KH về quá trình nghiên cứu. 5. Giả thuyết khoa học Việc XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam có vai trò, ý nghĩa quan trọng trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Nếu XD được hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc lớp 12, xác định được những nội dung LS cần SD hồ sơ DS và đề xuất được các biện pháp SD phù hợp với điều kiện DH ở trường phổ thông thì sẽ góp phần nâng cao chất lượng môn LS, hoàn thành mục tiêu DH. 6. Đóng góp của luận án Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ có bốn đóng góp cơ bản sau đây: Thứ nhất, xác lập được cơ sở lí luận (có tính hệ thống) về việc XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường THPT. Thứ hai, đánh giá đúng thực tiễn về việc XD và SD hồ sơ DS nói chung và hồ sơ DS các NKH Việt Nam nói riêng trong DHLS dân tộc thông qua điều tra, khảo sát GV và HS ở trường THPT. Thứ ba, xây dựng được hệ thống “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” (gồm 12 NKH) trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Đây là nguồn học liệu bổ ích, mang tính trực quan hỗ trợ cho GV trong DHLS dân tộc (Chương trình GDPT môn LS năm 2006 và 2022). Các dữ liệu trong “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” được số hóa đưa lên website https://www.dsnkh.com để thuận tiện cho GV và HS truy cập, khai thác phục vụ DHLS Việt Nam lớp 12 THPT. Thứ tư, đề xuất được bốn nhóm biện pháp SD “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam”
6 (đã được XD ở Chương 3) theo hướng phát triển NL học sinh. Những biện pháp luận án đề xuất đều được kiểm chứng qua TNSP (Chương trình GDPT môn LS năm 2006) và thử nghiệm sư phạm (Chương trình GDPT môn LS năm 2022). 7. Ý nghĩa của luận án 7.1. Ý nghĩa khoa học Luận án góp phần bổ sung, làm phong phú thêm lí luận và PPDH bộ môn LS, đặc biệt là về vấn đề XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. 7.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án giúp nghiên cứu sinh hiểu rõ và vận dụng những kết quả nghiên cứu vào công việc chuyên môn, phát huy giá trị DS các NKH Việt Nam. Đồng thời, luận án là tài liệu tham khảo hữu ích cho GV, HS để khai thác trong DHLS lớp 12 THPT (Chương trình GDPT môn LS năm 2006 và 2022). Bên cạnh đó, phương pháp XD, SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam và các yêu cầu liên quan được đề cập trong luận án sẽ là những gợi ý cách thức XD học liệu về các nhân vật LS trong DHLS ở trường phổ thông. 8. Bố cục luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận án được trình bày trong 4 chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài. Chương 2: Vấn đề XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong DHLS dân tộc ở trường phổ thông - Lí luận và thực tiễn. Chương 3: Phương pháp XD và nội dung cơ bản của “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Chương 4: Biện pháp SD “Hồ sơ DS các NKH Việt Nam” trong DHLS dân tộc ở lớp 12 THPT. Thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm.
7 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Để làm rõ các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài, chúng tôi đã tiếp cận hai hướng chính: 1- Công trình nghiên cứu liên quan đến DS và DS các NKH Việt Nam, 2- Công trình nghiên cứu liên quan đến việc XD và SD hồ sơ DS các NKH Việt Nam trong giảng dạy LS dân tộc ở trường phổ thông. Thông qua việc khảo cứu các công trình liên quan đến đề tài này trên thế giới và trong nước, chúng tôi sẽ phân tích và đánh giá kết quả của những nghiên cứu đã được công bố. 1.1. Những nghiên cứu về di sản và di sản các nhà khoa học nói chung 1.1.1. Trên thế giới 1.1.1.1. Những nghiên cứu về di sản Từ sau Chiến tranh thế giới thứ II (1945), đứng trước nguy cơ hủy diệt của các DS, Tổ chức Giáo dục, KH và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) đã thúc đẩy nhiều hoạt động bảo vệ DS với các chiến dịch đặc biệt và dự thảo các công ước quốc tế, khuyến nghị bảo vệ DS của nhân loại. Năm 1972, Đại hội đồng UNESCO thông qua Công ước bảo vệ DS văn hóa và thiên nhiên thế giới. Công ước đưa ra định nghĩa “DS văn hóa” gồm các di tích, công trình XD, các di chỉ; “DS thiên nhiên” là các kiến tạo vật lí hay sinh học, địa chất, địa lí hoặc các di chỉ thiên nhiên có giá trị nổi bật toàn cầu [104;3]. Các quốc gia tham gia Công ước tự nhận trách nhiệm bảo vệ, bảo tồn và giới thiệu các DS trên đất nước mình, đồng thời thiết lập một hệ thống hợp tác và hỗ trợ quốc tế nhằm giúp các quốc gia thành viên trong nỗ lực bảo tồn và xác định DS. Với sự tham gia của hầu hết các nước trên thế giới, Công ước này trở thành công cụ pháp lí quốc tế hàng đầu của thế giới trong lĩnh vực bảo tồn DS. Năm 1992, UNESCO khởi xướng Chương trình Kí ức thế giới nhằm ghi nhận những DS tài liệu có giá trị, mang tầm quan trọng cấp quốc tế, khu vực và quốc gia, đồng thời hướng sự chú ý của thế giới tới việc gìn giữ các sưu tập tài liệu quý hiếm và tạo điều kiện thuận lợi cho việc bảo tồn. Đối tượng mà Chương trình Kí ức thế
8 giới hướng tới là toàn bộ DS tài liệu trên các vật mang tin khác nhau thuộc sở hữu của cá nhân hay tập thể, cơ quan, tổ chức…, có giá trị và mang ý nghĩa LS, có tác động, ảnh hưởng ở trong nước, khu vực và trên thế giới3. Tuy không đề cập đến DS các NKH nhưng chương trình này đã đưa ra những gợi ý cho tác giả về loại hình DS tư liệu và kí ức cần lưu giữ, bảo tồn. Tiếp đó, vào năm 2003, UNESCO đã thông qua Công ước về bảo tồn văn hóa phi vật thể. Công ước định nghĩa DS văn hóa phi vật thể bao gồm các tập quán, hình thức thể hiện, biểu đạt, tri thức, kĩ năng và cả những công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và các không gian văn hóa có liên quan [105; 3-4]. Kết hợp cùng Công ước năm 1972 và nội dung của Chương trình Kí ức thế giới, Công ước năm 2003 của UNESCO đã hoàn thiện hơn quan niệm, phạm vi của DS văn hóa và DS thiên nhiên trên thế giới. Đó là những văn bản cơ bản thể hiện nhận thức về DS trên thế giới và mang tính phổ quát toàn cầu, giúp tác giả hiểu rõ về DS và là nền tảng để đưa ra quan niệm về DS các NKH Việt Nam. Từ kinh nghiệm hàng chục năm nghiên cứu và giảng dạy về DS ở Đại học Plymouth (Anh), Peter Howard trong cuốn Heritage: Management, Interpretation, Identity (Di sản: quản lí, diễn giải, nhận dạng, Nhà xuất bản (Nxb) Continuum London, New York, 2003) quan niệm DS là tất cả những gì con người muốn giữ lại. Di sản gồm 7 lĩnh vực: các di tích, con người, các hoạt động, đồ tạo tác, tượng đài, cảnh quan và thiên nhiên [131;93]. Trong đó, “di sản của con người là gốc rễ của tất cả các giá trị DS” [131; 94]. Theo ông, con người được lưu giữ DS có thể là anh hùng dân tộc, thần thánh hoặc những người nổi tiếng. Đây là luận cứ quan trọng để tác giả tham khảo và phát triển ý tưởng DS các NKH Việt Nam. Laurajane Smith trong cuốn Use of heritage (SD di sản, Nxb Routledge, London & New York, 2006) cho rằng DS là một quá trình văn hóa với sự tham gia của các chủ thể văn hóa vào việc truyền tải kinh nghiệm cho hiện tại thông qua kí ức [126;45]. Từ dự án nghiên cứu LS những người phụ nữ Waanyi ở Bắc Queensland (Australia), Laurajane khẳng định DS không phải bản thân hiện vật, di 3 https://en.unesco.org/programme/mow
9 tích, mà cách SD hiện vật hay di tích ấy mới khiến chúng thành DS [126; 46]. Quan niệm này giúp nghiên cứu sinh định hướng trong việc tập trung vào DS thông qua câu chuyện ẩn chứa sau từng hiện vật, tài liệu của NKH Việt Nam. Trong cuốn Heritage: Critical approaches (Di sản: tiếp cận phê phán, Nxb Routlege, 2013), Rodney Harrison khẳng định chúng ta đang sống trong thời đại mà DS được sản sinh và tồn tại ở khắp nơi. Ông quan niệm DS là tất cả, từ các công trình XD đến phong cách nấu ăn, những bài hát, đến những gì thuộc về con người cá nhân, dân tộc hay tôn giáo [130; 14]. Ông nhấn mạnh: DS không phải là cái gì đó chúng ta thụ động tiếp nhận từ tổ tiên, mà đó là những gì chúng ta thụ hưởng hôm nay và hy vọng con cháu chúng ta sẽ được tiếp cận trong tương lai [130; 207]. Ý tưởng này không chỉ gợi mở vai trò của DS với tư cách là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai mà còn biểu hiện giá trị của DS cho việc giáo dục, truyền cảm hứng cho các thế hệ sau. Trong cuốn Các khái niệm cơ bản về Bảo tàng học của Andre Aesvallées và Francois Mairesses, Nguyễn Thị Lan Hương dịch (Nxb Văn học, 2021), mục “Heritage” (Di sản) giới thiệu định nghĩa về DS và LS phát triển của quan niệm này từ thời Cách mạng Pháp 1789 đến khi xuất hiện Công ước về DS của UNESCO năm 2003. Các tác giả cho rằng DS là lĩnh vực đang ngày càng trở nên phức tạp với sự xuất hiện của những khái niệm mới [22; 38]. Mặc dù những khái niệm mới chưa nhắc tới DS nhà KH nhưng cuốn sách cơ bản giúp nghiên cứu sinh hiểu về quan niệm DS và xu hướng biến đổi, phát triển của DS. Như vậy, những tài liệu đã công bố về DS của UNESCO và các nhà nghiên cứu đã làm rõ quan niệm DS và quá trình hình thành DS, các loại hình DS. Những nghiên cứu này là nền tảng để chúng tôi tiếp cận quan niệm về DS các NKH Việt Nam và khai thác học liệu DS này phục vụ cho việc DHLS. 1.1.1.2. Những nghiên cứu về di sản các nhà khoa học Trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu tài liệu, chúng tôi nhận thấy rằng trên thế giới đã có một số nghiên cứu liên quan đến DS các NKH nói chung và DS các NKH Việt Nam nói riêng.