Nguyên tắc, quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong môn khoa học tự nhiên ở trường trung học cơ sở

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 9, pp. 71-78<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0152<br /> <br /> NGUYÊN TẮC, QUY TRÌNH XÂY DỰNG CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP<br /> TRONG MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ<br /> Đào Thị Việt Anh, Chu Văn Tiềm<br /> Khoa Hóa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2<br /> Tóm tắt. Hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đang thực hiện đổi mới giáo dục phổ thông.<br /> Theo đó, chương trình và sách giáo khoa mới được xây dựng theo hướng tăng cường tích<br /> hợp ở cấp Tiểu học và Trung học cơ sở, phân hoá và định hướng nghề nghiệp ở chương<br /> trình Trung học phổ thông. Vì vậy, việc xây dựng các chủ đề tích hợp là yêu cầu cấp thiết<br /> đặt ra đối với giáo viên hiện nay. Bài báo này trình bày 05 nguyên tắc (Đảm bảo mục tiêu<br /> chương trình giáo dục phổ thông, hình thành và phát triển các năng lực, phẩm chất cho<br /> người học; Đảm bảo tính khoa học; Đảm bảo tính khả thi, vừa sức và có ý nghĩa với HS;<br /> Đảm bảo tính giáo dục và giáo dục vì sự phát triển bền vững; Đảm bảo tính thực tiễn, quan<br /> tâm tới những vấn đề mang tính xã hội của địa phương) và quy trình 05 bước (Xác định<br /> vấn đề cần giải quyết và đặt tên chủ đề tích hợp; Xác định nội dung kiến thức của chủ đề<br /> tích hợp; Xác định mục tiêu của chủ đề tích hợp; Thiết kế các hoạt động dạy học; Xây dựng<br /> công cụ đánh giá mục tiêu) xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học môn Khoa học tự nhiên<br /> ở trường Trung học cơ sở.<br /> Từ khóa: Dạy học tích hợp, chủ đề tích hợp, khoa học tự nhiên, tích hợp, nguyên tắc, quy<br /> trình.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Dạy học tích hợp được quan tâm nghiên cứu từ những năm 50 của thế kỉ XX và được vận<br /> dụng trong xây dựng chương trình Giáo dục phổ thông ở nhiều nước trên thế giới như: Australia,<br /> Anh, Hoa kì, Canada, Pháp, Đức, Nhật Bản, Ấn Độ, Singapore, Malaysia, Philippines..., qua đó<br /> đã khẳng định hiệu quả của dạy học tích hợp đối với hình thành và phát triển năng lực người học,<br /> đặc biệt là năng lực vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề của đời sống thực tiễn [10].<br /> Ở Việt Nam, vận dụng quan điểm tích hợp trong xây dựng chương trình phổ thông mới đang<br /> là vấn đề được Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu, áp dụng hiện<br /> nay, các tác giả: Đào Thái Lai và Nguyễn Anh Dũng đã phân tích quan điểm tích hợp trong chương<br /> trình giáo dục, đưa ra khái niệm về hoạt động mang tính tích hợp, dạy học tích hợp, xu hướng dạy<br /> học tích hợp ở trên thế giới và Việt Nam. Bên cạnh đó, các tác giả cũng đề cập tới một số hình<br /> thức và mức độ tích hợp trong xây dựng và đề xuất phương án tích hợp chương trình giáo dục phổ<br /> thông của Việt Nam sau năm 2015 ở từng bậc học, cấp học [4]. Tác giả Cao Thị Thặng đã nghiên<br /> cứu xây dựng các chủ đề liên môn và thử nghiệm dạy học ở trường Trung học cơ sở (THCS) thực<br /> Ngày nhận bài: 15/5/2017. Ngày nhận đăng: 2/8/2017<br /> Liên hệ: Đào Thị Việt Anh, e-mail: vietanhsp2@gmail.com<br /> <br /> 71<br /> <br /> Đào Thị Việt Anh, Chu Văn Tiềm<br /> <br /> nghiệm theo phương pháp dạy học dự án, nhằm xác định một số vấn đề thực tiễn có liên quan tới<br /> định hướng phát triển chương trình tích hợp các môn khoa học tự nhiên ở trường THCS sau năm<br /> 2015 [7]. Nhóm tác giả Đỗ Hương Trà cùng các cộng sự trong cuốn sách “Dạy học tích hợp phát<br /> triển năng lực HS, Quyển 1 Khoa học tự nhiên” đã đề cập tới cơ sở lí luận về dạy học tích hợp –<br /> phương thức dạy học theo định hướng phát triển năng lực và giới thiệu một số chủ đề tích hợp ở<br /> các mức độ khác nhau [9].<br /> Ngoài ra, trong tài liệu tập huấn “Dạy học tích hợp ở tường Trung học cơ sở, Trung học phổ<br /> thông” dành cho cán bộ quản lí, giáo viên (GV) THCS và Trung học phổ thông (THPT), Cục nhà<br /> giáo và Cán bộ quản lí cơ sở giáo dục đã đưa ra các nguyên tắc lựa chọn nội dung tích hợp ở nhà<br /> trường phổ thông và quy trình xây dựng bài học tích hợp [1]. Nghiên cứu về vấn đề này, tác giả<br /> Nguyễn Văn Biên đã đề xuất 7 bước trong quy trình xây dựng chủ đề tích hợp về khoa học tự nhiên<br /> gồm: Lựa chọn chủ đề; Xác định các vấn đề (câu hỏi) cần giải quyết trong chủ đề; Xác định các<br /> kiến thức cần thiết để giải quyết các vấn đề; Xây dựng mục tiêu dạy học của chủ đề; Xây dựng nội<br /> dung các hoạt động dạy học của chủ đề; Lập kế hoạch dạy học chủ đề; Tổ chức dạy học và đánh giá<br /> chủ đề [3]. Dựa trên Dự thảo chương trình phổ thông tổng thể được Bộ Giáo dục và Đào tạo công<br /> bố tháng 4 năm 2017 [2] và kết quả nghiên cứu về dạy học tích hợp của các tác giả trên, chúng tôi<br /> đề xuất nguyên tắc và quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong môn Khoa học tự nhiên theo định<br /> hướng hình thành và phát triển năng lực người học, đáp ứng yêu cầu đổi mới mà bộ Giáo dục và<br /> Đào tạo đang triển khai.<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> <br /> Xây dựng và tổ chức dạy học theo chủ đề tích hợp là một trong những yêu cầu cấp thiết đặt<br /> ra đối với GV nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo tinh thần nghị quyết 29/NQ<br /> – TW. Để xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp hiệu quả, chúng tôi đề xuất các nguyên<br /> tắc và quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học môn Khoa học tự nhiên ở trường THCS<br /> dưới đây:<br /> <br /> 2.1.<br /> <br /> Nguyên tắc xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học môn Khoa học tự nhiên<br /> ở trường Trung học cơ sở<br /> <br /> Nguyên tắc 1: Đảm bảo mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông, hình thành và phát triển<br /> các năng lực, phẩm chất cho người học<br /> Đảm bảo mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông, hình thành và phát triển các năng lực,<br /> phẩm chất cho người học là một trong những yêu cầu quan trọng khi thiết kế chủ đề tích hợp trong<br /> dạy học nói chung và dạy học môn Khoa học tự nhiên nói riêng. Mục tiêu chương trình giáo dục<br /> phổ thông là cơ sở giúp GV xây dựng, tổ chức dạy học chủ đề tích hợp và kiểm tra đánh giá học<br /> sinh (HS). Theo dự thảo chương trình phổ thông tổng thể, chương trình giáo dục phổ thông mới<br /> giúp HS phát triển hài hoà về thể chất và tinh thần; trở thành người học tích cực, tự tin, có ý thức<br /> lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt đời; có những phẩm chất tốt đẹp và năng lực cần thiết để trở<br /> thành người công dân có trách nhiệm, người lao động có văn hoá, cần cù, sáng tạo, đáp ứng nhu<br /> cầu phát triển của cá nhân và yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ đất nước trong thời đại toàn<br /> cầu hoá và cách mạng công nghiệp mới [2].<br /> Như vậy, mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông mới chú trọng đến phát triển phẩm<br /> chất, năng lực người học. Do đó, GV cần xác định được các năng lực, phẩm chất cần phát triển cho<br /> HS và lựa chọn các nội dung, phương pháp phù hợp để xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề tích<br /> hợp, đáp ứng mục tiêu và yêu cầu giáo dục trong giai đoạn mới [1].<br /> 72<br /> <br /> Nguyên tắc, quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong môn khoa học tự nhiên ở trường trung học cơ sở<br /> <br /> Nguyên tắc 2: Đảm bảo tính khoa học<br /> Đảm bảo tính khoa học là yêu cầu đặt ra khi lựa chọn nội dung của chủ đề tích hợp. Theo<br /> nguyên tắc này, nội dung chủ đề tích hợp đòi hỏi vừa phải đảm bảo đề cập đến kiến thức cơ bản<br /> của các môn học có liên quan, vừa tiếp cận được những thành tựu mới của khoa học kĩ thuật. Để<br /> đáp ứng tốt yêu cầu này, khi xây dựng chủ đề tích hợp GV cần dựa trên nội dung các môn học của<br /> chương trình hiện hành, đồng thời chú ý khai thác kiến thức thực tiễn, tinh giản kiến thức hàn lâm,<br /> tạo điều kiện để HS được trải nghiệm và khám phá, vận dụng các tri thức khoa học mới để giải<br /> quyết các vấn đề trong học tập và đời sống thực tiễn.<br /> Nguyên tắc 3: Đảm bảo tính khả thi, vừa sức và có ý nghĩa với HS Nội dung chủ đề tích<br /> hợp cần đảm bảo tính khả thi, vừa sức, có ý nghĩa, gần gũi và gắn bó với cuộc sống của người học.<br /> GV cần đặc biệt chú ý tới đặc điểm tâm lí, lứa tuổi, khả năng học tập của HS ở mỗi vùng miền, địa<br /> phương khác nhau. . . để khai thác các vấn đề, tạo điều kiện cho người học được trải nghiệm kiến<br /> thức từ đó hình thành khả năng tìm hiểu kiến thức và học tập suốt đời trên cơ sở nền tảng của giáo<br /> dục phổ thông và thích ứng được với cuộc sống luôn biến động.<br /> Nguyên tắc 4: Đảm bảo tính giáo dục và giáo dục vì sự phát triển bền vững<br /> Nội dung các chủ đề tích hợp được lựa chọn cần góp phần hình thành, bồi dưỡng cho HS<br /> không chỉ nhận thức về thế giới mà còn thể hiện thái độ với thế giới; bồi dưỡng những phẩm chất<br /> của người công dân trong thời đại mới; lòng yêu thương quê hương, đất nước; trách nhiệm đối với<br /> gia đình, xã hội; hợp tác, đoàn kết và bình đẳng; tôn trọng và tuân thủ pháp luật; học tập và tôn<br /> trọng các nền văn hóa, các dân tộc trên thế giới [1]... .<br /> Nguyên tắc 5: Đảm bảo tính thực tiễn; quan tâm tới những vấn đề mang tính xã hội của địa<br /> phương<br /> Khoa học tự nhiên là lĩnh vực nghiên cứu về thế giới tự nhiên, nghiên cứu các quy luật vận<br /> động và phát triển chung nhất của giới tự nhiên. Với đặc thù đó, khi xây dựng chủ đề tích hợp môn<br /> Khoa học tự nhiên, GV cần chú trọng lựa chọn nội dung gắn với đời sống thực tiễn, khai thác các<br /> vấn đề của tự nhiên, tăng cường thực hành nhằm rèn luyện cho HS kĩ năng vận dụng tri thức vào<br /> việc tìm hiểu và giải quyết một số vấn đề của thực tiễn. Ngoài ra, GV cũng cần quan tâm tới các<br /> vấn đề mang tính xã hội của địa phương, giúp HS có những hiểu biết nhất định về nơi các em đang<br /> sống, từ đó chuẩn bị cho HS tâm thế sẵn sàng tham gia vào hoạt động kinh tế - xã hội của địa<br /> phương.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học môn Khoa học tự nhiên<br /> ở trường Trung học cơ sở<br /> <br /> Bước 1: Xác định vấn đề cần giải quyết và đặt tên chủ đề tích hợp<br /> Xác định vấn đề/nhiệm vụ mà HS cần phải giải quyết là một trong những nhiệm vụ quan<br /> trọng khi xây dựng chủ đề tích hợp. Để xác định vấn đề/nhiệm vụ của chủ đề, GV cần dựa vào<br /> nội dung chương trình, sách giáo khoa của các môn học hiện hành, các ứng dụng, hiện tượng, quá<br /> trình trong thực tiễn thuộc lĩnh vực Khoa học tự nhiên. Các vấn đề học tập này cần gắn với đời<br /> sống thực tiễn, đặc điểm của từng địa phương và phù hợp với trình độ nhận thức của HS. Ngoài ra,<br /> khi xác định vấn đề học tập, GV cũng cần chú trọng lựa chọn các vấn đề để HS có thể vận dụng<br /> các kiến thức của nhiều môn học nghiên cứu, giúp hình thành và phát triển các năng lực, đặc biệt<br /> là năng lực giải quyết vấn đề cho HS. Lựa chọn vấn đề phù hợp với đối tượng HS là một trong<br /> những yếu tố quyết định tới hiệu quả của chủ đề. Do đó, GV cần thu thập, phân tích và lựa chọn<br /> các vấn đề đáp ứng được những yêu cầu trên đồng thời chú ý tới hứng thú và nhu cầu tìm hiểu của<br /> HS. Vấn đề học tập có thể thuộc một trong các loại sau đây:<br /> 73<br /> <br /> Đào Thị Việt Anh, Chu Văn Tiềm<br /> <br /> - Vấn đề tìm kiếm, xây dựng kiến thức mới;<br /> - Vấn đề kiểm nghiệm, ứng dụng kiến thức;<br /> - Vấn đề tìm kiếm, xây dựng, kiểm nghiệm và ứng dụng kiến thức mới.<br /> Sau khi xác định được vấn đề cần giải quyết, GV tiến hành đặt tên cho chủ đề tích hợp. Tên<br /> chủ đề tích hợp cần phù hợp, thể hiện được nội dung của chủ đề tích hợp.<br /> Bước 2: Xác định nội dung kiến thức của chủ đề tích hợp<br /> - Xác định các câu hỏi cần giải quyết trong chủ đề tích hợp: Đây là bước định hướng các nội<br /> dung cần được đưa vào trong chủ đề. Các câu hỏi này là nhiệm vụ mà thông qua quá trình nghiên<br /> cứu chủ đề HS có thể trả lời được. Ví dụ, khi xây dựng chủ đề “Nước - Nguồn tài nguyên cho sự<br /> sống” GV có thể xác định các câu hỏi cần giải quyết trong chủ đề như sau:<br /> STT<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> 1<br /> <br /> Sự tồn tại của nước<br /> trong tự nhiên và chu<br /> trình nước<br /> <br /> 2<br /> <br /> Thành phần hoá học<br /> của nước<br /> <br /> 3<br /> <br /> Tính chất của nước:<br /> + Tính chất vật lí của<br /> nước<br /> + Tính chất hoá học<br /> của nước.<br /> <br /> 4<br /> <br /> Sự tồn tại và vai trò<br /> của nước đối với thực<br /> vật<br /> <br /> - Nước tồn tại trên những bộ phận nào của thực vật?<br /> - Vai trò của nước trong sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng.<br /> - Vì sao cung cấp đủ nước, đúng lúc, cây sẽ sinh trưởng tốt, cho năng<br /> suất cao?<br /> <br /> 5<br /> <br /> Sự tồn tại và vai trò<br /> của nước trong cơ thể<br /> con người<br /> <br /> - Cho biết sự tồn tại của nước trong cơ thể con người?<br /> - Cho biết vai trò của nước trong cơ thể con người?<br /> <br /> Khai thác và sử dụng<br /> nguồn tài nguyên<br /> nước<br /> <br /> - Cho biết thực trạng khai thác và sử dụng nước ngọt ở Việt Nam.<br /> - Cho biết Ảnh hưởng của việc khai thác nước ngọt tràn lan tới khô<br /> hạn, xâm nhập mặn và đời sống người dân tại Việt Nam.<br /> - Ô nhiễm môi trường nước tại Việt Nam và địa phương HS đang<br /> sinh sống như thế nào?<br /> - Làm thế nào để bảo vệ nguồn tài nguyên nước?<br /> <br /> 6<br /> <br /> Vấn đề (Câu hỏi) cần giải quyết<br /> - Sự tồn tại của nước trong tự nhiên như thế nào?<br /> - Nước tồn tại ở các trạng thái nào trong tự nhiên?<br /> - Nước là nguồn tài nguyên tái sinh hay không, nguyên nhân làm<br /> giảm nguồn nước ngọt trên trái đất hiện nay?<br /> - Chu trình của nước trong tự nhiên như thế nào?<br /> - Nước được cấu tạo từ những nguyên tố hoá học nào?<br /> - Làm thế nào để nhận biết sự có mặt của các nguyên tố có trong<br /> phân tử nước?<br /> - Nước có những tính chất vật lí nào?<br /> - Sự hoà tan của các chất trong nước như thế nào?<br /> - Nước có những tính chất hoá học nào?<br /> <br /> - Xác định nội dung kiến thức của chủ đề: Dựa trên vấn đề (câu hỏi) cần giải quyết, GV xác<br /> định các nội dung chính cần nghiên cứu của chủ đề. Các nội dung này được lựa chọn từ các bài/tiết<br /> trong sách giáo khoa của các môn học có liên quan hoặc các nội dung của đời sống thực tiễn để<br /> xây dựng chủ đề dạy học [11].<br /> - Xác định thời gian dạy học chủ đề: GV cần dự kiến thời gian thực hiện chủ đề gồm bao<br /> nhiêu tiết dạy học trên lớp và bao nhiêu thời gian HS làm việc ở nhà.<br /> Bước 3: Xác định mục tiêu của chủ đề tích hợp<br /> Để xác định mục tiêu dạy học của chủ đề tích hợp, GV cần phân tích chuẩn kiến thức, kĩ<br /> 74<br /> <br /> Nguyên tắc, quy trình xây dựng chủ đề tích hợp trong môn khoa học tự nhiên ở trường trung học cơ sở<br /> <br /> năng, thái độ của các đơn vị kiến thức trong chủ đề tương ứng với các môn học của chương trình<br /> hiện hành. Ngoài ra, GV căn cứ vào các hoạt động học dự kiến sẽ tổ chức cho HS theo phương<br /> pháp dạy học tích cực, từ đó xác định các năng lực và phẩm chất có thể hình thành cho HS trong<br /> chủ đề tích hợp sẽ xây dựng. Mục tiêu của chủ đề cần được xác định và trình bày rõ ràng, cụ thể và<br /> có thể lượng hoá được. Ví dụ: Khi xây dựng chủ đề “Nước - Nguồn tài nguyên cho sự sống”, mục<br /> tiêu của chủ đề được xác định như sau:<br /> - Xác định mục tiêu của các đơn vị kiến thức thuộc môn học được lựa chọn để xây dựng<br /> chủ đề tích hợp theo chuẩn kiến thức, kĩ năng:<br /> Hoá học<br /> <br /> Chuẩn kiến thức<br /> <br /> Bài 36: Nước<br /> <br /> + Thành phần định tính và định lượng của<br /> nước.<br /> + Tính chất của nước: Nước hòa tan được nhiều<br /> chất, nước phản ứng được với nhiều chất ở điều<br /> kiện thường như kim loại (Na, Ca..), oxit bazơ<br /> (CaO, Na2O,...), oxit axit (P2O5, SO2,...).<br /> + Vai trò của nước trong đời sống và sản xuất,<br /> sự ô nhiễm nguồn nước và cách bảo vệ nguồn<br /> nước, sử dụng tiết kiệm nước sạch.<br /> <br /> Bài 40: Dung<br /> dịch<br /> <br /> + Khái niệm về dung môi, chất tan, dung dịch,<br /> dung dịch bão hoà, dung dịch chưa bão hoà.<br /> + Biện pháp làm quá trình hoà tan một số chất<br /> rắn trong nước xảy ra nhanh hơn.<br /> <br /> Sinh học<br /> Sinh học 6<br /> Bài 11: Sự hút<br /> nước và muối<br /> khoáng của<br /> rễ.<br /> Bài 24: Phần<br /> lớn nước vào<br /> cây đi đâu?<br /> ...<br /> Sinh học 9<br /> <br /> Bài 58: Sử<br /> dụng<br /> hợp<br /> lí nguồn tài<br /> nguyên thiên<br /> nhiên.<br /> <br /> Chuẩn kiến thức<br /> <br /> Chuẩn kĩ năng<br /> + Quan sát thí nghiệm hoặc hình<br /> ảnh thí nghiệm phân tích và tổng<br /> hợp nước, rút ra được nhận xét về<br /> thành phần của nước.<br /> + Viết được PTHH của nước với<br /> một số kim loại (Na, Ca...), oxit<br /> bazơ, oxit axit.<br /> + Biết sử dụng giấy quỳ tím để nhận<br /> biết được một số dung dịch axit,<br /> bazơ cụ thể.<br /> + Hoà tan nhanh được một số chất<br /> rắn cụ thể (đường, muối ăn, thuốc<br /> tím...) trong nước.<br /> + Phân biệt được hỗn hợp với dung<br /> dịch, chất tan với dung môi, dung<br /> dịch bão hoà với dung dịch chưa bão<br /> hoà trong một số hiện tượng của đời<br /> sống hàng ngày.<br /> Chuẩn kĩ năng<br /> <br /> + Biết được cơ quan rễ và vai trò của rễ đối với<br /> cây.<br /> + Trình bày được vai trò của lông hút, cơ chế<br /> hút nước và chất khoáng.<br /> Trình bày được hơi nước thoát ra khỏi lá qua<br /> các lỗ khí.<br /> ...<br /> + Nêu được các dạng tài nguyên chủ yếu (tài<br /> nguyên tái sinh, không tái sinh, năng lượng<br /> vĩnh cửu).<br /> + Trình bày được các phương thức sử dụng các<br /> loại tài nguyên thiên nhiên: đất, nước, rừng.<br /> + Nêu được ý nghĩa của việc cần thiết phải<br /> khôi phục môi trường và bảo vệ sự đa dạng<br /> sinh học.<br /> + Nêu được các biện pháp bảo vệ thiên nhiên:<br /> xây dựng khu bảo tồn, săn bắt hợp lí, trồng cây<br /> gây rừng, chống ô nhiễm môi trường.<br /> <br /> Biết cách làm thí nghiệm lá cây<br /> thoát hơi nước, quang hợp và hô<br /> hấp.<br /> ...<br /> <br /> + Liên hệ với địa phương về những<br /> hoạt động cụ thể nào của con người<br /> có tác dụng bảo vệ và cải tạo môi<br /> trường tự nhiên.<br /> <br /> 75<br /> <br />