Sáng kiến kinh nghiệm THCS: Rèn kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình trong giờ đọc, hiểu văn bản thơ cho học sinh lớp 7

Chia sẻ: Bobietbo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của sáng kiến kinh nghiệm là làm thế nào để có một bài dạy hay, để học sinh hứng thú với bộ môn nói chung và ấn tượng sâu sắc với các hình tượng nhân vật trữ tình trong thơ, cái đích cuối cùng của một giờ là làm sao để cho các em biết yêu thương, chia sẻ cùng với các nhân vật trong tác phẩm: biết cùng buồn, cùng đau, biết vui với niềm vui của nhân vật. có thể rung động trước tình cảm thiêng liêng, cao đẹp mà giản dị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THCS: Rèn kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình trong giờ đọc, hiểu văn bản thơ cho học sinh lớp 7

I. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài: Trong sự phát triển nhanh như vũ bão của kinh tế, khoa học, công nghệ và mọi mặt của đời sống nhân loại vào những năm cuối của thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI đã đặt ra những cơ hội và thách thức vô cùng cấp thiết cho ngành giáo dục là đào tạo ra những con người có tri thức, có trình độ văn hoá cơ bản, có năng lực đào sâu trí tuệ. Mục tiêu của giáo dục phổ thông là “Giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa”. Muốn phát triển được trước hết người giáo viên phải phát huy tích cực, sáng tạo của học sinh; có những phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng học sinh... đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập cho học sinh. Để có thể cùng đi với nhịp đi của nhân loại, Đảng và nhà nước ta đã thực hiện công cuộc phát triển đất nước bằng đường lối công nghiệp hóa, hiện đại hóa.Đó là một thách thức trước nguy cơ tụt hậu của đất nước trên chặng đường đua nhanh trí tuệ để tiến vào thiên niên kỉ mới. Sự nghiệp này đang đòi hỏi sự đổi mới của giáo dục, trong đó có sự có sự đổi mới về phương pháp dạy học, đặc biệt là ở bộ môn ngữ văn. Và hiện nay vấn đề dạy học- văn đang là mối quan tâm hàng đầu của toàn xã hội bởi giá trị to lớn, trọng đại của nó trong việc bồi đắp tình cảm tâm hồn, trau dồi đạo đức cho học sinh. Nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi ®· viÕt “NghÖ thuËt më réng kh¶ n¨ng cña t©m hån, lµm cho con ngêi vui buån nhiÒu h¬n, yªu th¬ng vµ c¨m hên ®îc nhiÒu h¬n, tai m¾t biÕt nh×n, biÕt nghe thªm tÕ nhÞ, sèng ®îc nhiÒu h¬n. NghÖ thuËt gi¶i phãng ®îc cho con ngêi khái nh÷ng biªn giíi cña chÝnh m×nh, nghÖ thuËt x©y dùng con ngêi, hay nãi cho ®óng h¬n, lµm cho con ngêi tù x©y dùng ®îc.Trªn nÒn t¶ng cuéc sèng x· héi, nghÖ thuËt x©y dùng ®êi sèng t©m hån cho x· héi.”(TiÕng nãi cña v¨n nghÖ- NguyÔn §×nh Thi). Vµ th¬ ca lµ mét trong nh÷ng ®iÒu mang l¹i cho con ngêi niÒm vui trong cuéc sèng, gióp con ngêi biÕt thëng thøc nh÷ng c¸i hay, c¸i ®Ñp, ý nghÜa cuéc ®êi ..., dï sau nµy con ngêi Êy cã theo nghÒ nµo ®i ch¨ng n÷a. V× ë c¸c t¸c phÈm v¨n ch¬ng, cuéc sèng ®· ®îc kÕt tinh thµnh c¸i ®Ñp qua tµi n¨ng, t×nh c¶m, t©m huyÕt cña ngêi s¸ng t¹o t¸c phÈm råi. Lµ lo¹i h×nh t¸c phÈm ®îc cÊu tróc bëi mét kiÓu ng«n ng÷ ®Æc biÖt, kh¸c h¼n ng«n ng÷ ®êi thêng vµ ng«n ng÷ v¨n xu«i, ®Ó béc lé ý thøc t×nh c¶m con ngêi mét c¸ch trùc tiÕp; lµ tiÕng nãi cña t×nh c¶m m·nh liÖt, lµ s¶n phÈm cña nh÷ng rung ®éng ®ét xuÊt, ®éc ®¸o. Mét c¸i nh×n, mét ¸nh m¾t, mét tiÕng gäi trong th¬ ta gÆp mét lÇn ®Ó råi cø nhÊp nh¸y mêi gäi, ng©n nga hoµi trong ta m·i kh«ng th«i. C¸i “t«i” tr÷ t×nh lu«n c¶m xóc thùc sù, béc lé h¼n ra.TiÕng nãi tr÷ t×nh trë thµnh tiÕng lßng thÇm kÝn cña mäi ngêi. Qu¶ thËt nã lµ Lêi göi cña nghÖ sÜ víi cuéc ®êi . 1
Nãi nh cè nhµ th¬ Tè H÷u: “Th¬ lµ tiÕng nãi cña ngêi nµo ®ã ®Õn víi nh÷ng ngêi nµo ®ã dùa trªn c¬ së ®ång ý, ®ång t×nh. Th¬ lµ tiÕng nãi ®ång ý, ®ång t×nh, tiÕng nãi ®ång chÝ . §ã chÝnh lµ søc m¹nh, sù quyÕn rò cña nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬ ca, xong ®Ó häc sinh yªu thÝch vµ biÕt ph©n tÝch mét h×nh tîng th¬, c¶m thô mét nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬ ca lµ ®iÒu kh«ng ®¬n gi¶n. Víi nh÷ng häc sinh líp 7, ®Ó c¸c em cã thªm nh÷ng nhËn thøc vµ t×nh c¶m tèt ®Ñp víi cuéc sèng trong vµ sau t¸c phÈm v¨n ch¬ng, gióp c¸c em tiÕp tôc n©ng cao n¨ng lùc c¶m thô khi häc v¨n häc ë cÊp THPT, t«i m¹nh d¹n ®a ra vÊn ®Ò: RÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong giê ®äc, hiÓu v¨n b¶n thơ cho häc sinh líp 7 . Víi ph¹m vi rÊt h¹n hÑp lµ c¸c tiÕt d¹y th¬ cho ®èi tîng lµ häc sinh hai líp 7A, 7C cña trêng THCS B×nh Khª; qu¸ tr×nh tÝch luü kinh nghiÖm cßn rÊt ng¾n. Song t«i hi väng sÏ nhËn ®îc sù gãp ý cña ®ång nghiÖp ®Ó m×nh cã thÓ gãp mét kinh nghiÖm nhá vµo qu¸ tr×nh d¹y häc ng÷ v¨n cña b¶n th©n víi nh÷ng líp häc sinh tiÕp theo. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài. - Lµm thÕ nµo ®Ó cã mét bµi d¹y hay, ®Ó häc sinh høng thó víi bé m«n nãi chung vµ Ên tîng s©u s¾c víi c¸c h×nh tîng nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬, c¸i ®Ých cuèi cïng cña mét giê v¨n lµ lµm sao ®Ó cho c¸c em biÕt yªu th¬ng, xÎ chia cïng víi c¸c nh©n vËt trong t¸c phÈm: biÕt cïng buån, cïng ®au víi nçi ®au cña nh©n vËt, bÝªt vui víi niÒm vui cña nh©n vËt, cã thÓ rung ®éng tríc nh÷ng t×nh c¶m, c¶m xóc thiªng liªng, cao ®Ñp mµ gi¶n dÞ cña cuéc ®êi... Cã nh÷ng h×nh tîng nh©n v©t tr÷ t×nh trong th¬ ®i suèt cuéc ®êi con ngêi, nã nh lµ mét nguån sèng, niÒm tin, ®éng lùc ®Ó ta vît qua phong ba b·o t¸p. §èi víi häc sinh, sau mçi bµi th¬ cã thÓ ®äng l¹i trong c¸c em lµ h×nh ¶nh v« cïng quen thuéc: con cß- biÓu tîng cho ngêi mÑ vµ tÊm lßng bao la cña mÑ, lµ quª h¬ng víi ruéng lóa vên d©u, lµ thiªn nhiªn t¬i ®Ñp, lµ c¶m xóc, suy nghÜ, c¸i nh×n cña nh©n vËt tr÷ t×nh...vÒ cuéc ®êi §Ó tõ ®ã häc sinh dÇn tÝch luü, tù trang bÞ cho t©m hån m×nh hoµn h¶o vµ nh¹y c¶m h¬n qua viÖc hiÓu c¸i hay, c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm v¨n häc b»ng ng«n ng÷, t×nh c¶m cña m×nh Nãi ®Õn rÌn kÝ n¨ng ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh nãi chung vµ ph©n tÝch tÝch nh©n vËt trong th¬ lµ vÊn ®Ò quan träng mang tÝnh chiÕn lîc cña qu¸ tr×nh häc v¨n ch¬ng. B¶n th©n mçi t¸c phÈm v¨n ch¬ng ®· cã kh¶ n¨ng t¹o cho ngêi ®äc søc hÊp dÉn ®Ó råi b»ng nhiÒu con ®êng, ngêi ta ®îc t×m hiÓu vÒ nã. Víi mçi häc sinh lớp 7 THCS, ®Æt ra vÊn ®Ò rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬ kh«ng ph¶i lµ sím nhng còng kh«ng thÓ nãi lµ muén. KÓ tõ khi c¸c em cha ®Õn trêng c¸c em ®· ®îc tiÕp xóc vµ c¶m thô c¸c t¸c phÈm v¨n ch¬ng. Nghe mét truyÖn cæ tÝch, ®äc theo ngêi lín mét bµi th¬, nghe mét ngêi “ng©m” th¬ trªn c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng. Khi ®Õn trêng cïng víi viÖc ®äc, häc bµi häc ë trêng c¸c em cßn tiÕp tôc ®îc c¶m nhËn, thëng thøc v¨n ch¬ng qua nh÷ng sinh ho¹t tËp thÓ cña §éi - §oµn, ®oc b¸o, diÔn th¬ trong ho¹t ®éng v¨n nghÖ, nghe nãi chuyÖn vÒ th¬. Nhng ë ®©y, ®iÒu t«i muèn nãi ®Õn thiªn vÒ nh÷ng viÖc lµm cña 2
ThÇy vµ Trß trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ vµ thùc hiªn ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong v¨n b¶n th¬. Lµm thÕ nµo ®Ó qua mét bµi d¹y - häc th¬ cã thÓ gãp thªm mét kinh nghiÖm ®Ó rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch h×nh tîng th¬ cho c¸c em Hay nãi c¸ch kh¸c nh÷ng viÖc lµm cô thÓ ®Ó rÌn luyÖn kÜ n¨ng c¶m thô t¸c phÈm nãi chung vµ kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh diÔn ra tríc, trong vµ sau tiÕt bµi d¹y häc, ®äc - hiÓu v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh. §©y lµ nh÷ng viÖc lµm khã. Mét ®iÒu ®¸ng nãi n÷a lµ h×nh tîng nh©n vËt trong t¸c phÈm tr÷ t×nh. NÕu nh h×nh tîng trong t¸c phÈm tù sù lµ h×nh tîng tÝnh c¸ch, c¸c em dÔ h×nh dung th× h×nh tîng nh©n vËt trong t¸c phÈm tr÷ t×nh l¹i lµ h×nh tîng t©m sù. TiÕng nãi trong t¸c phÈm tr÷ t×nh lµ t¸c phÈm cña nh÷ng t©m tr¹ng. Th¬ tr÷ t×nh chøa ®Çy t©m tr¹ng, c¶m xóc vµ t©m tr¹ng ®ã ®îc g¾n liÒn víi sù rung ®éng vÒ vÇn ®iÖu, h×nh tîng ©m thanh. ViÖc hiÓu t©m tr¹ng trong th¬ ®Ó ®ång ®iÖu còng rÊt khã. HiÓu kh«ng ®óng dÔ dµng dÉn ®Õn c¶m nhËn còng l¬ m¬, trÖch híng. Thùc tr¹ng cña vÊn ®Ò cã nhiÒu ®iÒu t¸c ®éng, ®ßi hái trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn d¹y - häc v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh ph¶i gi¶i quyÕt ®Ó ®¹t hiÖu qu¶: Lµm thÕ nµo ®Ó kh¬i gîi høng thó c¶m nhËn cho c¸c em, taä c¬ së cho viÖc rÌn kü n¨ng c¶m thô ? Lµm thÕ nµo ®Ó gióp c¸c em cã ®îc vµ ph¸t triÓn kÜ n¨ng nhËn biÕt, hiÓu t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh, ®Ó cã nh÷ng rung ®éng thùc sù tríc nh÷ng vÎ ®Ñp, nçi ®au, sù bÊt h¹nh cña con ngêi... kÜ n¨ng c¶m thô Êy ®îc thÇy gi¸o híng dÉn trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ thêi lîng cô thÓ giµnh cho mçi v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh mét c¸ch hiÖu qu¶? Lµm thÕ nµo ®Ó c¸c em biÕt vËn dông kü n¨ng c¶m thô ®Ó lµm tèt bµi tËp lµm v¨n biểu cảm, nghị luận giải thích, chứng minh vÒ ®o¹n th¬, bµi th¬ trong ch¬ng tr×nh ®Ó ®¶m b¶o nguyªn t¾c d¹y häc v¨n theo híng tÝch hîp? §ã lµ nh÷ng ®iÒu ®Æt ra víi t«i trong qu¸ tr×nh d¹y häc v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh nãi chung vµ rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh nãi riªng ë mét t¸c phÈm th¬. 3. Đối tượng nghiên cứu - §èi tîng nghiªn cøu: Häc sinh líp 7 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu - Ch¬ng tr×nh: Ng÷ v¨n 7- thÓ lo¹i th¬ tr÷ t×nh. 5. Phương pháp nghiên cứu đề tài - Ph¬ng ph¸p tiếp cận thi pháp học - Ph¬ng ph¸p so s¸nh v¨n häc - Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i thèng kª 3
II. PHẦN NỘI DUNG 1. Cơ sở lí luận. Môc tiªu cña gi¸o dôc phæ th«ng lµ “Gióp häc sinh ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ ®¹o ®øc, trÝ tuÖ, thÓ chÊt, thÈm mÜ vµ c¸c kÜ n¨ng c¬ b¶n, ph¸t triÓn n¨ng lùc c¸ nh©n, tÝnh n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o, h×nh thµnh nh©n c¸ch con ngêi ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam”.Muèn ph¸t triÓn ®îc tríc hÕt ngêi gi¸o viªn ph¶i ph¸t huy tÝch cùc, s¸ng t¹o cña häc sinh; phï hîp víi ®Æc trng m«n häc, ®Æc ®iÓm ®èi tîng häc sinh ...®em l¹i niÒm vui, høng thó vµ tr¸ch nhiÖm häc tËp cho häc sinh... Văn học vốn rất gần gũi với cuộc sống, mà cuộc sống bao giờ cũng bề bộn và vô cùng phong phú. Mỗi tác phẩm văn chương là một mảng cuộc sống đó được nhà văn chọn lọc phản ánh. Và môn văn trong nhà trường có một vị trí rất quan trọng: Nó là vũ khí thanh tao đắc lực có tác động sâu sắc đến tâm hồn tình cảm của con người, nó bồi đắp cho con người trở nên trong sáng, phong phú và sâu sắc hơn. M. Goóc- Ki nói: ''Văn học giúp con người hiểu được bản thân mình, nâng cao niềm tin vào bản thân mình và làm nảy nở con người khát vọng hướng tới chân lý". Văn học "Chắp đôi cánh" để các em đến với mọi thời đại văn minh, với mọi nền văn hoá, xây dựng trong các em niềm tin vào cuộc sống, con người, trang bị cho các em vốn sống, hướng các em tới đỉnh cao của chân, thiện mỹ. ViÖc rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh cho häc sinh th«ng qua nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh, ®Æc biÖt lµ nh÷ng bµi th¬ ë líp 7 lµ ®iÒu quan trong vµ hÕt søc cÇn thiÕt. Nhng viÖc tæ chøc biÖn ph¸p rÌn luyÖn vµ néi dung rÌn luyÖn lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ®Çy nh÷ng khã kh¨n, nhÊt lµ víi nh÷ng bµi chØ d¹y trong mét tiÕt. §Ó viÖc rÌn kÜ n¨ng cã hiÖu qu¶, kh©u chuÈn bÞ bµi häc ph¶i thËt chu ®¸o. Kh©u tiÕp xóc víi t¸c phÈm ph¶i b»ng nhiÒu con ®êng vµ t¸c ®éng nhiÒu phÝa. VÒ néi dung c«ng viÖc trong tiÕt d¹y - häc rÌn luyÖn kÜ n¨ng ph¶i dùa trªn c¬ së nh÷ng nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p bé m«n. Ngêi gi¸o viªn cÇn khÐo lÐo kh¬i gîi høng thó, cã hÖ thèng c©u hái xo¸y vµo nh÷ng yÕu tè träng t©m vµ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu võa søc ®Ó häc sinh tõng bíc c¶m thô t¸c phÈm. Hay nãi mét c¸ch kh¸c lµ ngêi thÇy ph¶i lµm nh thÕ nµo ®Ó mçi c¸ nh©n häc sinh ph¶i thËt sù cã ý thøc, cã t×nh yªu ®èi víi t¸c phÈm vµ chñ ®éng t×m hiÓu th× viÖc rÌn kÜ n¨ng sÏ ®¹t ®îc kÕt qu¶ trän vÑn h¬n. Chương trình ngữ văn lớp 7 có một điểm mới so với chương trình Văn- Tiếng việt- Tập làm văn lớp 7 trước đây. Về phần tập làm văn, các em chủ yếu sẽ học hai kiểu văn bản biểu cảm và nghị luận. Về phần Văn, các em sẽ được tiếp xúc nhiều với thơ trữ tình, trong đó có không ít tác phẩm viết bằng chữ Hán ở thời trung đại, và một số tác phẩm văn chương nghị luận. Đọc hiểu được thơ văn trữ tình không phải là dễ, viết văn biểu cảm và nghị luận cũng có mặt khó hơn văn tự sự và miêu tả- hai kiểu văn bản đã học các em đã được học ở lớp 6. Tuy nhiên, sự bố trí phù hợp giữa thể loại văn học và kiểu văn bản như trên sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập của các em ở cả hai phần Văn và Tập làm văn. Theo tôi để có thể thành công khi hướng dẫn học sinh kỹ năng phân tích nhân vật trữ tình trong văn bản thơ ở THCS nói chung và lớp 7 nói riêng, thì mỗi giáo viên cần phải đảm bảo các yêu cầu sau: 4
+ Hình thành kĩ năng phân tích nhân vật nhân vật trữ tình thông qua dạy lí thuyết và vận dụng phương pháp phân tích nhân vật trữ tình vào bài giảng văn - văn bản thơ. + Phát huy tính tích cực học tập của học sinh về các mặt đọc, hiểu tác phẩm + Phải có phương pháp hướng dẫn, gợi mở cho học sinh phát biểu ý kiến, thảo luận, bình luận về nhân vật trữ tình trong tác phẩm thơ. Cái đích cuối cùng của một giờ văn là làm sao để cho các em biết yêu thương, sẻ chia cùng với các nhân vật trong tác phẩm: biết cùng buồn, cùng đau với nỗi đau của nhân vật, bíêt vui với niềm vui của nhân vật, có thể rung động trước những tình cảm, cảm xúc thiêng liêng, cao đẹp mà giản dị của cuộc đời... Nh trªn ®· nãi, viÖc c¶m thô v¨n ch¬ng ë mçi ngêi kh«ng hÒ gièng nhau h¬n n÷a ho¹t ®éng thëng thøc v¨n ch¬ng cña häc sinh trong nhµ trêng kh«ng gièng nh ho¹t ®éng thëng thøc cña b¹n ®äc ë ngoµi x· héi. Ho¹t ®éng thëng thøc v¨n ch¬ng trong nhµ trêng lµ cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh vÒ thêi gian kÓ c¶ trong chÝnh kho¸ vµ ngo¹i kho¸; cã sù híng dÉn cña gi¸o viªn, cã sù kÝch thÝch t¸c ®éng lÉn nhau cña nh÷ng ngêi cïng thëng thøc, ®îc khuyÕn khÝch ph¸t hiÖn thëng thøc nh÷ng c¸i hay, c¸i ®Ñp theo mét c¸ch riªng nhng chñ yÕu ph¶i thëng thøc, tiÕp nhËn c¸i hay, c¸i ®Ñp lµ nh÷ng kiÕn thøc cã tÝnh môc tiªu kh¸i qu¸t vÒ t¸c phÈm. Vµ nguyªn t¾c d¹y häc v¨n còng chØ ra r»ng: d¹y häc v¨n ch¬ng ph¶i võa d¹y m«n khoa häc võa d¹y m«n nghÖ thuËt bëi v¨n häc võa lµ khoa häc, võa lµ nghÖ thuËt. V× thÕ viÖc c¶m thô t¸c phÈm ph¶i dùa trªn c¶ tÝnh khoa häc, nghÖ thuËt vµ tÝnh nhµ trêng. Râ rµng viÖc rÌn kÜ n¨ng c¶m thô th¬ v¨n, cô thÓ lµ kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong giê ®äc - hiÓu v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh lµ mét viÖc ®ßi hái tÝnh liªn kÕt kh¸ cao. * Gi¸o viªn: Tríc ®©y, víi ph¬ng ph¸p d¹y häc cò truyÒn thô kiÕn thøc mét chiÒu, thÇy gi¶ng trß nghe, rÊt nhiÒu giê d¹y - häc, nhÊt lµ giê d¹y - häc nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh hay, kh«ng Ýt gi¸o viªn ®· ®Ó “ch¸y” gi¸o ¸n v× thÇy gi¸o qu¸ say sa víi nh÷ng ng«n tõ, vÎ ®Ñp trong c¸ch thÓ hiÖn... cña t¸c gi¶. HiÖn nay, víi ph¬ng ph¸p d¹y häc míi, ngêi thÇy l¹i thÊt väng v× häc sinh kh«ng biÕt t×m ra nh÷ng tÝn hiÖu nghÖ thuËt ®Ó ph©n tÝch, kh«ng x¸c ®Þnh næi nh©n vËt tr÷ hoÆc c¸c em ch¼ng hÒ rung ®éng tríc bÊt cø hµnh ®éng, t©m tr¹ng, c¶m xóc nµo cña chñ thÓ tr÷ t×nh. * Häc sinh: - KÜ n¨ng ®äc ®· yÕu: không biết ngắt nhịp, nhấn giọng ở các từ biểu cảm , kÜ n¨ng ph¸t hiÖn vµ c¶m nhËn c¸c nh©n vËt tr÷ t×nh trong mét bµi th¬ ë c¸c em l¹i cµng yÕu. - Cha h×nh thµnh ®îc thãi quen chñ ®éng t×m tßi, khÊm ph¸ bµi häc - Häc sinh cha cã nhu cÇu tù th©n béc lé sù hiÓu biÕt cña m×nh. Tõ thùc tiÔn ®ã mµ ®ßi hái mçi nhµ gi¸o ph¶i cã phÈm chÊt ®¹o ®øc, n¾m v÷ng kiÕn thøc, cã nghiÖp vô chuyªn m«n v÷ng vµng vµ cã tr¸ch nhiÖm cao víi häc sinh, cã tr¸ch nhiÖm kh¬i nguån tri thøc, gióp häc sinh tù kh¸m ph¸ kiÕn thøc trong qu¸ tr×nh häc tËp. 5
2. Thực trạng * Thuận lợi: - Hơn bao giờ hết, Đảng và nhà nước ta nhận thức rõ tầm quan trọng của giáo dục, của trí tuệ với tư cách là một động lực của sự phát triển nên luôn đổi mới phương pháp giáo dục, đào tạo cho phù hợp, đáp ứng xu thế thời đại. Hội nghị BCH TƯ Đảng lần thứ 2 khoá VIII đã nhấn mạnh “ Đổi mới phương pháp giáo dục- đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học sinh. Từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến và phương pháp hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện, thời gian tự học, nghiên cứu cho học sinh”(Trích NQTƯ 2T). Bộ, nghành giáo dục đã chỉ rõ mục đích của việc đổi mới phương pháp dạy học, áp dụng phương pháp dạy học hiện đại trên cơ sở thực tiễn của nền giáo dục Việt Nam và truyền thống giáo dục vốn có là giúp cho học sinh hứng thú, tạo điều kiện cho họ tìm thấy chính mình, hiểu và khẳng định được bản thân mình trong quá trình nhận thức. Như vậy, ngành giáo dục, rồi mỗi giáo viên đã được trang bị kiến thức tốt nhất về việc đổi mới, áp dụng các phương pháp dạy học, không còn bị lúng túng, mất định hướng trong phương pháp giảng dạy. Vậy đây có thể coi là một thuận lợi lớn cho mỗi giáo viên trong sự nghiệp giảng dạy để đi đến cái đích của quá trình dạy học là phát triển các năng lực nhận thức, năng lực tình cảm và năng lực của học sinh. Và hiện nay vấn đề dạy văn- học văn đang là mối quan tâm hàng đầu của toàn xã hội bởi ai cũng nhận thức sâu sắc được công dụng to lớn của văn chương đến đời sống tâm hồn con người. Ngành giáo dục mở nhiều lớp tập huấn cho giáo viên nâng cao trình độ cả về chuyên môn, nghiệp vụ; trang bị nhiều phương tiện hiện đại cho công tác giảng dạy; nguồn tư liệu dồi dào phong phú…đáp ứng mọi yêu cầu cho công việc giảng dạy của giáo viên. Như vậy, có thể nói người giáo viên ngày nay có đủ điều kiện để giảng dạy bộ môn, bài giảng cho học sinh một cách tốt nhất. * Khó khăn: + §èi víi häc sinh: Nh chóng ta ®· biÕt häc sinh ngµy nay ®a sè kh«ng cã høng thó víi bé m«n ng÷ v¨n, ng¹i häc v¨n víi lÝ do ph¶i viÕt nhiÒu, ph¶i häc thuéc nhiÒu, ph¶i ®äc nhiÒu...Các kì thi học sinh giỏi cuối cấp, giáo viên bộ môn văn động viên mãi thì đội tuyển thi học sinh giỏi môn văn vẫn rất thưa thớt. C¸c em rÊt lêi ®äc. Cha nãi ®Õn nh÷ng kÜ n¨ng cao siªu, ®äc lµ kh©u ®Çu tiªn ®Ó häc sinh tiÕp cËn t¸c phÈm, song c¸c em häc sinh chØ ®äc b»ng c¸ch lia m¾t lít qua, không để tâm vào tác phẩm ®Ó råi sau ®ã véi vµng tr¶ lêi mÊy c©u hái híng dÉn trong s¸ch gi¸o khoa cho xong viÖc chuÈn bÞ bµi ®Ó tr¸nh bÞ c¸n bé líp hoÆc c« gi¸o phª b×nh. Nguyên nhân của thực trạng trên là do các giờ văn chưa thực sự cuốn hút các em, các em vẫn còn cảm thấy xa lạ, chưa thấy hết được sứ mệnh cao cả của văn chương nên chán, học không hiểu, mơ hồ rồi đi đến chống đối. Giáo viên chưa thực sự hướng dẫn kĩ các em cách chuẩn bị bài ở nhà, cách tiếp cận tác phẩm, 6
rồi đến sự cảm nhận nên các em không thể định hình rõ ràng nội dung tư tưởng, nghệ thuật tác phẩm. Còn khi đến lớp, giờ văn còn mang nặng lí thuyết xuông, sách vở, giáo viên chưa thực sự khắc sâu nội dung cần để học sinh nắm bắt, chưa thực sự cho học sinh thấy thực tế cuộc sống và văn chương là gần như không có khoảng cách. Văn chương là cuộc sống, học văn chính là rèn kĩ năng sống cho các em một cách khoa học, tự nhiên, hấp dẫn nhất. Vậy người giáo viên phải thấy được cái đích cuối cùng của việc dạy học văn như thế . Rèn kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình là một trong những phương pháp cơ bản của việc dạy học văn nói chung đem lại những hiệu quả tích cực cho việc dạy và học, nâng cao chất lượng bộ môn, cải thiện tình trạng chán học văn của học sinh. + VÒ gi¸o viªn: Gi¸o viªn d¹y giái bé m«n v¨n cha nhiÒu, cha thùc sù say mª víi nghÒ, kh«ng t×m tßi s¸ng tao, kh«ng cã sù tÝch luü vÒ tµi liÖu nghiªn cøu. Người thầy chưa có sự đổi mới trong phương pháp giảng dạy, chưa chú ý đến thái độ học tập của học sinh, chưa đặt mình vào học sinh ...nªn giê v¨n trë nªn ®¬n ®iÖu, cha thùc sù l«i cuèn c¸c em, chưa làm cho các hình tượng nhân vật sống trong tâm hồn các em. Thế nên, hoặc là các em để cho ý nghĩa của tác phẩm ngủ yên trong cảm nhận, không gắn với việc nhìn nhận thực tế của cuộc sống, hoặc là quyên tuột theo thời gian- môn văn trở nên xa vời thực tế. Người giáo viên hiện nay chịu quá nhiều áp lực: Chất lượng bộ môn ngành yêu cầu, thành tích, quản lí giáo dục học sinh về mọi mặt đặc biệt cả về đạo đức. Đổi mới phương pháp dạy học đòi hỏi nhiều thời gian công sức, không một sớm một chiều mà có thể thành thục, có kết quả. Cuộc sống với gánh nặng áo cơm phải lo toan…Tất cả các yếu tố đó rõ ràng ít nhiều tác động sâu sắc vào hoạt đông dạy học của người thầy giáo + §èi víi phô huynh: Hiện nay, một số bộ phận phụ huynh học sinh có nhận thức hết sức lệch lạc, ấu trĩ như coi môn văn là bộ môn chỉ mang tính sách vở, xa rời thực tiễn, chỉ học để thi vào cấp III, tốt nghiệp…thÝch cho con häc to¸n, lÝ, ho¸ ®Ó cã nhiÒu c¬ héi vµo ®¹i häc . Vậy là định hướng cho con trẻ vào những bộ môn khác, học sinh từ đó mang tâm lí coi thường, không cần thiết với môn văn. VËy lµm thÕ nµo ®Ó häc sinh høng thó vµ yªu thÝch m«n v¨n lµ vÊn ®Ò khã. NhÊt lµ ®èi víi c¸c em häc sinh 7, kĩ năng đọc đã kém, kĩ năng viết còn kém hơn do sự cảm thụ về tác phẩm rất mơ hồ. N¨ng lùc c¶m thô cña mçi em kh«ng gièng nhau, còng kh«ng ph¶i tù nhiªn vèn s½n cã mµ ph¶i qua qu¸ tr×nh h×nh thµnh båi dìng. * §iÒu tra c¬ b¶n XÐt vÒ kÜ n¨ng c¶m thô t¸c phÈm v¨n ch¬ng cña nh÷ng häc sinh líp 7 hiÖn t¹i - cô thÓ lµ ë hai líp 7A, 7C cña trêng THCS B×nh Khª t«i ®îc phô tr¸ch còng cßn nhiÒu ®iÒu nan gi¶i. ChØ nãi vÒ kÜ n¨ng tiÕp xóc víi t¸c phÈm ®· cã rÊt nhiÒu ®iÒu ph¶i bµn. Thø nhÊt lµ c¸c em rÊt lêi chuẩn bị bài. Đäc lµ kh©u ®Çu tiªn ®Ó häc sinh tiÕp cËn t¸c phÈm, song phÇn lín c¸c em häc sinh chØ ®äc qua rồi chuẩn bị bài chống đối. Tôi thấy số đông trong lớp còn học thụ động, không độc lập suy nghĩ đặc biệt thể hiện rất là rõ khi trả lời câu hỏi suy luận, thảo luận .C¸c em cã c¶m gi¸c bÊt lùc tríc t¸c phÈm v¨n häc, nhu cÇu kh¸m ph¸ t×m hiÓu trë nªn m¬ hå, c¸c 7
em ng¹i ph¸t biÓu ý kiÕn, ®Æc biÖt lµ ý kiÕn thuéc vÒ quan ®iÓm riªng cña m×nh vÒ mét h×nh tîng th¬ nµo ®ã. 3. Biện pháp, giải pháp: 3.1. Mục tiêu của giải pháp, biện pháp + Nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ở bộ môn văn, bồi dưỡng kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình nói riêng cũng như phân tích một tác phẩm thơ cho học sinh lớp 7, giúp các em yêu thích, hào hứng khi học văn, tìm thấy mình qua các tác phẩm văn học. Là một phương pháp dạy học tích cực khơi dậy được nguồn cảm hứng, niềm say mê, yêu thích, hứng thú học tập môn văn ở học sinh. Các em sẽ được cảm nhận, hiểu cái hay, cái đẹp của tác phẩm văn học bằng ngôn ngữ, tình cảm, suy tư của mình, từ đó hình thành các kĩ năng nói viết chắc chắn, vững bền… + Rót kinh nghiÖm, trang bị cho gi¸o viªn trong viÖc rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch, c¶m thô mét nh©n vËt tr÷ t×nh trong giê ®äc, hiÓu v¨n b¶n th¬ cho học sinh. Ở phương pháp dạy học này tôi cho rằng vai trò trung tâm của người thầy sẽ được hiểu đầy đủ, toàn diện và chính xác hơn khi rèn kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình cho học sinh. Vai trò trung tâm của học sinh trong dạy học càng tô đậm thêm vào vai trò trung tâm của người thầy.Mối quan hệ “hai tâm” đó được thể hiện sinh động trong giờ học và mang lại hiệu quả lớn. + Khắc phục tình trạng chán nản trong giờ học văn của học sinh cùng với những suy nghĩ lệch lạc của phụ huynh về nhiệm vụ, công dụng của văn chương. + Rèn kĩ năng sống cho học sinh thông qua các tác phẩm văn học. 3.2. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp 3.2. a/ Những yÕu tè người giáo viên cÇn n¾m v÷ng khi rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh cho häc sinh. §Ó rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh cho häc sinh, gi¸o viªn cÇn hiểu, n¾m ch¾c mét sè ®iÒu sau: C¸c kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ liªn quan ®Õn viÖc ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh. CÇn ph©n biÖt râ hai kh¸i niÖm: Chủ thể trữ tình(nh©n vËt tr÷ t×nh) vµ nh©n vËt trong t¸c phÈm tr÷ t×nh - Chủ thể trữ tình(nh©n vËt tr÷ t×nh): Trong tác phẩm thơ ta luôn bắt gặp bóng dáng con người đang nhìn, ngắm, đang rung động, suy tư về cuộc sống. Con người ấy được gọi là chủ thể trữ tình hay nhân vật trữ tình, cái tôi trữ tình...Nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng ph¶i ®èi tîng ®Ó nhµ th¬ miªu t¶ mµ chÝnh lµ nh÷ng c¶m xóc, ý nghÜ, t×nh c¶m, t©m tr¹ng, suy t...vÒ lÏ sèng vµ con ngêi ®îc thÓ hiÖn trong t¸c phÈm. 8
- Nh©n vËt trong t¸c phÈm tr÷ t×nh lµ ®èi tîng ®Ó nhµ th¬ göi g¾m t©m sù, c¶m xóc, suy nghÜ..cña m×nh, lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp khªu gîi nguån c¶m høng cho t¸c gi¶. Bªn c¹nh ®ã ngêi gi¸o viªn còng cÇn thÊu ®¸o mét sè vÊn ®Ò sau: - Thơ trữ tình là một thể loại văn học được xây dựng bằng hình thức ngôn ngữ ngắn gọn súc tích, theo những quy luật ngữ âm nhất định, nhằm phản ánh tâm trạng, thái độ, tình cảm, ... của người nghệ sĩ về đời sống thông qua những hình tượng nghệ thuật. - Tính trữ tình:Trữ tình là yếu tố quyết định tạo nên chất thơ. Tác phẩm thơ luôn thiên về diễn tả những cảm xúc, rung động, suy tư của chính nhà thơ về cuộc đời. Những rung động ấy xét đến cùng là những tiếng dội của những sự kiện, những hiện tượng đời sống vào tâm hồn nhà thơ.”Tr÷ t×nh” lµ tõ H¸n ViÖt do hai tõ ghÐp l¹i:Tr÷ (thæ lé, biÓu ®¹t), T×nh (t×nh c¶m, c¶m xóc) - Chủ đề của tác phẩm thơ: Trước khi phân tích văn học nói chung, thơ nói riêng ta cần phải nắm chủ đề của tác phẩm. Xác định được chủ đề của thi phẩm sẽ góp phần định hướng, chi phối mọi thao tác phân tích của chúng ta. Thơ ca thuộc loại tác phẩm trữ tình, do vậy chủ đề của bài thơ luôn là cảm xúc, tâm trạng, thái độ, ... của nhân vật trữ tình đối với một sự vật, sự việc, con người nào đó. Nói cách khác, thơ là sản phẩm của trái tim, tâm hồn người nghệ sĩ, nên dù muốn hay không nó phải mang hơi ấm tâm hồn, nhịp đập trái tim người nghệ sĩ. Chủ đề tác phẩm thơ là tâm trạng của nhân vật trữ tình trước một vấn đề nào đó trong hiện thực đời sống. Nhân vật trữ tình suy cho cùng là một sản phẩm của thời đại, hoàn cảnh lịch sử. Do vậy, việc phân tích, đi tìm tâm trạng nhân vật trữ tình đôi lúc cần thiết gắn với tâm lý thời đại, hoàn cảnh ra đời của bài thơ. 3.2.b/ C¸c nguyªn t¾c khi ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong mét giê d¹y häc v¨n b¶n thơ ở lớp 7. * §¶m b¶o nguyªn t¾c d¹y häc Ng÷ V¨n theo ®Æc trng thÓ lo¹i - båi dìng høng thó tiÕp nhËn t¸c phÈm th¬ tr÷ t×nh th«ng qua nh©n vËt tr÷ t×nh. T¸c phÈm th¬ - ®Æc biÖt lµ th¬ tr÷ t×nh - h×nh tîng trong ®ã lµ h×nh tîng t©m t. Ngoµi c¸i th«ng ®iÖp mµ t¸c gi¶ muèn göi tíi ngêi ®äc cßn cã c¶ nh÷ng ®iÒu mµ t¸c gi¶ muèn béc lé ra víi ngêi ®äc. §Ó häc sinh say mª ®äc t¸c phÈm, t¸i hiÖn h×nh tîng trong t¸c phÈm, tiÕp nhËn ®îc nh÷ng gi¸ trÞ cña t¸c phÈm còng nh cã sù tìm tßi ph¸t hiÖn riªng vÒ t¸c phÈm. Gi¸o viªn ph¶i t¸c ®éng b»ng nhiÒu h×nh thøc ®Ó c¸c em chñ ®éng ®Õn víi t¸c phÈm mét c¸ch høng thó b»ng nh÷ng nhu cÇu t×nh c¶m, nh÷ng nhu cÇu tõ bªn trong. Lµm sao ®Ó c¸c em sèng víi t¸c phÈm b»ng c¶ t©m hån m×nh, tiÕp nhËn kiÕn thøc vÒ t¸c phÈm b»ng nh÷ng rung ®éng s©u xa, m·nh liÖt cña t©m hån. Một giờ học phải đảm bảo các bước: 1)Giới thiệu chung về tác giả, tác phẩm; 2) Đọc –hiểu văn bản( đọc, chú thích; tìm hiểu kết cấu, thể loại; hướng dẫn phân tích- là bước quan trọng nhất và cuối cùng là tông kết. 9
Thế nhưng ở lớp 7, nói về thể loại thơ trữ tình khá phong phú: Ca dao với các chủ đề về gia đình, quê hương, than thân, châm biếm; thể thơ Đường luật; thơ tự do…Thì khi hướng dẫn các em giáo viên phải có phương pháp phù hợp ở các bước trong tiến trình bài dạy. * Đảm bảo cho học sinh nắm được tri thức và các thức hành động trí tuệ thông qua các câu hỏi, bài tập vận dụng NhËn thøc t¸c phÈm tøc lµ häc sinh ph¶i trùc tiÕp ®èi diÖn víi t¸c phÈm vµ tõ ®ã cã nhu cÇu vµ niÒm say mª thëng thøc, kh¸m ph¸ t¸c phÈm. Ở lớp 7, các em được học nhiều bài thơ, đặc biệt là thơ chữ Hán thời trung đại nên khi dạy các tác phẩm này giáo viên phải hướng dẫn các em chuẩn bị bài chu đáo, đặc biệt là thể thơ Đường luật. Lµ chñ thÓ chñ ®éng, häc sinh kh«ng chØ cã ®äc, s¸ng t¹o l¹i h×nh tîng t¸c phÈm thµnh h×nh tîng cña m×nh, mµ qua ®ã c¸c em nghe ®îc tiÕng nãi, l¾ng nghe ®îc giäng ®iÖu, c¶m nhËn ®îc c¸i nh×n cña nhµ th¬ vÒ cuéc sèng, con ngêi. C¸c em buån c¸i buån, vui niÒm vui cña nhµ th¬, bÞ nhµ th¬ thuyÕt phôc hoÆc tranh luËn víi nhµ th¬. Lµ chñ thÓ chñ ®éng, c¸c em ph¶i cã sù giao tiÕp, sù céng hëng c¶m xóc víi nhµ v¨n, tiÕp nhËn nh÷ng th«ng ®iÖp thÈm mü cña nhµ v¨n qua t¸c phÈm. §Ó häc sinh thùc sù trë thµnh chñ thÓ tiÕp nhËn t¸c phÈm, trong giê d¹y - häc ®äc - hiÓu v¨n b¶n nhÊt lµ v¨n b¶n tr÷ t×nh cÇn: * §¶m b¶o nguyªn t¾c d¹y häc v¨n theo híng tÝch h¬p, tÝch cùc, gióp c¸c em n¾m v÷ng kiÕn thøc TiÕng ViÖt, Tập làm văn ®Ó vËn dông ph©n tÝch v¨n b¶n th¬ tr÷ t×nh còng nh ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh: Ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch b×nh gi¸ c¸c dÊu hiÖu nghÖ thuËt, sö dông hÖ thèng c©u hái híng dÉn ph©n tÝch b×nh gi¸- sö dông ph¬ng ph¸p gîi t×m, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ó gióp häc sinh cảm thụ tốt tác phẩm, từ đó các em sẽ lµm tèt c¸c bµi biểu cảm, nghÞ luËn vÒ ®o¹n th¬, bµi th¬ trong ch¬ng tr×nh líp 7. * Đảm bảo cho học sinh thu được các tín hiệu phản hồi. Víi mçi bµi, c¸c em ph¶i ®îc híng dÉn «n tËp thêng xuyªn ®Ó cñng cè kiÕn thøc vµ t¨ng cêng kü n¨ng ph¸t hiÖn, vËn dông ph©n tÝch. Sau mçi mét bµi d¹y - häc th¬ tr÷ t×nh cÇn cã bµi tËp viÕt ®o¹n tr×nh bµy c¶m thô ®Ó häc sinh luyÖn vÒ kiÓu bµi nghÞ luËn vÒ ®o¹n th¬, bµi th¬. Th«ng thêng, phÇn luyÖn tËp cña mçi bµi ®Òu cã, song kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i luyÖn tËp ngay trªn líp. PhÇn v× ®¶m b¶o thêi gian, phÇn v× ®Ó cho häc sinh cã ®é “ngÊm” s©u h¬n nªn cho c¸c em vÒ nhµ lµm bµi tËp viÕt ®o¹n (vµo giÊy) vµ kiÓm tra l¹i b»ng c¸ch cho c¸c em nép l¹i cho gi¸o viªn ®¸nh gi¸. Ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc chØ ra r»ng: ngêi häc - chñ thÓ ho¹t ®éng - ph¶i tù m×nh t×m ra kiÕn thøc cïng víi c¸ch t×m ra kiÕn thøc th«ng qua hµnh ®éng cña chÝnh m×nh. ChØ cã b»ng hµnh ®éng tù t×m hiÓu khi c¸c em tù nãi ra nh÷ng ®iÒu m×nh c¶m nhËn ®îc th× bµi th¬ víi nh÷ng nh©n vËt tr÷ t×nh sÏ “sèng” m·i, vµ lóc ®ã qu¸ tr×nh c¶m thô míi thËt sù thµnh c«ng. 10
3.2.c/ Xác định vµ ph©n tÝch nhân vật trữ tình trong bài thơ như thế nào? Như đã trình bày, nhân vật trữ tình là con người đang cảm xúc, rung động trong thơ.Nội dung trữ tình trong thơ luôn được thể hiện thông qua nhân vật trữ tình. Sâu xa hơn, tác giả cũng chỉ có thể thể hiện xúc cảm của mình thông qua nhân vật trữ tình. Gi¸o viªn còng cần phân biệt râ cho häc sinh nhân vật trữ tình và nhân vật tự sự. Sự phân biết ấy dựa vào việc đối lập những nét đặc trưng của loại tác phẩm trữ tình và tự sự. Sự phân biệt này giúp ích rất lớn trong quá trình phân tích thơ. Nhân vật trữ tình là con người, nhưng đó là con người của tâm trạng, của cảm xúc... chứ không phải con người hành sự, đi đứng, nói năng, ... như nhân vật tự sự. Do đó, khi phân tích nhân vật trữ tình ta cần phải tập trung khai thác thế giới tâm trạng của nhân vật, diÔn biÕn t©m trang của nhân vật . Phân tích thơ mà không nói được tâm trạng của nhân vật trữ tình thì coi như giê häc không phân tích được gì cả, kh«ng cã hiÖu qu¶, thËm trÝ sai c¶ ph¬ng ph¸p ®Æc trng bé m«n. Trước khi phân tích thơ, ta phải xác định cho được nhân vật trữ tình. Công việc này có khi đơn giản nhưng nhiều lúc phức tạp. Ví dụ 1: Nhân vật trữ tình trong bài “Qua §Ìo Ngang” (Bµ HuyÖn Thanh Quan) rất dễ xác định. Đó chính là tác giả. Ví dụ 2: Bài ca dao : “ Công cha như núi ngất trời, Nghĩa mẹ như nước ở ngoài biển Đông. Núi cao biển rộng mênh mông, Cù lao chín chữ ghi lòng con ơi!” Lời của bài ca dao trên là lời của ai, nói với ai? Tại sao em khẳng định như vậy?.( Học sinh xác định được nhân vật trữ tình: Là lời của mẹ khi ru con, nói với con). Hay là nhân vật trữ tình của câu ca dao sau: “Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ Nhớ ai ai nhớ, bây giờ nhớ ai?” Có thể là một cô gái hay một chàng trai. Nói chung là một người đang yêu, đang tương tư. Nhân vật trữ tình trong câu ca dao này không là ai cụ thể, và cũng nhờ vậy mà nhiều người tìm thấy mình, đúng hơn là tâm trạng của mình trong câu ca dao đó. VÝ dô 3: Nh©n vËt tr÷ t×nh trong bµi “Tiếng gà trưa”(Xuân Quỳnh) lµ ngêi ch¸u- người lính . Nhng khi ph©n tÝch gi¸o viªn kh«ng nªn ®ång nhÊt hoµn toµn t¸c gi¶ víi nh©n vËt tr÷ t×nh- ngêi ch¸u trong bµi th¬. Bëi v×, khi s¸ng t¸c, nhµ th¬ t¹o nªn h×nh tîng c¸i t«i tr÷ t×nh ®Ó biÓu hiÖn t tëng vµ c¶m xóc, nã kh«ng chØ 11
lµ t¸c gi¶ mµ cßn mang ý nghÜa réng lín, mang t tëng vµ c¶m xóc cã gi¸ trÞ phæ qu¸t. Nhân vật trữ tình suy cho cùng là một sản phẩm của thời đại, hoan cảnh lịch sử. Do vậy, việc phân tích, đi tìm tâm trạng nhân vật trữ tình đôi lúc cần thiết gắn với tâm lý thời đại, hoàn cảnh ra đời của bài thơ. 3.2.d/ C«ng viÖc cña ngêi thÇy vµ trß. * C«ng viÖc chuÈn bÞ: - Víi häc sinh: ViÖc chuÈn bÞ bµi tríc khi ®Õn líp lµ viÖc lµm b¾t buéc víi ngêi häc trß, nhng thùc tÕ häc sinh thêng ng¹i nªn chuÈn bÞ qua loa ®èi phã .§Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy cho c¸c em, gi¸o viªn ph¶i kiªn tr× híng dÉn, kÌm cÆp, kiÓm tra thêng xuyªn sao cho viÖc so¹n bµi cña c¸c em trë thµnh thãi quen vµ kÜ n¨ng. §èi víi t¸c phÈm th¬ häc sinh ®îc häc trong ch¬ng tr×nh gi¸o viªn cÇn khuyÕn khÝch c¸c em ngoµi viÖc tr¶ lêi c©u hái trong SGK cÇn t×m hiÓu kÜ hoµn c¶nh ra ®êi bµi th¬, thêi ®iÓm s¸ng t¸c bµi th¬ ...sÏ gãp phÇn gióp c¸c em c¶m hiÓu t¸c phÈm còng nh nh©n vËt tr÷ t×nh mét c¸ch s©u s¾c vµ hÖ thèng, toµn diÖn. Gi¸o viªn cã thÓ ra thªm c©u hái ®Ó häc sinh chuÈn bÞ bµi kÜ h¬n. Nh vËy ngêi gi¸o viªn ph¶i coi viÖc chuÈn bÞ bµi häc míi cña häc sinh lµ kh©u quan träng trong tiÕt häc trªn líp kh«ng thÓ lµm qua loa nÕu muèn giê häc thµnh c«ng. - Víi gi¸o viªn(kh©u so¹n bµi) Tríc hÕt c¸c em ph¶i ®îc kh¬i gîi høng thó ®äc t¸c phÈm vµ híng dÉn chuÈn bÞ t×m hiÓu t¸c phÈm ë nhµ mét c¸ch cô thÓ. Lµm sao ®Ó khi bíc vµo giê häc, c¸c em nh mong muèn ®îc thÓ hiÖn giäng ®äc, sù ®ång s¸ng t¹o cña m×nh, muèn tr×nh bµy, muèn tranh luËn nh÷ng ®iÒu c¶m thô, nhËn thøc ®îc vÒ t¸c phÈm. Thëng thøc nghÖ thuËt chØ thùc sù b¾t ®Çu khi cã nhu cÇu vÒ tháa m·n vÒ t×nh c¶m, t©m hån, trÝ tuÖ, nh÷ng nhu cÇu vÒ bªn trong. §ã lµ bíc ®Çu tiªn ngêi thÇy ®· gióp c¸c em ®i t×m vµ t×m ®óng nh©n vËt tr÷ t×nh trong mét t¸c phÈm th¬. Víi ch¬ng tr×nh Ng÷ V¨n 7, nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh ®îc ®a vµo d¹y – häc( trong đó có không ít tác phẩm viết bằng chữ Hán thời trung đại) phÇn lín ®Ò cËp ®Õn nh÷ng t×nh c¶m ®Ñp ®Ï cña con ngêi, rÊt phï hîp víi t©m lý tuæi míi lín cña c¸c em ( t×nh cảm gia đình, t×nh bµ ch¸u, t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc, yªu thiªn nhiªn.). Ngêi gi¸o viªn ph¶i b¸m s¸t ®Æc trng tiÕng nãi t×nh c¶m cña c¸c bµi mµ híng c¸c em vµo viÖc ®äc, t×m hiÓu, t¹o cho c¸c em sù ®ång c¶m cïng nhµ th¬ ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ c¶m thô. TiÕp theo viÖc kh¬i gîi hng thó ®äc lµ tiÕn tr×nh d¹y - häc . Theo gi¸o ¸n cña thÇy, trong tiÕt d¹y - häc, gi¸o viªn cÇn híng dÉn c¸c em tù ph¸t hiÖn, thëng thøc t¸c phÈm, khuyÕn khÝch c¸c em cã nh÷ng c¶m nhËn, nh÷ng ph¸t hiÖn riªng nhng kh«ng suy diÔn tuú tiÖn, cã nh÷ng ®iÒu tr¨n trë vÊn v¬ng cña c¸c em vÒ t¸c phÈm cÇn ®îc thÇy c« gióp ®ì gi¶i ®¸p kÞp thêi VÝ dô: Nh d¹y - häc bµi Tiếng gà trưa - Xuân Quỳnh 12
Khi mà giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu những kỉ niệm và tình cảm của nhân vật trữ tình được gợi laị trong bài thơ qua những hình ảnh, sự việc trong kỉ niệm. Thầy giáo đưa câu hỏi để các em phát hiện, cảm nhận: ? Tại sao âm thanh tiếng gà trưa lại có thể gợi cảm giác( nghe xao động nắng trưa - thị giác, nghe bàn chân đỡ mỏi - xúc giác, nghe gọi về tuổi thơ - cảm xúc)đó cho con người? - Bởi buổi trưa yên tĩnh, tiếng gà khua động không gian, tiếng gà xao động làm dịu bớt cái nắng trưa gay gắt, xua tan những mệt mỏi trên chặng đường hành quân dài của người chiến sĩ. Đánh thức những kỉ niệm xa xưa, đưa người chiến sĩ sống lại những năm tháng tuổi thơ hồn nhiên tươi đẹp nhất của đời người. ? Từ âm thanh tiếng gà trưa trong lòng người chiến sĩ trào dâng cảm xúc gì với quê hương? - Tiếng gà trưa gợi nỗi nhơ quê hương trong lòng người chiến sĩ sâu nặng với quê hương làng quê thắm thiết qua đó ta hiểu thêm tình yêu quê hương sâu sắc của nhà thơ. Sau tiÕt häc, c¸c em ®îc më ra nh÷ng kh¶ n¨ng míi ®Ó tiÕp tôc thëng thøc, kh¸m ph¸ t¸c phÈm ë møc s©u, réng h¬n, c¸c em nh c¶m nhËn ®îc nh÷ng biÕn ®æi, vËn ®éng phong phó h¬n trong t©m hån m×nh. Víi u thÕ dÔ ®äc, dÔ nhí vµ t×nh c¶m s©u l¾ng, c¸c bµi th¬ tr÷ t×nh ®Çy ®ñ kh¶ n¨ng t¹o ra høng thó cho c¸c em. Ngêi gi¸o viªn b¸m s¸t ®Æc trng thÓ lo¹i kÕt hîp víi khÐo lÐo kh¬i dËy t×nh c¶m tiÒm Èn trong mçi häc trß sÏ tõng bíc båi dìng ®îc høng thó tiÕp nhËn t¸c phÈm cho c¸c em trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Sau khi d¹y hÕt tiÕt 1, bµi Tiếng gà trưa”, gi¸o viªn cã thÓ kiÓm tra sù c¶m thô cña c¸c em vÒ nh©n vËt tr÷ t×nh, t©m tr¹ng, c¶m xóc cña nh©n vËt tr÷ t×nh: Những hình ảnh và kỉ niệm gì trong tuổi thơ đã được gợi lại từ tiếng gà trưa? Qua đó bài thơ đã biểu hiện những tình cảm gì của tác giả? Cïng víi viÖc båi dìng høng thó, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay rÌn luyÖn kü n¨ng c¶m thô nãi chung cho c¸c em, ngêi thÇy cßn ph¶i chó ý ®Õn viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p båi dìng theo híng tÝch hîp, tÝch cùc. Víi mçi bµi, c¸c em ph¶i ®îc híng dÉn «n tËp thêng xuyªn ®Ó cñng cè kiÕn thøc vµ t¨ng cêng kü n¨ng ph¸t hiÖn, vËn dông ph©n tÝch. Sau mçi mét bµi d¹y - häc th¬ tr÷ t×nh cÇn cã bµi tËp viÕt ®o¹n tr×nh bµy c¶m thô ®Ó häc sinh luyÖn vÒ kiÓu bµi nghÞ luËn vÒ ®o¹n th¬, bµi th¬. Th«ng thêng, phÇn luyÖn tËp cña mçi bµi ®Òu cã, song kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i luyÖn tËp ngay trªn líp. PhÇn v× ®¶m b¶o thêi gian, phÇn v× ®Ó cho häc sinh cã ®é “ngÊm” s©u h¬n nªn cho c¸c em vÒ nhµ lµm bµi tËp viÕt ®o¹n (vµo giÊy) vµ kiÓm tra l¹i b»ng c¸ch cho c¸c em nép l¹i cho gi¸o viªn ®¸nh gi¸. Ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc chØ ra r»ng: ngêi häc - chñ thÓ ho¹t ®éng - ph¶i tù m×nh t×m ra kiÕn thøc cïng víi c¸ch t×m ra kiÕn thøc th«ng qua hµnh ®éng cña chÝnh m×nh. ChØ cã b»ng hµnh ®éng tù t×m hiÓu khi c¸c em tù nãi ra nh÷ng ®iÒu m×nh c¶m nhËn ®îc th× bµi th¬ víi nh÷ng nh©n vËt tr÷ t×nh sÏ “sèng” m·i, vµ lóc ®ã qu¸ tr×nh c¶m thô míi thËt sù thµnh c«ng. 13
3.2.e/ Hoạt động trên lớp: Giáo viên phải bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho các em qua việc rèn luyện các kĩ năng đọc, hiểu, phân tích, cảm nhận. + RÌn luyÖn kÜ n¨ng ®äc: Nh trªn ®· nãi, ®äc lµ bíc ®Çu t¹o tiÒn ®Ò cho ho¹t ®éng t¸i hiÖn vµ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn dÔ dµng, ®Çy ®ñ ho¹t ®éng t¸i hiÖn. Víi t¸c phÈm tr÷ t×nh, ®äc võa lµ ®ång c¶m, võa lµ diÔn c¶m. Còng nhê ®äc mµ häc sinh võa ®îc chøng kiÕn, võa ®îc thÓ nghiÖm. V× thÕ ®äc - t¸i hiÖn, tri gi¸c h×nh tîng th¬ lµ ho¹t ®éng kh«ng thÓ coi nhÑ trong qu¸ tr×nh d¹y - häc th¬ tr÷ t×nh. T¸i hiÖn h×nh tîng trong th¬ kh«ng nh÷ng lµ mét thao t¸c t duy ®Ó ®i vµo t¸c phÈm mµ cßn lµ mét bÝ quyÕt truyÒn thô n÷a.§äc còng lµ mét bíc ®Çu tiªn ®Ó x¸c ®Þnh nh©n vËt tr÷ t×nh, n¾m v÷ng chñ ®Ò t¸c phÈm. VÝ dô: nh d¹y - häc bµi “Qua đèo Ngang” - Bà Huyện Thanh Quan. Giáo viên dựa vào chú thích sách giáo khoa, trang102, giúp học sinh tìm hiểu thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật từ đó nhận dạng thể thơ của bài “Qua đèo Ngang” trên các phương diện: số câu, số chữ trong câu, cách hiệp vần, phép đối * GV nªu yªu cÇu ®äc: to, rõ ràng, chính xác, diễn cảm được tâm trạng của nhân vật trữ tình qua cách ngắt nhịp : 4/3(phần đề, thực) ; 2/2/3( Phần luận) - 2 hs ®äc – gv nhËn xÐt kÕt hîp víi phÇn chó thÝch, xuÊt xø cña bµi th¬ th× ®ã còng lµ ®iÒu ®Çu tiªn ngêi thÇy ®ang cho c¸c em c¶m nhËn t©m tr¹ng, diÔn biÕn t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Hoặc với bµi th¬ nh bµi th¬ Tiếng gà trưa” ®äc vµ t¸i hiÖn h×nh tîng kh«ng thùc hiÖn tèt th× khã thu ®îc kÕt qu¶ ë c¸c bíc tiÕp theo. C¶ mét dßng hoµi niÖm tu«n ch¶y theo thêi gian sèng dËy trong t©m tëng nhµ th¬ nÕu nh kh«ng ®îc t¸i hiÖn th× khã mµ gîi ®îc rung ®éng c¶m xóc ë c¸c em häc sinh vÒ nh©n vËt tr÷ t×nh, nh÷ng h×nh ¶nh th¬ víi kØ niÖm thiªng liªng vÒ bµ... NhËn thøc nh vËy nªn khi d¹y - häc bµi th¬ Tiếng gà trưa t«i chó träng híng dÉn häc sinh ®äc tríc ë nhµ. §äc vµ h×nh dung c¶nh : Những con gà mái mái mơ và ổ trứng hồng đẹp như trong tranh…sau ®ã híng dÉn häc sinh ®äc vµ häc tiÕp trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch. KÕt hîp ®äc cña thÇy, ®äc cña trß, häc sinh ®· cã nh÷ng c¶m nhËn bíc ®Çu vÒ néi dung bµi th¬, t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh theo ®óng híng. + T×m chủ đề, mạch cảm xúc của tác phẩm thơ: Trước khi phân tích văn học nói chung, thơ nói riêng ta cần phải nắm chủ đề của tác phẩm. Xác định được chủ đề của thi phẩm sẽ góp phần định hướng, chi phối mọi thao tác phân tích của chúng ta. Ở lớp 7, Các em học khá nhiều về ca dao, dân ca với các chủ đề phong phú: về tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước, chủ đề than thân, châm biếm…Nhưng trong chủ đề than thân không phải cứ câu ca dao nào bắt đầu bằng cụm từ “Thân em”. Đấy là điều giáo viên phải cho học sinh tìm hiểu kĩ để đi tới một kết quả chính xác. Thơ ca thuộc loại tác phẩm trữ tình, do vậy chủ đề của bài thơ luôn là cảm xúc, tâm trạng, thái độ, ... của nhân vật trữ tình đối với một sự vật, sự việc, con người nào đó. Nói cách khác, thơ là sản phẩm của trái tim, tâm hồn người nghệ sĩ, 14
nên dù muốn hay không nó phải mang hơi ấm tâm hồn, nhịp đập trái tim người nghệ sĩ. + Cïng víi rÌn kÜ n¨ng ®äc, t¸i hiÖn lµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng ph¸t hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh vµ b×nh gi¸, ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh qua c¸c dÊu hiÖu nghÖ thuËt(nhÞp ®iÖu, h×nh ¶nh, nh©n vËt trong t¸c phÈm...) Nãi ®Õn th¬ lµ nãi ®Õn chÊt th¬, lêi th¬. §iÒu ®¸ng chó ý ®Çu tiªn cña h×nh thøc nghÖ thuËt trong th¬ lµ nhÞp ®iÖu. Th¬ lµ v¨n b¶n ®îc tæ chøc b»ng nhÞp ®iÖu cña ng«n tõ. NhÞp ®iÖu th¬ ®îc tæ chøc ®Æc biÖt ®Ó thÓ hiÖn nhÞp ®iÖu t©m hån, nhÞp ®iÖu c¶m nhËn thÕ giíi mét c¸ch thÇm kÝn. NhÞp ®iÖu ®îc t¹o ra bëi sù trïng ®iÖp: Trïng ®iÖp cña ©m vËn, trïng ®iÖp ë nhÞp, ë ý th¬, c©u th¬ hoÆc bé phËn cña c©u th¬. VÝ dô: Trong khổ thơ cuối của bài th¬ Tiếng gà trưa Giáo viên sau khi cho học sinh chỉ ra nghệ thuật điệp từ thì yêu cầu các em :Phân tích tác dụng của điệp từ “vì”? Điệp từ “vì” được lặp lại 4 lần trong khổ thơ cuối đã khẳng định mục đích chiến đấu hết sức cao cả của người chiến sĩ trẻ (vì lòng yêu tổ quốc, quê hương) nhưng cũng hết sức bình thường, giản dị (vì tiếng gà, ổ trứng). Điều đó như là một minh chứng sống động nhất cho tình yêu đất nước được bắt nguồn từ những tình cảm bình dị gắn bó với tuổi thơ, gắn bó với người bà. Tiếng gà trưa bình dị mà thiêng liêng, nó nhắc nhở, lay gọi bao tình cảm đẹp dâng lên trong lòng người lính ra trận...Từ những kỉ niệm tuổi thơ thấm đẫm tình bà cháu cảm hứng thơ mở rộng tới tình yêu đất nước... Khi d¹y c¸c bµi th¬ tr÷ t×nh, cÇn cho häc sinh ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch c¸c h×nh ¶nh, gi¸ trÞ biÓu ®¹t cña c¸c h×nh ¶nh ®Ó c¸c em c¶m thô néi dung ®Çy ®ñ h¬n. Cßn rÊt nhiÒu ®iÒu c¸c em cÇn ph¶i ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch n÷a nh: ng«n ng÷, c¸c biÖn ph¸p tu tõ, kÕt cÊu. Trong ph¹m vi thêi gian cña tõng tiÕt häc, díi sù híng dÉn cña thÇy qua mçi bµi sÏ cñng cè, rÌn luyÖn thªm cho c¸c em. B»ng hÖ thèng c©u hái híng dÉn, b»ng ph¬ng ph¸p gîi t×m, nghiªn cøu kÕt hîp víi qu¸ tr×nh truyÒn c¶m thô cña thÇy vµ víi tÝnh tÝch cùc ®îc ph¸t huy, c¸c em sÏ cã ®îc kÕt qu¶ c¶m thô tèt h¬n. + §Ó cho nh÷ng c©u th¬, nh©n vËt tr÷ t×nh ë bµi th¬ hay sèng m·i trong c¶m nhËn cña c¸c em th× chØ ®äc, t×m hiÓu cha gäi lµ ®ñ. C¸c em cßn ph¶i biÕt thÓ hiÖn, tr×nh bµy c¶m nhËn cña m×nh. KÕt thóc qu¸ tr×nh d¹y - häc trªn líp víi mét t¸c phÈm tr÷ t×nh kh«ng ph¶i lµ hÕt mµ c¸c em cÇn tiÕp tôc “suy ngÉm”, “nhÊm nh¸p”, “thëng thøc”. Ví dụ: Ở bài “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến, ở câu thơ cuối giáo viên sau khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu, thầy đưa ra câu hỏi: Em hãy so sánh cách dùng cụm từ “ta với ta” trong bài “ Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến và cụm từ “ta với ta” trong bài “Qua Đèo Ngang” của Bà Huyện Thanh Quan? 15
Như thế các em sẽ kiểm tra, nhớ lại toàn bộ nội dung, tình cảm cảm xúc của nhân vật trữ tình trong hai bài thơ mà so sánh, đánh giá, suy ngẫm. 3.2.f/ Kiểm tra đánh giá: Sau mçi bµi häc, ngêi thÇy cÇn ra nh÷ng bµi tËp rÌn luyÖn kÜ n¨ng c¶m thô cho häc sinh ®Ó c¸c em tù tr×nh bµy nh÷ng ®iÒu mµ c¸c em ®· thu nhËn ®îc. Th«ng thêng, phÇn luyÖn tËp cña mçi tiÕt bµi ®äc - hiÓu ®Òu cã bµi tËp. ThiÕt nghÜ kh«ng nªn yªu cÇu häc sinh lµm ngay t¹i líp nh÷ng bµi tËp c¶m thô mµ nªn ®Ó cho häc sinh “thÊm” bµi häc råi vÒ nhµ lµm bµi tËp viÕt ®o¹n thÓ hiÖn c¶m xóc, suy nghÜ cña m×nh. Sau ®ã nhÊt thiÕt ph¶i kiÓm tra, nhËn xÐt, chØ ra nh÷ng u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña c¸c em ë bµi kiÓm tra, yªu cÇu c¸c em ph¶i söa lçi. Giáo viên chú ý đến đối tượng học sinh mà có những yêu cầu từng mức cao, thấp khác nhau. VÝ dô: D¹y - häc bµi: Tiếng gà trưa - Xuân Quỳnh. PhÇn luyÖn tËp gi¸o viªn cho häc sinh vÒ nhµ lµm mét bµi tËp võa søc : - “ViÕt mét ®o¹n v¨n nêu cảm nghĩ của em về tình bà cháu trong bài thơ này”. ( Đối tượng học sinh khá, giỏi) - Tiếng gà trưa đã gợi lại trong tâm trí người chiến sĩ những hình ảnh và kỉ niệm nào của tuổi thơ? Qua đó em hiểu gì về tình cảm của của tác giả với bà? ( Đối tượng học sinh trung bình, yếu) Nãi tãm l¹i: rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh cho häc sinh th«ng qua nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh, ®Æc biÖt lµ nh÷ng bµi th¬ ë líp 7 lµ rÊt cã u thÕ trong viÖc rÌn kÜ n¨ng ph©n tÝch th¬ nãi chung. Nhng viÖc tæ chøc biÖn ph¸p rÌn luyÖn vµ néi dung rÌn luyÖn lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ®Çy nh÷ng khã kh¨n, nhÊt lµ víi nh÷ng bµi chØ d¹y trong mét tiÕt. §Ó viÖc rÌn kÜ n¨ng cã hiÖu qu¶, kh©u chuÈn bÞ bµi häc ph¶i thËt chu ®¸o. Kh©u tiÕp xóc víi t¸c phÈm ph¶i b»ng nhiÒu con ®êng vµ t¸c ®éng nhiÒu phÝa. VÒ néi dung c«ng viÖc trong tiÕt d¹y - häc rÌn luyÖn kÜ n¨ng ph¶i dùa trªn c¬ së nh÷ng nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p bé m«n. Ngêi gi¸o viªn cÇn khÐo lÐo kh¬i gîi høng thó, cã hÖ thèng c©u hái xo¸y vµo nh÷ng yÕu tè träng t©m vµ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu võa søc ®Ó häc sinh tõng bíc c¶m thô t¸c phÈm. §iÒu quan träng lµ mçi c¸ nh©n häc sinh ph¶i thËt sù cã ý thøc, cã t×nh yªu ®èi víi t¸c phÈm vµ chñ ®éng t×m hiÓu th× viÖc rÌn kÜ n¨ng sÏ ®¹t ®îc kÕt qu¶ trän vÑn h¬n. * Sau ®©y lµ vÝ dô cô thÓ ë mét sè bµi tôi vận dụng các nguyên tắc và biện pháp đã trình bày ở trên như sau: D¹y - häc bµi: “Tiếng gà trưa”- Xuân Quỳnh (tiết 54- 55), tôi đã sử dụng các biện pháp dạy học, kĩ thuật dạy học theo đặc trưng bộ môn và theo bài. Đặc biệt ở phần hướng dẫn học sinh phân tích, cảm nhận giáo viên phải có hệ thống câu hỏi khoa học, gây hứng thú nhận thức cho học sinh và khơi gợi, động viên, khuyến khích học sinh giải quyết vấn đề đã nêu, cụ thể ở một số phần trong bài học như sau: Ở tiết 54- tiết đầu của văn bản, sau khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu chung về tác giả; đọc, nhận xét, thì việc tiếp theo là người thầy phải chú trọng đến việc 16
tìm hiểu mạch cảm xúc của bài thơ, sau đó mới tiến hành phân tích cũng theo mạch cảm xúc ấy ở tiết 55. Sau mỗi câu hỏi giáo viên phải dẫn dắt tới đáp án đúng. ? Cả bài thơ có mấy câu thơ “tiếng gà trưa”, xuất hiện ở những vị trí nào? GV chốt: - Điệp câu Tiếng gà trưa được nhắc lại 4 lần ở đầu các khổ thơ nhằm nhấn mạnh ấn tượng tiếng gà, gợi kỉ niệm tuổi thơ như sợi dây liên kết các hình ảnh nối quá khứ với hiện tại, điểm nhịp cho dòng cảm xúc của nhân vật trữ tình. Tiếng gà xuyên suốt bài thơ như một niềm thương nhớ. Tiếng gà trưa được lấy làm nhan đề cho bài thơ. ? Ở lần thứ nhất tác giả khơi dậy những hình ảnh thân thương nào? - Hình ảnh những con gà mái với những ổ trứng hồng ? Màu sắc của gà & trứng đã gợi tả những vẻ đẹp riêng nào trong cuộc sống làng quê? ( Câu hỏi yêu cầu học sinh phân tích, liên tưởng, suy diễn) - Ổ rơm hồng những trứng - Đảo ngữ: khắp mình- >hoa - Khắp mình hoa đốm trắng - So sánh: lông óng... - Lông óng như màu nắng => bức tranh gà mái đẹp rực rỡ, lộng lẫy → Sử dụng điệp từ “này”, từ ngữ gợi hình ảnh, màu sắc → vẻ đẹp tươi sáng, đầm ấm, bình dị hiền hoà.. ? Em có nhận xét gì về giá trị nghệ thuật ở khổ thơ này? - Câu thơ sóng đôi từng cặp, → Sử dụng điệp từ “này”, từ ngữ gợi hình ảnh, màu sắc tác dụng liệt kê. - So sánh => Gợi kỉ niệm tuổi thơ với hình ảnh con gà mái mơ, mái vàng, ổ trứng là vẻ đẹp tươi sáng, đầm ấm, hiền hoà, bình dị. ?) Nêu phương thức biểu đạt ở khổ 1 – phần 2 - 1 câu kể - 1 câu tả * GV bình: Với việc sử dụng nghệ thuật tài tình Xuân Quỳnh đưa người đọc đến với bức tranh kí ức tràn ngập đầy màu sắc : Màu vàng của rơm, màu hồng của trứng, màu trắng đốm hoa của gà mơ, màu vàng óng của gà mái . Tất cả như giao thoa hoà quện vào nhau thật rực rỡ lung linh sắc màu tươi sáng trong veo sống động ?) Những sắc màu trên gợi tả vẻ đẹp riêng nào trong cuộc sống làng quê - Vẻ đẹp tươi sáng, đầm ấm, hiền hoà, bình dị ?) Điệp từ “này” biểu hiện như thế nào tình cảm con người với làng quê? - Tình cảm nồng hậu, gắn bó con người, gia đình, làng quê. ?) Nghe tiếng gà trưa, người lính nhớ lại những kỉ niệm nào của tình bà cháu? - Lời bà mắng (Khổ 3) 17
- Cách bà chăm chút từng quả trứng: Khổ 4 - Nỗi lo của bà: Khổ 5 - Niềm vui của cháu: Khổ 6 ?) Em nhận xét gì về những kỉ niệm đó? Nhận xét về hình ảnh người bà trong bài thơ? - Kỉ niệm thể hiện tình cảm giản dị, sâu sắc - Lời trách mắng mộc mạc, thân yêu- > Tình cảm bà yêu cháu giản dị, sâu sắc Tay bà khum soi trứng Dành từng quả chắt chiu Cho con gà mái ấp - >Bà là người chịu thương, chịu khó, chắt chiu từng niềm vui nho nhỏ trong cuộc sống còn nhiều vất vả, lo toan. Cứ hàng năm hàng năm Khi gió mùa đông tới Bà lo đàn gà toi Mong trời đừng sương muối Để cuối năm bán gà Cháu được quần áo mới - > Nỗi lo vì niềm vui của cháu, giản dị, chân thật → sự hi sinh lặng thầm của Bà đối với cháu. Ôi cái quần chéo go... Cái áo cánh trúc bâu Đi qua nghe sột soạt - >Niềm vui đơn sơ, giản dị và cảm động - > Tâm hồn trong sáng, hồn nhiên => Tình bà cháu sâu nặng, thắm thiết, bà lo toan vì cháu, cháu yêu thương, trân trọng và biết ơn bà. ?) Nhận xét gì về nhịp điệu của khổ 5, 6? Tác dụng? - Cách ngắt nhịp khác nhau - > nhịp điệu chậm rãi, đọc thoại đầy chất suy tưởng * GV: Qua 4 khổ thơ đặc biệt là câu cuối khổ 6 giúp ta cảm nhận được tình yêu thương sâu sắc, vô bờ của bà đối với cháu. ?Trong đoạn thơ ta thấy tình bà cháu được thể hiện qua những lời nói, cử chỉ, cảm xúc hết sức bình thường nhưng tại sao tình cảm ấy lại thành kỉ niệm khó quên trong lòng người cháu? 18
- Bởi đó là tình cảm gia đình, ruột thịt, là tình cảm quê hương, cội nguồn không thể thiếu trong mỗi con người. * GV: Tình thương cháu của bà đã tạo nên hạnh phúc tuổi thơ. Nữ sĩ XQ đã đi vào mạch sống đời thường một cách dung dị, hồn nhiên. Thơ với đời, hiện tại và quá khứ cứ đan xen, tự nhiên trong veo như nắng trưa và gió hè mát rượi... GV Tích hợp với bài thơ bếp lửa của Bằng Việt. * HS đọc phần 3 - GV: Tạm xa quá khứ với bao kỉ niệm êm đẹp tác giả trở lại với cuộc sống và cương vị của con người hiện tại. Từ liên tưởng nữ sĩ chuyển sang suy tưởng. ?) Vì sao người cháu có thể nghĩ rằng: “ Tiếng gà trưa Mang bao nhiêu hạnh phúc” - Tiếng gà trưa, ổ trứng hồng là hình ảnh của cuộc sống chân thật, bình yên, no ấm. - Tiếng gà trưa thức dậy bao tình cảm bà cháu, gia đình, quê hương. - Đó là âm thanh bình dị của làng quê đem lại niềm yêu thương cho con người ?) Em hiểu như thế nào về “giấc mơ hồng sắc trứng” - Giấc ngủ hồng sắc trứng - Ổ trứng hồng: mơ những hình ảnh đẹp, là hạnh phúc, niềm vui, những điều tốt lành. ?) Phân tích tác dụng của điệp từ “vì”? Điệp từ “vì” được lặp lại 4 lần –> khẳng định mục đích chiến đấu hết sức cao cả (vì lòng yêu tổ quốc, quê hương) nhưng cũng hết sức bình thường (vì tiếng gà, ổ trứng) => Tình yêu đất nước được bắt nguồn từ những tình cảm bình dị gắn bó với tuổi thơ, gắn bó với người bà * GV: Tiếng gà trưa bình dị mà thiêng liêng, nó nhắc nhở, lay gọi bao tình cảm đẹp dâng lên trong lòng người lính ra trận...Từ những kỉ niệm tuổi thơ thấm đẫm tình bà cháu cảm hứng thơ mở rộng tới tình yêu đất nước... ?) Màu sắc nào trong bài thơ có giá trị gợi cảm cao nhất? - Màu hồng (ổ rơm hồng, giấc ngủ hồng, ... ổ trứng hồng..) Tính từ “hồng” tạo nên một hình tượng thơ vừa đẹp, vừa biểu cảm, lung linh trong tâm tưởng mỗi người * GV bình: Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh “Ổ trứng tuổi thơ”, tính từ “hồng” tạo nên một hình tượng thơ vừa đẹp, vừa biểu cảm, lung linh trong tâm tưởng mỗi người. Màu hồng ấy sống mãi trong tim người lính, là niềm vui, hạnh 19
phúc, là sức mạnh để anh vượt qua bao gian khó, hiểm nguy nơi chiến trường khói lửa. Nh vËy, ®Ó x¸c ®Þnh v hiểu được tình cảm, cảm xúc của nh©n vËt tr÷ t×nh- ngêi ch¸u, gi¸o viªn ph¶i dÉn d¾t cho häc sinh thÊy dÇn qua tõng kh©u ®äc, t×m hiÓu m¹ch c¶m xóc cña bµi th¬, chñ ®Ò cña t¸c phÈm. §Õn khi ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh nghÜa lµ ph©n tÝch nh÷ng c¶m xóc, ý nghÜ, t×nh c¶m, t©m tr¹ng ...cña ngêi ch¸u l¹i ®îc thÓ hiÖn ë ®èi tîng tr÷ t×nh : ngêi bµ, tiếng gà, những con gà mái mơ, mái vàng, ổ trứng hồng.... nh©n vËt tr÷ t×nh, ®èi tîng tr÷ t×nh l¹i ®îc t¸c gi¶ thÓ hiÖn qua c¸c dÊu hiÖu nghÖ thuËt(nhÞp ®iÖu, h×nh ¶nh, ng«n ng÷, biÖn ph¸p tu tõ...) Rõ ràng, x¸c ®Þnh nh©n vËt tr÷ t×nh vµ ph©n tÝch nh©n vËt tr÷ t×nh trong mét giê ®äc, hiÓu v¨n b¶n gÇn nh lµ trang bÞ cho häc sinh kÜ n¨ng ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh mét c¸ch s©u s¾c vµ hÊp dÉn, tr¸nh c¸ch d¹y häc ®¬n ®iÖu cña gi¸o viªn vµ sù c¶m nhËn m¬ hå cña häc sinh. 3.3. Điều kiện thực hiện giải pháp, biện pháp - Người thầy phải thực sự có đạo đức nghề nghiệp, hết mình vì học sinh. Người thầy phải nắm được yêu cầu đổi mới phương pháp giáo dục và vận dung linh hoạt theo hoàn cảnh môi trường làm việc của mình. - Người thầy biết lắng nghe học sinh nói, quan sát học sinh làm để điều chỉnh uốn nắn, cũng như động viên kịp thời các em, các em từng bước nhận ra kến thức, chiếm lĩnh kiến thức. - Cụ thể khi lên lớp, thầy phải chuẩn bị bài chu đáo bằng mọi cách có thể từ nội dung đến phương pháp, phương tiện, cách dạy các em chuẩn bị bài ở nhà như thế nào.. để các em nắm bắt kiến thức một cách khoa học nhất. - Rèn kĩ năng phân tích nhân vật trữ tình cho học sinh lớp 7 ở giờ đọc hiểu văn bản thơ là trang bị cho các em cách tiếp nhận kiến thức một cách hiệu quả, không gò bó, áp đặt. Chính vì vậy trong dạy học đòi hỏi người thầy phải kiên trì và sáng tạo về mọi mặt. Người thầy muốn nâng cao giờ dạy của mình phải không ngừng học tập và rèn luyện chuyên môn nghiệp vụ. Trong dạy học luôn đòi hỏi có sự sáng tạo về phương pháp thì mới có kết quả tốt đẹp. 3.4. Kết quả thu được qua khảo nghiệm, giá trị khoa học của vấn đề nghiên cứu. Qua qu¸ tr×nh d¹y - häc c¸c tiÕt bµi vÒ t¸c phÈm th¬ tr÷ t×nh, víi nh÷ng néi dung, biÖn ph¸p tæ chøc thùc hiÖn nh trªn, t«i ®· ®¹t ®îc kÕt qu¶ cô thÓ lµ: Häc sinh hai líp 7A, 7C, t«i phô tr¸ch ®· ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan vÒ kÜ n¨ng ®äc: c¸c em ®· biÕt ®äc ®óng (ng÷ ®iÖu, c©u, nhÞp th¬), ®äc thÓ hiÖn t×nh c¶m - ®äc s¸ng t¹o; kÜ n¨ng ph¸t hiÖn, ph©n tÝch dÊu hiÖu nghÖ thuËt(biÕt ph¸t hiÖn c¸c h×nh ¶nh, råi nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ), biÕt tr×nh bµy c¶m nhËn vÒ ®o¹n th¬, bµi th¬. 20