Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Đa dạng các hình thức thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học Lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 tại trường THPT Quỳ Hợp 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:69

Thêm vào BST

Báo xấu

4
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sáng kiến "Đa dạng các hình thức thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học Lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 tại trường THPT Quỳ Hợp 2" được hoàn thành với mục tiêu nhằm nghiên cứu lý luận về dạy học thực hành lịch sử và thực tiễn của việc phát triển năng lực cho học sinh qua các hình thức dạy học thực hành trong lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 ở trường phổ thông nói riêng, đề tài tập trung khẳng định tầm quan trọng của tổ chức đa dạng các hình thức thực hành lịch sử trong Chương trình GDPT 2018 (bổ sung năm 2022) và đề xuất một số biện pháp để phát triển năng lực cho học sinh; nhằm nâng cao hiệu quả dạy, học Lịch sử nói chung và nâng cao chất lượng bồi dưỡng học sinh giỏi nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Đa dạng các hình thức thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học Lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 tại trường THPT Quỳ Hợp 2

SỞ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 2 ------------- SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM ĐỀ TÀI: “ĐA DẠNG CÁC HÌNH THỨC THỰC HÀNH PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CHƯƠNG TRÌNH GDPT NĂM 2018 TẠI TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 2” MÔN: LỊCH SỬ Đồng tác giả: Trần Thị Vân, Phạm Thị Ngọc Anh Tổ: Khoa học Xã hội Năm học: 2023-2024 Điện thoại liên hệ: 0962.941.456 Nghệ An, tháng 4/2024
MỤC LỤC STT NỘI DUNG Trang 1 A. ĐẶT VẤN ĐỀ 1 2 1. Lý do chọn đề tài 1 3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2 4 2.1. Mục đích nghiên cứu 2 5 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 3 6 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3 7 3.1. Đối tượng nghiên cứu 3 8 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3 9 4. Phương pháp nghiên cứu 3 10 5. Đóng góp dự kiến của đề tài 4 11 5.1. Ý nghĩa về mặt lý luận 4 12 5.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn 4 13 B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 6 14 Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc nâng cao hiệu quả 6 dạy học thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 15 1. Cơ sở lí luận của dạy học thực hành để phát triển năng lực học 6 sinh trong dạy học lịch sử chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 16 1.1. Thời lượng tiết thực hành lịch sử trong dạy học lịch sử Chương 6 trình GDPT 2018 ở trường THPT 17 1.2. Vị trí, ý nghĩa của việc dạy học tiết thực hành trong dạy học 10 lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 18 1.3. Nhiệm vụ dạy học tiết thực hành trong dạy học lịch sử Chương 12 trình GDPT 2018 ở trường THPT 19 2. Cơ sở thực tiễn của dạy học nội dung thực hành trong dạy học 13 lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 20 Chương 2: Biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học thực hành để phát 17 triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 21 1. Nâng cao nhận thức của giáo viên và học sinh về sự cần thiết, 17 tầm quan trọng của dạy học nội dung thực hành 22 2. Xác định đúng mục tiêu và lựa chọn nội dung trọng tâm trong 18 chủ đề để hướng dẫn học sinh thực hành hiệu quả 23 3. Đa dạng các phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp với nội dung 19 thực hành để bảo đảm sự hợp lí và mang tính khả thi trong dạy học phát triển năng lực 24 3.1. Hướng dẫn học sinh lập sơ đồ tư duy 20 25 3.2. Tổ chức cho học sinh tham gia trò chơi lịch sử, thi hùng biện, 24 đóng vai hướng dẫn viên du lịch để giới thiệu những vấn đề cơ bản của chủ đề 26 3.3. Thực hành lịch sử thông qua hoạt động trải nghiệm 31
27 3.4. Dạy học theo dự án 32 28 3.5. Thực hành lịch sử thông qua sáng tạo mô hình học tập 37 29 3.6. Thực hành lịch sử thông qua hình thức thiết kế poster 40 30 3.7. Giáo dục STEM: nhận thức và vận dụng vào tiết thực hành 43 Lịch sử 31 Chương 3: Khảo sát và thực nghiệm sự cần thiết và tính khả thi của 49 biện pháp đề xuất 32 1. Khảo sát và thực nghiệm sự cần thiết và tính khả thi của các biện pháp 49 đề xuất 33 2. Thực nghiệm sư phạm 53 34 2.1. Mục tiêu thực nghiệm 53 35 2.2. Nhiệm vụ thực nghiệm 54 36 2.3. Tổ chức tiến hành thực nghiệm 54 37 2.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm 55 38 2.5. Kết luận chung về thực nghiệm sư phạm 57 39 C. KẾT LUẬN 59 40 1. Một số kết quả đạt được và hướng phát triển 59 41 2. Kiến nghị 62 42 2.1. Đối với giáo viên 62 43 2.2. Đối với Nhà trường 63 44 2.3. Đối với Sở GD&ĐT 63 45 TÀI LIỆU THAM KHẢO 64
“ĐA DẠNG CÁC HÌNH THỨC THỰC HÀNH ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018 TẠI TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 2” A. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Chương trình môn Lịch sử năm 2022 (ban hành kèm theo Thông tư số 13/2022/TT- BGDĐT ngày 03/8/2022 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo) đã nêu rõ: “Chương trình môn Lịch sử coi trọng nội dung thực hành lịch sử, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống. Chương trình coi thực hành là một nội dung quan trọng và là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển năng lực học sinh” [1, tr.5]. Để đạt được yêu cầu về quan điểm xây dựng chương trình môn Lịch sử, người học cần có khả năng kết hợp các kiến thức, kĩ năng (nhận thức và thực hành), thái độ, động cơ, cảm xúc, hứng thú để thực hiện các nhiệm vụ học tập trong bối cảnh, tình huống thực tiễn một cách hiệu quả. Hơn nữa, dạy học nội dung thực hành là nhiệm vụ quan trọng nhưng cũng có không ít khó khăn cho giáo viên và học sinh khi tổ chức thực hiện, đòi hỏi cần có những biện pháp sư phạm hữu hiệu, góp phần thực hiện một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển từ giáo dục mang tính hàn lâm, xa rời thực tiễn sang giáo dục chú trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Thực hành bộ môn
Lịch sử là một hoạt động trí tuệ, giúp học sinh rèn luyện và phát triển phẩm chất, năng lực, nhất là kĩ năng thực hành được rèn luyện và ngày càng thuần thục hơn trong quá trình tự khám phá và hoàn thiện tri thức của bản thân. Trong tổ chức dạy học, thực hành Lịch sử được hiểu là trên cơ sở những kiến thức và phương pháp học tập bộ môn được tiếp thu, học sinh có thể vận dụng vào các nhiệm vụ học tập, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống. Đây có thể xem là biểu hiện cao nhất cho nỗ lực học tập của người học, nhằm rèn luyện kĩ năng thực hành theo mục tiêu học tập đề ra và góp phần đào tạo thế hệ trẻ có tri thức, năng động, tự chủ và linh hoạt trong việc giải quyết các vấn đề của thực tiễn. Nội dung của tiết thực hành Lịch sử được giáo viên tổ chức rất linh hoạt sau mỗi chủ đề trong chương trình môn Lịch sử. Các hình thức tổ chức giáo dục cũng được giáo viên sử dụng một cách đa dạng như hoạt động nhóm, cá nhân tự học; học ở trên lớp, ở bảo tàng, trên thực địa; giáo dục STEM; học qua dự án, di sản;... Xuất phát từ những lý do trên và nhằm góp phần nâng cao hiệu quả thực hiện bộ môn Lịch sử trong Chương trình GDPT năm 2018 nên tôi chọn đề tài “Đa dạng các hình thức thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học Lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 tại trường THPT Quỳ Hợp 2” làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận về dạy học thực hành lịch sử và thực tiễn của việc phát triển năng lực cho học sinh qua các hình thức dạy học thực hành trong lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 ở trường phổ thông nói riêng, đề tài tập trung khẳng định tầm quan trọng của tổ chức đa dạng các hình thức thực hành lịch sử trong Chương trình GDPT 2018 (bổ sung năm 2022) và đề xuất một số biện pháp để phát triển năng lực cho học sinh;
nhằm nâng cao hiệu quả dạy, học Lịch sử nói chung và nâng cao chất lượng bồi dưỡng học sinh giỏi nói riêng. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài. - Đề xuất những giải pháp để tổ chức dạy học thực hành lịch sử nhằm phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học Chương trình GDPT 2018 ở các trường THPT. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá khả năng ứng dụng thực tế và hiệu quả của những giải pháp đã đưa ra. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu: Đề tài được tiến hành thực nghiệm và khảo sát trên các đối tượng là học sinh các khối 10,11 trường THPT Quỳ Hợp 2 và các trường THPT Nghệ An. Để những biện pháp trong đề tài có thể ứng dụng phổ biến trong các trường THPT, tác giả chủ yếu tiến hành thực nghiệm và khảo sát ở các lớp học 10,11. Từ tháng 9/2023 đến tháng 12/2023 tác giả tiến hành ở trường THPT Quỳ Hợp 2. Từ tháng 12/2023 đến tháng 4/2024, tác giả tiến hành ở một số trường THPT ở tỉnh Nghệ An. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tiến hành các biện pháp dạy học thực hành lịch sử theo hướng phát triển năng lực cho học sinh trong chương trình lịch sử ở lớp 10, 11 Chương trình GDPT 2018. Đề tài chỉ nghiên cứu tại trường THPT nơi tác giả công tác và thực nghiệm đề tài tại một số trường THPT ở tỉnh Nghệ An. 4. Phương pháp nghiên cứu
Thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: Phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp phân loại, hệ thống; phương pháp quan sát khoa học; phương pháp khảo sát điều tra; phương pháp thực nghiệm; phương pháp toán học thống kê… 5. Đóng góp dự kiến của đề tài 5.1. Ý nghĩa về mặt lí luận - Hoàn chỉnh hệ thống cơ sở lý luận của tổ chức các hình thức dạy học thực hành lịch sử nhằm phát triển năng lực cho học sinh THPT; đồng thời khẳng định vai trò, ý nghĩa, sự cần thiết của việc dạy học nội dung thực hành lịch sử nhằm phát triển năng lực cho HS. - Xây dựng cụ thể quy trình, đề xuất các biện pháp để tổ chức dạy học thực hành lịch sử nhằm phát huy năng lực cho học sinh THPT. Giúp HS sẽ nắm chắc, hiểu rõ sự kiện, tạo hứng thú trong học tập lịch sử; chú trọng phát triển năng lực thực hành lịch sử sẽ góp phần quan trọng trong việc thực hiện thành công Chương trình GDPT 2018. Đồng thời cung cấp nguồn tài liệu chuẩn đảm bảo độ tin cậy chính xác khoa học để các em học tập và ôn tập thi học sinh giỏi tốt hơn. - Tính mới thể hiện ở phương pháp dạy học theo hướng tích cực, tổ chức các hoạt động học tập, hình thức thực hành lịch sử để phát triển năng lực cho học sinh, tạo điều kiện cho học sinh có khả năng tự học và ôn tập nâng cao kiến thức thông qua nội dung chuyên đề và qua hệ thống bài tập cụ thể và hướng dẫn giải quyết khoa học mà chưa có tài liệu nào đưa ra. - Xây dựng hoàn chỉnh hệ thống các dạng bài tập thực hành lịch sử hướng phát triển phẩm chất năng lực đủ 4 cấp độ nhận thức, kế hoạch thực hiện và hệ thống bài tập có lời giải chi tiết. 5.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn - Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần nâng cao nhận thức về lí luận bộ môn, rèn luyện kĩ năng nghiên cứu khoa học và kĩ năng vận dụng lí luận vào dạy học của bản thân.
- Sáng kiến là tài liệu tham khảo để cho GV tổ chức dạy học thực hành lịch sử để nâng cao chất lượng bộ môn, đồng thời cung cấp hệ thống bài tập thực hành lịch sử cho HS để tự học, tự bồi dưỡng để nâng cao chất lượng học tập, rèn luyện và phát triển năng lực học sinh. - Đề tài có thể được các trường THPT khác trên địa bàn tỉnh nghiên cứu và vận dụng phù hợp trong dạy học các đối tượng tương ứng. Đóng góp mới của đề tài: Xây dựng hoàn chỉnh các biện pháp tổ chức dạy học thực hành lịch sử để phát triển năng lực cho HS trong Chương trình GDPT 2018. Đồng thời cung cấp cho GV tài liệu có thể tham khảo, sử dụng cho quá trình dạy học và kiểm tra đánh giá góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn và sử dụng để ôn thi học sinh giỏi. Đề tài đã tháo gỡ một phần khó khăn cho GV và HS về cách dạy và cách học để phát triển năng lực học sinh, đồng thời ôn luyện thi HSG chương trình GDPT 2018.
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC THỰC HÀNH ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018 Ở TRƯỜNG THPT 1. Cơ sở lí luận của dạy học thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT 1.1 Thời lượng tiết thực hành lịch sử trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT Chương trình giáo dục phổ thông 2018 - Chương trình tổng thể, ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo; Chương trình môn học - Chương trình giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2018 (ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 và sửa đổi, bổ sung theo Thông tư số 13/2022/TT-BGDĐT ngày 03/8/2022 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo) theo đó Lịch sử là môn học thuộc nhóm Khoa học xã hội, gồm 2 phần: phần bắt buộc đối với tất cả học sinh, học theo các chủ đề, thời lượng 52 tiết/1 năm học và phần lựa chọn cho học sinh theo định hướng nghề nghiệp, học theo chuyên đề, thời lượng 35 tiết/1 năm học; quy định 20% thời lượng của chương trình dành cho nội dung/bài thực hành LS (áp dụng đối với cả phần bắt buộc và phần lựa chọn). Như vậy, căn cứ vào thời lượng của chương trình môn học quy định, giáo viên phải dành khoảng 10 tiết cho nội dung/bài thực hành (đối với phần bắt buộc, học theo chủ đề) và 7 tiết cho nội dung/bài thực hành (đối với phần lựa chọn, học theo chuyên đề). Chương trình giáo dục phổ thông 2022 rất coi trọng thực hành, thực tiễn khi quy định: “Chương trình môn Lịch sử coi trọng thực hành lịch sử, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống. Cụ thể: a) Chương trình coi thực hành là một nội dung quan trọng và là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển năng lực học sinh; b) Chương trình tăng cường thời
lượng thực hành; đa dạng hoá các loại hình thực hành thông qua các hình thức tổ chức giáo dục như hoạt động nhóm, cá nhân tự học; học ở trên lớp, bảo tàng, thực địa, học qua dự án, di sản,...” [1, tr.5]. Chương trình giáo dục phổ thông mới xác định yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù của môn Lịch sử. Các thành phần của năng lực lịch sử là: tìm hiểu lịch sử, nhận thức và tư duy lịch sử, vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học. [1, tr.7]. Việc coi trọng thực hành trong dạy học lịch sử có vai trò rất lớn đối với việc hình thành ba thành phần của năng lực lịch sử, nhất là khi học sinh vận dụng được kiến thức lịch sử để lí giải những vấn đề của thực tiễn cuộc sống, có khả năng tự tìm hiểu những vấn đề lịch sử, phát triển năng lực sáng tạo, có khả năng tiếp cận và xử lí thông tin từ những nguồn khác nhau. Trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thông tin trên mạng internet là một nguồn dễ tiếp cận, đa dạng, sinh động, góp phần hình thành ở học sinh năng lực tự học và tự học lịch sử suốt đời. Thực hiện theo Chương trình học tập bắt buộc trong sách giáo khoa Lịch sử 10 (bộ sách KNTT), trong tổng số 52 tiết học theo chủ đề, số tiết dành cho dạy học bài nghiên cứu kiến thức mới là 37, số tiết thực hành lịch sử là 10 và số tiết kiểm tra, đánh giá định kì là 5 tiết. Đối với Chương trình học chuyên đề lựa chọn, trong tổng số tiết là 35 thì có 28 tiết dành cho nghiên cứu kiến thức mới, 7 tiết dành cho thực hành (không có tiết kiểm tra, đánh giá định kì). Cụ thể, số tiết hướng dẫn phân bổ trong sách giáo khoa Lịch sử 10 và Chuyên đề học tập Lịch sử 10 (bộ sách KNTT) như sau: (1) Thời lượng nội dung thực hành theo sách giáo khoa Lịch sử 10 STT Tên chủ đề Số tiết thực hành Chủ đề 1 Lịch sử và Sử học 01 Chủ đề 2 Vai trò của Sử học 01
Chủ đề 3 Một số nền văn minh thế giới thời cổ – 02 trung đại Chủ đề 4 Các cuộc cách mạng công nghiệp trong 01 lịch sử thế giới Chủ đề 5 Văn minh Đông Nam Á thời cổ-trung đại 01 Chủ đề 6 Một số nền văn minh trên đất nước Việt 02 Nam (trước năm 1858) Chủ đề 7 Cộng đồng các dân tộc Việt Nam 01 (2) Thời lượng nội dung thực hành theo Chuyên đề học tập Lịch sử 10 Số tiết (thực hành/ STT Tên chuyên đề chuyên đề) Chuyên đề 1 Các lĩnh vực của Sử học 2/7 Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn 3/13 Chuyên đề 2 hoá Việt Nam Chuyên đề 3 Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn 1/15 hoá ở Việt Nam (1) Thời lượng nội dung thực hành theo sách giáo khoa Lịch sử 11 STT Tên chủ đề Số tiết thực hành Chủ đề 1 Cách mạng tư sản và sự phát triển của CNTB 01 Chủ đề 2 Chủ nghĩa xã hội từ năm 1917 đến nay 01 Chủ đề 3 Qúa trình giành độc lập dân tộc của các quốc 01 gia ĐNA
Chủ đề 4 Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc và CT giải phóng 02 dân tộc trong LSVN Chủ đề 5 Một số cuộc cải cách lớn trong LSVN 02 Chủ đề 6 Lịch sử bảo vệ chủ quyền, các quyền và 03 lợi ích hợp pháp của VN Từ số liệu về thời lượng nêu trên, có thể khẳng định, dạy học nội dung thực hành có vị trí, ý nghĩa hết sức quan trọng trong chương trình Lịch sử 10 theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Tuỳ thuộc vào thực tiễn của nhà trường, giáo viên linh hoạt trong tổ chức hoạt động thực hành cho học sinh. Để tổ chức hoạt động thực hành, giáo viên có thể lồng ghép trong quá trình dạy học chủ đề hoặc sau khi kết thúc chủ đề. - Kĩ năng: Có nhiều định nghĩa khác nhau về kĩ năng. Theo Từ điển tiếng Việt: “Kĩ năng là khả năng vận dụng những kiến thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tiễn” (Hoàng Phê và cộng sự, 2007, tr 800). Như vậy, cách giải thích này quan tâm đến những hành động, những thao tác cụ thể mà chủ thể sử dụng. Tác giả Nguyễn Thị Thế Bình thì cho rằng: “Kĩ năng là sự thực hiện có kết quả một công việc nào đó (lao động chân tay hay nhận thức) bằng cách vận dụng những tri thức, những kinh nghiệm đã có để hành động phù hợp với hoàn cảnh và những điều kiện cho phép (Nguyễn Thị Thế Bình, 2014, tr 28). Điều đó có nghĩa là, kĩ năng gồm những hiểu biết về đối tượng cần tác động, đặc biệt là những quy luật vận động của đối tượng. Như vậy, có thể hiểu, kĩ năng luôn có chủ đích và định hướng rõ ràng. Khi lặp đi lặp lại một hành động nào đó, con người sẽ có được kĩ năng. - Thực hành lịch sử: Theo Từ điển tiếng Việt, thực hành là “làm để áp dụng lí thuyết vào thực tế” (Hoàng Phê và cộng sự, 2007, tr 1506). Từ khái niệm trên có thể hiểu, “thực hành lịch sử” là trên cơ sở những kiến thức và phương pháp học tập bộ môn được lĩnh hội, HS biết vận dụng chúng để giải quyết các nhiệm vụ học tập hoặc những vấn đề của thực tế cuộc sống.
- Kĩ năng thực hành: Từ hai khái niệm “kĩ năng” và “thực hành”, có thể hiểu, KNTH là khả năng HS áp dụng các tri thức đã học vào thực tế một cách thuần thục, nhuần nhuyễn, có kết quả. Như vậy, người có KNTH là người nắm chắc về lí thuyết, thực hiện các thao tác hành động một cách linh hoạt, phù hợp với hoàn cảnh thực tế, đem lại hiệu quả cao cho công việc trong những tình huống mới có ý nghĩa, đáp ứng mục tiêu dạy học đặt ra. 1.2. Vị trí, ý nghĩa của việc dạy học tiết thực hành trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT Trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018, nội dung về thực hành, các hoạt động trải nghiệm, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống đặc biệt được coi trọng. Hiện thực lịch sử là những gì đã diễn ra trong quá khứ, tồn tại một cách khách quan, độc lập, ngoài ý muốn của con người và nó chỉ diễn ra một lần không bao giờ lặp lại. Vậy làm thế nào để khôi phục lại bức tranh lịch sử trong quá khứ đòi hỏi giáo viên phải không ngừng đổi mới phương pháp dạy học? Đa dạng hoá các hình thức thực hành là một trong những phương pháp dạy học lịch sử theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 nhằm phát huy các phẩm chất và năng lực của học sinh tại trường THPT. Chương trình giáo dục phổ thông mới xác định yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù của môn Lịch sử. Các thành phần của năng lực lịch sử là: tìm hiểu lịch sử, nhận thức và tư duy lịch sử, vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học. [2, tr.7]. Việc coi trọng thực hành trong dạy học lịch sử có vai trò rất lớn đối với việc hình thành ba thành phần của năng lực lịch sử, nhất là khi học sinh vận dụng được kiến thức lịch sử để lí giải những vấn đề của thực tiễn cuộc sống, có khả năng tự tìm hiểu những vấn đề lịch sử, phát triển năng lực sáng tạo, có khả năng tiếp cận và xử lí thông tin từ những nguồn khác nhau. Trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thông tin trên mạng internet là một nguồn dễ tiếp cận, đa dạng, sinh động, góp phần hình thành ở học sinh năng lực tự học và tự học lịch sử suốt đời. Dạy học tiết thực hành (được xem là một trong những bài học lịch sử, còn gọi là bài thực hành) được sử dụng khi hoàn thành việc nghiên cứu, dạy học một chủ đề lịch sử
trong chương trình. Chương trình Lịch sử 10 được cấu tạo thành các chủ đề/nội dung và định hướng yêu cầu cần đạt của mỗi chủ đề/nội dung đó. Trên cơ sở chủ đề và yêu cầu cần đạt của chương trình quy định, sách giáo khoa Lịch sử 10 cấu tạo thành các bài học cụ thể song lại được cấu trúc một cách có hệ thống, có mối liên hệ logic với nhau. Trong đó, nội dung thực hành được sắp xếp, bố trí dạy học ở cuối mỗi chủ đề. Cùng với việc thực hiện mục tiêu môn học, dạy học nội dung thực hành có vị trí, ý nghĩa quan trọng, góp phần đào tạo thế hệ trẻ trở thành những người có tri thức khoa học, năng động, tự chủ và linh hoạt trong việc giải quyết các vấn đề của thực tiễn. Trước hết, dạy học nội dung thực hành giúp học sinh củng cố, hệ thống, mở rộng, tìm tòi và khắc sâu kiến thức cơ bản của môn học, làm phong phú vốn hiểu biết về lịch sử. Ví như, với chủ đề “Một số nền văn minh thế giới thời kì cổ – trung đại”, thông qua hoạt động thực hành, học sinh sẽ ghi nhớ, thống kê và hiểu sâu sắc hơn những thành tựu, dấu ấn của nền văn minh phương Đông, phương Tây thời cổ – trung đại trong tiến trình lịch sử nhân loại. Hoặc tổ chức dạy học nội dung thực hành chủ đề “Các cuộc cách mạng công nghiệp trong lịch sử thế giới”, học sinh sẽ có điều kiện để hiểu cụ thể và logic những thành tựu tiêu biểu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất và lần thứ hai (thời kì cận đại) và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba và lần thứ tư (thời kì hiện đại) cũng như ý nghĩa, tác động của các cuộc cách mạng công nghiệp đối với tất cả các lĩnh vực hoạt động của con người. Dạy học nội dung thực hành góp phần phát triển năng lực nhận thức và năng lực hành động cho học sinh. Trong quá trình ôn tập, thực hành ở mỗi chủ đề lịch sử, học sinh sẽ thành thạo các kĩ năng thu thập và khai thác các nguồn tư liệu để tìm hiểu về các sự kiện lịch sử; có khả năng tái hiện bức tranh quá khứ; biết xác định mối liên hệ logic, đánh giá, giải thích các sự kiện, hiện tượng theo quan điểm lịch sử; và đặc biệt, linh hoạt trong việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Chẳng hạn, với chủ đề “Các cuộc cách mạng công nghiệp trong lịch sử thế giới”, học sinh có thể rèn luyện kĩ năng thuyết trình, hùng biện thông qua việc vận dụng và giới thiệu được một số thành tựu của cách mạng công nghiệp
có ý nghĩa đối với bản thân trong cuộc sống và học tập như máy tính, internet, công nghệ thông tin,... Dạy học nội dung thực hành góp phần quan trọng vào việc giáo dục những phẩm chất tốt đẹp cho học sinh, đó là lòng yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm. Ví như, khi tổ chức dạy học nội dung thực hành chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”, góp phần giáo dục cho học sinh truyền thống yêu nước, tự hào về những giá trị văn hoá tốt đẹp mà ông cha đã xây dựng nên, từ đó xác định trách nhiệm và vai trò của bản thân trong việc bảo tồn, giữ gìn, phát huy những giá trị văn hoá trong đời sống hiện đại. Hoặc, tổ chức dạy học nội dung thực hành chủ đề “Cộng đồng các dân tộc Việt Nam”, những phẩm chất của học sinh được nuôi dưỡng, bồi đắp và phát huy đó là lòng yêu nước, nhân ái, trách nhiệm về tinh thần đại đoàn kết dân tộc của nhân dân Việt Nam trong lịch sử cũng như trong đời sống hiện nay. 1.3. Nhiệm vụ dạy học tiết thực hành trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT Môn Lịch sử ở trường phổ thông bao gồm hai loại bài học chủ yếu, đó là bài hình thành kiến thức mới (có thể tiến hành trên lớp, hoặc tiến hành tại thực địa, nhà bảo tàng lịch sử) và bài thực hành lịch sử (hay còn gọi là dạy học nội dung thực hành). Mỗi loại bài học có nhiệm vụ riêng biệt trong quá trình dạy học, có ảnh hưởng đến chất lượng dạy học bộ môn. Nhiệm vụ dạy học nội dung thực hành là củng cố, tổng hợp, hệ thống hoá và khái quát hoá những kiến thức học sinh đã tiếp thu trong các bài học của mỗi chủ đề. Trên cơ sở những kiến thức cơ bản, giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu bản chất, mối liên hệ giữa các sự kiện lịch sử, giải thích những khái niệm, rèn luyện các kĩ năng, kĩ xảo, thực hành bộ môn, vận dụng tri thức lịch sử vào cuộc sống. Vì vậy, tiến hành dạy học nội dung thực hành không giống với bài hình thành kiến thức mới. Dạy học nội dung thực hành muốn đạt hiệu quả phải bảo đảm các điều kiện như: Học sinh phải chuẩn bị trước ở nhà; Giáo viên là người định hướng, tổ chức, phát huy tính
tích cực, độc lập, sáng tạo của học sinh; Lựa chọn đúng nội dung trọng tâm thực hành, nguồn tài liệu cũng như phương pháp, phương tiện dạy học. Với các yêu cầu như vậy, dạy học nội dung thực hành lịch sử có ưu thế vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại như dạy học nhóm, nêu và giải quyết vấn đề, lập sơ đồ tư duy, dạy học theo dự án, tổ chức trò chơi lịch sử,... tạo điều kiện để học sinh tìm tòi, mở rộng, vận dụng, nâng cao kiến thức đã tiếp thu trong tình huống mới hoặc giải quyết những nhiệm vụ có tính thực tiễn cao. 2. Cơ sở thực tiễn của dạy học nội dung thực hành trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT Như chúng tôi đã trình bày ở phần cơ sở lí luận, điểm mới trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 nói chung và chương trình Lịch sử nói riêng là rất coi trọng nội dung thực hành trong hoạt động dạy và học. Mục đích của hoạt động thực hành là nhằm kết nối kiến thức bộ môn với thực tiễn nhằm góp phần đào tạo những con người lao động mới vừa nắm vững lí thuyết vừa có khả năng vận dụng linh hoạt những điều đã học vào giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Đây là một sự đổi mới có ý nghĩa đáp ứng được đòi hỏi của việc đào tạo nguồn nhân lực hiện nay. Những hình thức tổ chức dạy các tiết học thực hành Lịch sử 10 trong chương trình GDPT 2018. Theo thông tư 13/2022/TT-BGDĐT về sửa đổi, bổ sung một số nội dung Chương trình tổng thể trong Chương trình giáo dục phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, các tiết thực hành Lịch sử có thể được tổ chức dạy học dưới các hình thức sau: - Tổ chức các hoạt động thực hành lịch sử tại lớp học. - Tiến hành các hoạt động giáo dục lịch sử gắn với thực địa (di sản lịch sử, học tập tại các bảo tàng, xem phim tài liệu lịch sử; tổ chức các câu lạc bộ, các cuộc thi “Em yêu lịch sử”, “Nhà sử học trẻ tuổi”, các trò chơi lịch sử, thực hiện dự án học tập.
Tuy nhiên, quá trình thực hiện dạy các tiết thực hành trong chương trình Lịch sử lớp 10 - năm học 2022-2023 và năm học 2023-2024 còn gặp nhiều khó khăn. Đây là những năm đầu tiên chúng ta thực hiện chương trình mới ở cấp THPT và cũng là lần đầu tiên trong chương trình môn Lịch sử có dành một thời lượng lớn cho tiết thực hành. Tuy chương trình có bố trí thời lượng dạy nhưng dạy nó vào thời điểm nào, mỗi tiết dạy nội dung gì, dạy theo hình thức tổ chức như thế nào thì trong sách cả học sinh và sách giáo viên đều không có nội dung hướng dẫn. Vì thế cho nên hầu hết giáo viên dạy môn Lịch sử cấp THPT đang còn bỡ ngỡ, không biết nên tiến hành các tiết thực hành như thế nào cho phù hợp. Bên cạnh đó, theo quan niệm truyền thống, môn Lịch sử là môn "đi tìm quá khứ", "xa rời thực tiễn". Chính quan niệm này đã tạo nên một sức ý khiến nhiều giáo viên và một bộ phận học sinh ngại đổi mới hình thức tổ chức dạy học môn Lịch sử, trong đó có các tiết thực hành. Giáo viên đều nhận thức được khái niệm và ý nghĩa, vai trò của tổ chức dạy học thực hành lịch sử hiện nay đối với việc nâng cao chất lượng dạy học LS hiện nay. Do đó, việc đa dạng cách hình thức dạy học thực hành lịch sử cần được tiến hành một cách thường xuyên ở các trường THPT những còn khá đơn điệu và chưa phát huy được tính chủ động của HS trong quá trình tổ chức dạy học nên kết quả đạt lại không cao và chưa gây được hứng thú, động cơ học tập đúng đắn cho HS. Mặc dù nhiều GV đã rất cố gắng đổi mới PPDH, tìm tòi nghiên cứu các tài liệu tham khảo bổ sung bài giảng để nâng cao chất lượng DHLS ở trường THPT. Do điều kiện cơ sở vật chất còn hạn chế, GV còn phải làm nhiều công việc nhiệm vụ khác nhau lại thiếu cơ sở về lý luận dạy học thực hành lịch sử cho HS ở trường THPT nên việc tổ chức, triển khai một số phương pháp dạy học mới, Chương trình GDPT mới sao cho phù hợp với điều kiện giảng dạy của trường và đặc trưng nhận thức của HS đôi lúc chưa phù hợp, chưa đem lại hiệu quả cao. Để nắm bắt được cụ thể thực tế việc tổ chức dạy thực hành môn Lịch sử ở các trường THPT, bên cạnh việc trao đổi, trò chuyện, vào cuối học kì I- năm học 2023-2024, chúng tôi còn tiến hành khảo sát, lấy ý kiến của 30 giáo viên trên địa bàn huyện Quỳ Hợp qua phần mềm google Forms với mẫu sau:
Kết quả cuộc khảo sát mà chúng tôi thu nhận được là: Hình thức tổ chức dạy học tiết Số lượng giáo viên lựa chọn Tỷ lệ thực hành Sử dụng sơ đồ tư duy 7/30 23,3% Xem phim tư liệu lịch sử 5/30 16,66% Dạy học dựa trên dự án học tập 2/30 6,67% Tổ chức cuộc thi tìm hiểu lịch sử 3/10 10% Tổ chức hoạt động trải nghiệm 2/30 6,67% Tổ chức các trò chơi lịch sử 12/30 4% Thiết kế các porter lịch sử 8/30 26,7% Ôn tập trên lớp 30/30 100% Từ kết quả điều tra và khảo sát, chúng tôi thấy, phần lớn giáo viên đang còn dạy nội dung thực hành bằng hình thức đơn giản nhất như ôn tập, thống kê lại kiến thức cơ bản mà chưa đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học, gây tâm lí nhàm chán cho học sinh, chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới của Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Bên cạnh những khó khăn nói trên, trong những năm gần đây, các cấp học đã bắt đầu có sự đổi mới phương pháp, hình thức dạy và học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh để tiếp cận chương trình GDPT 2018. Giáo viên bộ môn Lịch sử một số trường (trong đó có trường chúng tôi) đã mạnh dạn tổ chức dạy học tại di sản hoặc tiến
hành các hoạt động ngoại khóa như tham quan bảo tàng, di tích lịch sử, văn hóa, tổ chức các câu lạc bộ, các cuộc thi tìm hiểu Lịch sử. Trên đây là những cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài "Đa dạng các hình thức thực hành để phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử Chương trình GDPT năm 2018 tại trường THPT Quỳ Hợp 2". Chúng tôi thực hiện đề tài này với muốn góp phần đổi mới hình thức tổ chức dạy học các tiết thực hành Lịch sử trong chương trình GPPT 2018 ở các trường THPT để nâng cao hiệu quả học tập bộ môn và đưa môn Lịch sử phát huy đúng vai trò, vị thế của nó ở chương trình GDPT 2018.
CHƯƠNG II BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC THỰC HÀNH ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018 Ở TRƯỜNG THPT 1. Nâng cao nhận thức của giáo viên và học sinh về sự cần thiết, tầm quan trọng của dạy học nội dung thực hành Hoạt động dạy học nội dung thực hành chỉ có hiệu quả khi có sự tương tác, phối hợp nhuần nhuyễn của giáo viên và học sinh vào quá trình dạy học. Nâng cao nhận thức của giáo viên và học sinh về vị trí, tầm quan trọng của các nội dung thực hành trong dạy học môn Lịch sử là điều hết sức cần thiết. Trong quá trình tổ chức dạy học, giáo viên đóng vai trò là người định hướng, hướng dẫn, tổ chức hoạt động thực hành của học sinh, sẽ thúc đẩy tính tích cực nhận thức, khát khao vươn lên chiếm lĩnh tri thức, làm chủ kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo tương ứng của người học. Vì vậy, trong hệ thống các bài học, tiết học lịch sử cần thực hiện có hiệu quả dạy học các nội dung thực hành, góp phần đào tạo những con người lao động mới vừa nắm vững lí thuyết vừa có khả năng vận dụng linh hoạt những điều đã học vào giải quyết các vấn đề của cuộc sống. Hơn nữa, chương trình cũng như sách giáo khoa Lịch sử 10 không gợi ý cụ thể về nội dung, phương pháp, cách thức tổ chức dạy học của tất cả các nội dung thực hành, điều này là một trong những khó khăn nhất định đòi hỏi giáo viên phải nâng cao trách nhiệm và nỗ lực trong quá trình thực hiện. Đối với học sinh, nhận thức về vị trí, tầm quan trọng của các nội dung thực hành để nâng cao chất lượng học tập, hình thành thái độ tích cực, chủ động, sáng tạo trong việc tự học và rèn luyện các kĩ năng thực hành bộ môn. Trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ được giao, học sinh sẽ hiểu được sự cần thiết của việc “phải gắn học với hành, học để vận dụng, học để sáng tạo trong hành nghề, trong hành nghiệp trong cuộc sống” [4, tr.266]. Phát triển năng lực nhận thức và hành động của học sinh trong quá trình học tập lịch sử không chỉ làm cho học sinh hiểu biết sâu sắc hơn về lịch sử, mà còn tập luyện cho