Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học tác phẩm Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành theo hướng phát triển năng lực học sinh

Chia sẻ: Caphesuadathemhanh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:40

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu đề tài là giúp khai thác tích cực người học, để người học được tự do trải nghiệm với tác phẩm văn học, từ đó tăng thêm hứng thú cho người học đối với bộ môn Ngữ Văn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học tác phẩm Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành theo hướng phát triển năng lực học sinh

BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN 1. Lời giới thiệu: 1.1. Trong các đại hội IX, X, XI của Đảng, đặc biệt là Nghị quyết số 29 – NQ/TW của Trung ương Đảng, khóa XI “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã nhấn mạnh: “Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế xã hội”. Đây là quan điểm được đặt ở vị trí đầu tiên trong 7 quan điểm về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, thể hiện tinh thần nhất quán của Đảng ta là xác định giáo dục và đào tạo không chỉ là quốc sách hàng đầu mà còn là một trong những kế sách được ưu tiên đi trước tạo tiền đề, động lực thúc đẩy các lĩnh vực khác phát triển. Trên cơ sở Nghị quyết số 29 – NQ/TW, Đại hội XII của Đảng cũng đã xác định phương hướng, nhiệm vụ cho giáo dục và đào tạo và một trong 8 vấn đề lớn, trọng tâm đó là: “Chuyển mạnh quá trinh ̀ giáo dục chủ yếu từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn. Phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn với nhu cầu phát triển kinh tế xã hội”. Trong tâm là ̣ “... đôỉ mới căn bản và toàn diện giáo dục và đạo tạo, phát triển nguồn nhân lực, phấn đấu trong những năm tới, tạo ra chuyển biến căn bản, mạnh mẽ chất lượng, hiệu quả giáo dục đào tạo làm cho giao duc đao tao thât s ́ ̣ ̀ ̣ ̣ ự la quôc sach hang đâu, đap ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ứng ngay cang tôt h ̀ ̀ ́ ơn công cuôc xây d ̣ ựng, bao vê tô quôc va nhu câu hoc tâp cua ̉ ̣ ̉ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̉ ̀ ưć thiêt cua toan xa hôi, yêu c nhân dân, la yêu câu b ̀ ́ ̉ ̀ ̃ ̣ ầu của hội nhập quốc tế trong ̉ ky nguyên toàn cầu hóa”. Nghị quyết cũng đã khẳng định “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học, bồi 1
dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên...”; “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy, sáng tạo của người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương pháp hiện đại vào quá trình dạy học, tự nghiên cứu của học sinh”. Nâng cao chất lượng đào tạo là một nhu câu b ̀ ưc thiêt c ́ ́ ủa xã hội ngày nay, nó được xem là sự sống còn có tác động mạnh mẽ đến chất lượng đào tạo, tạo ra ̀ ực cho sự phat triên xa hôi. nguôn l ́ ̉ ̃ ̣ Vì thế vấn đề chất lượng dạy học đã và đang trở thành mối quan tâm chung của các nhà sư phạm cũng như các nhà quản lý giáo dục và toàn xã hội. Điều 27, Luật Giáo dục (2005): “Mục tiêu của Giáo dục phổ thông là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”. Một trong những nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới giáo dục đó là đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá trong quá trình dạy học theo định hướng tăng cường hoạt động học tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh. 1.2. Môn học Ngữ văn là bộ môn thuộc nhóm Khoa học xã hội, dạy về ngôn ngữ và tác phẩm văn chương nhằm hình thành kĩ năng đọc, viết và hoàn thiện nhân cách nhân phẩm ở con người. Đây là môn học có vai trò rất quan trọng trong đời sống và trong sự phát triển tư duy của con người. Đồng thời môn học này có tầm quan trọng trong việc giáo dục quan điểm, tư tưởng, tình cảm cho học sinh. Lênin từng nói “Không có văn chương thì sẽ không bao giờ có sự tìm tòi của con người về chân lý”. Qua đó ta cũng hiểu rằng, văn chương chân chính luôn làm giàu thêm tình cảm của con người, giáo dục con người hướng đến cái đẹp và làm đẹp cho cuộc sống. Và, nhà văn M.Gorki cũng từng nói “Văn học là nhân học”. Điều đó có thể hiểu, văn học bồi dưỡng, nuôi nấng cho tâm hồn, nhân cách mỗi con người, giúp chúng ta biết đâu là cái đáng yêu, đáng ghét, biết những gì là đẹp đẽ để trân trọng, những gì 2
là xấu xa thì tố cáo, loại trừ. Trong thời đại ngày nay, môn học Ngữ văn càng có vai trò quan trọng hơn trong nhiệm vụ giữ gìn và bảo vệ sự trong sáng của ngôn ngữ dân tộc, nhất là trước đời sống công nghệ ngày đang thay thế dần rất nhiều thứ khác. Học tốt môn Ngữ văn là điều kiện để học các môn học khác. Mỗi cuốn sách giáo khoa là tập hợp các văn bản thông tin khoa học. Muốn học tốt các môn học khác trước hết phải đọc hiểu văn bản trong sách giáo khoa, mỗi môn học phải có một cách đọc riêng nhưng tất cả đều có yêu cầu chung giống nhau là phải hiểu văn bản đó nói gì. Chính vì thế mà ở một số nước tiên tiến trên thế giới yêu cầu Chuẩn chung của giáo dục là yêu cầu đọc hiểu không chỉ trong môn ngữ văn (Language arts) mà còn cả trong môn Lịch sử/ Khoa học xã hội, Toán và Khoa học kĩ thuật. Trong dạy và học, để giúp người học hiểu được vai trò, giá trị của văn chương điều quan trọng phải có phương pháp dạy và học tích cực. Trong những năm gần đây, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật và đặc biệt là công nghệ thông tin luôn đòi hỏi người học phải nắm bắt thông tin kịp thời, tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi, sáng tạo. Đồng thời đòi hỏi người thầy phải tìm ra những phương pháp mới, áp dụng các phương tiện hiện đại trong quá trình dạy học. 1.3. Như chúng ta đã biết, trong chương trình Ngữ văn lớp 12 truyện ngắn chiếm một lượng không nhỏ, đặc biệt là truyện ngắn hiện đại. Cùng với đó, yêu cầu đáp ứng trong kỳ thi THPTQG kiến thức chủ yếu ở chương trình lớp 12. Như thế, làm chủ mảng truyện ngắn là làm chủ phần văn xuôi cốt yếu nhất của chương trình. Việc khai thác, tìm hiểu, khám phá truyện ngắn một cách đúng đắn, hiệu quả vẫn đang là một vấn đề trăn trở đối với giáo viên và học sinh. Để hiểu đúng và khai thác đúng hơn bao giờ hết học sinh phải hiểu đúng quan niệm, đặc trưng của truyện ngắn, và quan trọng hơn học sinh phải có niềm say mê môn học, yêu thích và biết cách đọc truyện ngắn. Vì vậy, áp dụng phương pháp dạy học tác phẩm theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh là một vấn đề mới nhưng hết sức cần thiết, đặc biệt là đối với lĩnh vực truyện ngắn. Song xuất phát từ mục tiêu giáo dục, từ nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục về tiếp tục thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện; 3
xuất phát từ thực tiễn cụ thể trong giảng dạy tác phẩm văn học trong nhà trường, từ đề tài: “Dạy học tác phẩm “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành theo hướng phát triển năng lực học sinh” được triển khai và bước đầu thu được hiệu quả nhất định trên đối tượng học sinh. Hi vọng đề tài sẽ góp một phần nhỏ vào tư liệu giảng dạy, hồ sơ giảng dạy của giáo viên Ngữ Văn, giúp khai thác tích cực người học, để người học được tự do trải nghiệm với tác phẩm văn học, từ đó tăng thêm hứng thú cho người học đối với bộ môn Ngữ Văn. 2. Tên sáng kiến: “Dạy học tác phẩm “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành theo hướng phát triển năng lực học sinh” 3. Tác giả sáng kiến: Họ và tên: Nguyễn Thị Lợi Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Nguyễn Thái Học, Phường Khai Quang, Thành phố Vĩnh Yên, Tỉnh Vĩnh Phúc. Số điện thoại: 0986150886 E_mail: nguyenloivyvp@gmail.com 4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: Tác giả sáng kiến. 5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Áp dụng trong công tác giảng dạy của bộ môn Ngữ Văn mà trọng tâm là phân môn Đọc Văn của chương trình Ngữ Văn lớp 12. 6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: Ngày 18 tháng 1 năm 2019. 7. Mô tả bản chất của sáng kiến: PHẦN MỘT: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. Cơ sở lí luận: 4
1.1. Một số vấn đề chung về đổi mới phương pháp trong tổ chức hoạt động học của học sinh: Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI, đặc biệt là Nghị quyết Trung ương số 29NQ/TW ngày 04/11/2013 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, Giáo dục phổ thông trong phạm vi cả nước đang thực hiện đổi mới đồng bộ về mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, thiết bị và đánh giá chất lượng giáo dục: từ mục tiêu chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh; từ nội dung nặng tính hàn lâm sang nội dung có tính thực tiễn cao; từ phương pháp truyền thụ một chiều sang phương pháp dạy học tích cực; từ hình thức dạy học trên lớp là chủ yếu sang kết hợp đa dạng các hình thức dạy học trong và ngoài lớp học, trong và ngoài nhà trường, giáp mặt và trên mạng; từ hình thức đánh giá tổng kết là chủ yếu sang coi trọng đánh giá trên lớp và đánh giá quá trình; từ giáo viên đánh giá học sinh là chủ yếu sang tăng cường việc tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh. Như vậy, khác với dạy học định hướng nội dung, dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là tổ chức cho học sinh hoạt động học. Trong quá trình dạy học, học sinh là chủ thể nhận thức, giáo viên có vai trò tổ chức, kiểm tra, hỗ trợ hoạt động học tập của học sinh một cách hợp lí, sao cho học sinh tự chủ chiếm lĩnh, xây dựng tri thức. Quá trình dạy học là quá trình hoạt động của giáo viên và của học sinh trong sự tương tác thống nhất giữa giáo viên, học sinh và tư liệu hoạt động dạy học. Đặc trưng của việc đổi mới phương pháp dạy học của giáo viên và học sinh là: + Dạy học thông qua tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập, từ đó giúp học sinh tự khám phá những điều chưa biết chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn. Theo tinh thần này, giáo viên là người tổ chức và chỉ đạo học sinh tiến hành các hoạt động học tập như nhớ lại kiến thức cũ, phát hiện kiến thức mới, vận dụng kiến thức đã biết vào các tình huống học tập hoặc thực tiễn. 5
+ Chú trọng rèn luyện cho học sinh những tri thức phương pháp để họ biết cách đọc sách giáo khoa và tài liệu học tập, biết tự tìm những kiến thức đã có, biết suy luận và phát hiện kiến thức mới... + Tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác theo phương châm tạo điều kiện cho học sinh “nghĩ nhiều hơn, làm nhiều hơn và thảo luận nhiều hơn”. + Chú trọng đánh giá kết quả học tập theo mục tiêu bài học trong suốt tiến trình dạy học thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập. Chú trọng phát triển kĩ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh. 1.2. Khái niệm về dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh: + Năng lực là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả trong các tình huống đa dạng của cuộc sống. Năng lực gồm có các năng lực chung và năng lực đặc thù. Năng lực chung là năng lực cơ bản, cần thiết như: năng lực tự học; năng lực giải quyết vấn đề; năng lực sáng tạo; năng lực quản lý; năng lực giao tiếp; năng lực hợp tác; năng lực sử dụng CNTT và TT; năng lực sử dụng ngôn ngữ; năng lực tính toán.... Còn năng lực đặc thù thể hiện trên từng lĩnh vực khác nhau như năng lực đặc thù môn học là năng lực được hình thành và phát triển do đặc điểm của môn học đó tạo nên. + Dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh là chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lí luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội. 1.3. Một số kỹ thuật tổ chức hoạt động học của học sinh: + Chuyển giao nhiệm vụ học tập: Nhiệm vụ học tập được giao cho học sinh phải rõ ràng và phù hợp với khả năng của học sinh, thể hiện ở yêu cầu về sản phẩm mà học sinh phải hoàn thành khi thực hiện nhiệm vụ; hình thức giao nhiệm 6
vụ sinh động, hấp dẫn, kích thích được hứng thú nhận thức của học sinh, đảm bảo cho tất cả học sinh tiếp nhận và sẵn sàng nhận nhiệm vụ. + Thực hiện nhiệm vụ học tập: Học sinh được khuyến khích hợp tác với nhau khi thực hiện nhiệm vụ học tập , ghi chép đầy đủ các ý kiến thảo luận vào vở, biết phân loại những ý kiến giống nhau được thống nhất và những ý kiến khác nhau không được thống nhất để cuối cùng đưa ra ý kiến trình bày kết quả hoạt động (báo cáo) theo yêu cầu nhiệm vụ của bài học; giáo viên cần phát hiện kịp thời những khó khăn của học sinh và có biện pháp hỗ trợ phù hợp, hiệu quả; không để xẩy ra tình trạng học sinh bị bỏ quên trong quá trình dạy học. + Báo cáo kết quả và thảo luận: Yêu cầu về hình thức báo cáo phải phù hợp với nội dung học tập và kỹ thuật dạy học tích cực được sử dụng; sau khi báo cáo kết quả hoạt động học của học sinh hoàn tất, giáo viên cần khuyến khích cho học sinh trao đổi, thảo luận với nhau về nội dung học tập; xử lí những tình huống sư phạm nảy sinh một cách hợp lí. + Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập: Giáo viên tổ chức cho học sinh trình bày, thảo luận về kết quả thực hiện nhiệm vụ; nhận xét về quá trình thưc hiện nhiệm vụ học tập của học sinh; phân tích, nhận xét, đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ và những ý kiến thảo luận của học sinh; chính xác hóa các kiến thức mà học sinh đã học được thông qua hoạt động. 1.4. Kế hoạch bài học: Tiến trình tổ chức hoạt động học của học sinh trong mỗi bài học cần được thiết kế thành các hoạt động học theo tiến trình sư phạm của các phương pháp dạy học tích cực như kỹ thuật chia nhóm; kỹ thuật nêu câu hỏi; kỹ thuật giao nhiệm vụ; kỹ thuật khăn trải bàn; kỹ thuật các mảnh ghép; kỹ thuật học tập hợp tác... Các hoạt động của học sinh trong mỗi bài học được thiết kế như sau: + Hoạt động khởi động + Hoạt động hình thành kiến thức mới + Hoạt động luyện tập 7
+ Hoạt động vận dụng + Hoạt động tìm tòi mở rộng 2. Cơ sở thực tiễn: 2.1. Thực tiễn của đổi mới phương pháp và hình thức dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Trong những năm qua hoạt động đổi mới phương pháp dạy học ở cấp THPT đã được quan tâm, tổ chức và thu được những kết quả bước đầu. Tuy nhiên cách tiếp cận mục tiêu theo chương trình giáo dục hiện hành chủ yếu là trang bị kiến thức, cùng với những hạn chế về năng lực thực hiện của giáo viên và hạn chế trong công tác quản lý của các nhà trường nên hoạt động đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông chưa mang lại kết quả cao. Truyền thụ tri thức một chiều vẫn là phương pháp chủ đạo của nhiều giáo viên. Số giáo viên thường xuyên chủ động, sáng tạo trong việc phối hợp các phương pháp dạy học cũng như sử dụng các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh còn chưa nhiều. 2.2. Thực tiễn dạy học truyện ngắn nói chung và tác phẩm “Rừng xà nu” nói riêng: 2.2.1. Khái quát về truyện ngắn: Nếu tiểu thuyết thường là “hình thức tự sự cỡ lớn”, miêu tả cuộc sống trong quá trình phát triển, với một cấu trúc phức tạp, với nhiều số phận, tính cách đan xen thì truyện ngắn là hình thức tự sự cỡ nhỏ, có khi chỉ thể hiện một bước ngoặt, một sự kiện hay một tâm trạng nào đó của nhân vật. Nguyễn Minh Châu cũng từng xác nhận “Nếu tiểu thuyết là một đoạn của dòng đời thì truyện ngắn là một cái mặt cắt của dòng đời”. Nguyễn Công Hoan trong “Đời viết văn của tôi” (NXB Văn học, 1971) có viết: “Truyện ngắn không phải là truyện mà là một vấn đề được xây dựng bằng chi tiết với sự bố trí chặt chẽ và bằng thái độ với cách đặt câu, dùng tiếng có cân nhắc (…). Muốn truyện ấy là truyện ngắn, chỉ nên xoay quanh chủ đề ấy thôi”. Còn nhà văn Nguyễn Trung Thành, tác giả của truyện ngắn “Rừng xà nu” đã bàn về 8
truyện ngắn một cách khá toàn diện và sâu sắc: “Truyện ngắn ngắn vì nó là tác phẩm nghệ thuật chưng cất chứ không phải là nguyên liệu thô”; “Truyện ngắn dẫu sao cũng phải ngắn, do đó thủ thuật chủ yếu của truyện ngắn là điểm huyệt (…). Truyện ngắn điểm huyệt hiện thực bằng cách nắm bắt trúng những tình huống cho phép phơi bày cái chủ yếu nhưng lại bị che giấu trong muôn mặt cuộc sống hằng ngày. Nhìn chung mỗi truyện ngắn bao giờ cũng được xây dựng trên một tình huống, khai thác tình huống ấy”. Nhận diện về thể loại truyện ngắn đã có nhiều ý kiến khác nhau, chung quy các ý kiến thường xoáy vào các bình diện chính như: dung lượng, cốt truyện, nhân vật, chi tiết, tình huống, ngôn ngữ.... để khái quát thành đặc trưng của truyện ngắn. Theo TS. Chu Văn Sơn, việc phân định truyện ngắn có thể dựa vào hai tiêu chí chính là dung lượng và thi pháp. Giữa hai tiêu chí đó, “dung lượng” là tiêu chí cần nhưng chỉ là thứ yếu, “thi pháp” mới là tiêu chí chính, chủ yếu, cụ thể là: + Về dung lượng: truyện ngắn được xem là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, chủ yếu được viết bằng văn xuôi. Nhân vật không nhiều, tình tiết và chi tiết đời sống cũng không nhiều + Về thi pháp: ngoài những yếu tố như cốt truyện, lối trần thuật, ngôn ngữ, nhân vật... thì tình huống truyện được xem như hạt nhân thể loại của truyện ngắn. Như vậy, nếu xét về tiêu chí chính, chủ yếu của truyện ngắn là thi pháp thì truyện ngắn “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành rất thành công trong việc xây dựng hình tượng. Thông qua những hình tượng trong tác phẩm, nhà văn giúp người đọc thấy được vẻ đẹp sử thi và nét đặc sắc Tây Nguyên. Do đó, tìm hiểu tác phẩm “Rừng xà nu” đòi hỏi phải xuất phát từ thi pháp truyện ngắn và hơn bao giờ hết phải tìm hiểu giá trị tác phẩm thông qua hình tượng được xây dựng trong tác phẩm. 2.2.2. Thực tiễn dạy – học truyện ngắn nói chung và tác phẩm “Rừng xà nu” nói riêng trong trường phổ thông: Trong chương trình môn Ngữ văn lớp 12, truyện ngắn chiếm dung lượng khá lớn, tuy nhiên việc tiếp cận truyện ngắn nhìn chung vẫn chỉ dừng ở việc khai thác 9
bố cục, cốt truyện, nhân vật. Trong các giờ học, học sinh chủ yếu chỉ dừng lại ở việc tiếp nhận sự truyền thụ kiến thức từ giáo viên, có chăng việc chủ động tìm tòi, khám phá, sáng tạo của học sinh là rất ít, vì thế tạo niềm hứng khởi, say mê của học sinh đối với môn học là rất hạn chế. Hơn nữa chưa xác định được phương pháp tiếp cận truyện ngắn phù hợp sẽ không nắm bắt được ý đồ sáng tạo nghệ thuật của tác giả. Tuy nhiên để học sinh tiếp thu bài học một cách hiệu quả thì giáo viên cần giảng dạy truyện ngắn theo nhiều cách khác nhau, bởi thực tế không phải truyện ngắn nào cũng như nhau, cũng có cách khai thác giống nhau. Vì thế cần nắm bắt được nét đặc thù của thể loại truyện ngắn nói chung và của từng truyện ngắn nói riêng để có cách khai thác hợp lí. Trên cơ sở đó, giáo viên cần biết tổ chức hoạt động học giúp học sinh tiếp nhận tác phẩm một cách chủ động, sáng tạo dựa trên những phương pháp dạy học tích cực, nhất định giờ học sẽ mang lại hiệu quả cao. Truyện ngắn “Rừng xà nu” là một thiên truyện mang ý nghĩa và vẻ đẹp của một khúc sử thi trong văn xuôi hiện đại Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học nói chung cũng như tác giả Nguyễn Trung Thành nói riêng liệt kê tác phẩm này vào “Truyện ngắn tiểu thuyết hóa”. Trong tiểu luận “Nói về truyện ngắn”, Nguyên Ngọc đã khẳng định: “cần coi truyện ngắn là bộ phận của tiểu thuyết nói chung”. Và chính nhà văn đã viết một “truyện ngắn tiểu thuyết hóa” tiêu biểu trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước: “Rừng xà nu”. Khi đánh giá tác phẩm này, các nhà nghiên cứu xếp nó vào khuynh hướng sử thi hóa và lãng mạn hóa của văn học thời kỳ chiến tranh nói chung, thể loại truyện ngắn nói riêng. T uy nhiên không phải ai cũng thành công trong việc giảng dạy tác phẩm này. Vì thế, vận dụng phương pháp và kỹ thuật hiện đại trong việc tổ chức hoạt động học tập cho học sinh, cùng với việc khai thác tác phẩm phù hợp với đặc thù của truyện ngắn “ Rừng xà nu” sẽ mang lại hiệu quả nhất định. 10
PHẦN HAI: GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM Ngày soạn Ngày giảng Tiết Lớp Vắng 12A3 12A4 Tiết 64: Đọc văn: RỪNG XÀ NU Nguyễn Trung Thành(Tiết 1/2) I. Mục tiêu cần đạt: 1. Về kiến thức, kĩ năng, thái độ: Kiến thức: Nắm vững đề tài, cốt truyện, các chi tiết sự việc tiêu biểu và hình tượng nhân vật chính; trên cơ sở đó, nhận rõ chủ đề cùng ý nghĩa đẹp đẽ, lớn lao của truyện ngắn đối với thời đại bấy giờ và đối với thời đại ngày nay. Thấy được tài năng của Nguyễn Trung Thành trong việc tạo dựng cho tác phẩm một không khí đậm đà hương sắc Tây Nguyên, một chất sử thi bi tráng và một ngôn ngữ nghệ thuật được trau chuốt kĩ càng . Kĩ năng: Thành thục hơn trong công việc vận dụng các kĩ năng phân tích tác phẩm văn chương tự sự . Tư tưởng, thái độ: Yêu thích môn học; tự hào về truyền thống đấu tranh chống giặc cứu nước của thế hệ cha anh đi trước, rèn giũa ý thức, lòng yêu nước và tinh thần, trách nhiệm đối với đất nước trong thời đại ngày nay. 2. Các năng lực hình thành cho học sinh : Năng lực khái quát kiến thức; Năng lực đọc hiểu văn bản; năng lực phân tích văn bản; năng lực thu thập và xử lí thông tin; năng lực cảm thụ văn học. 3. Chuẩn bị của học sinh: 11
Đọc và tóm tắt văn bản Soạn bài theo câu hỏi hướng dẫn học bài SGK 4. Hướng dẫn tổ chức hoạt động của học sinh: A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG: Mục tiêu ý tưởng của hoạt động: Tạo tâm thế hứng thú cho học sinh, giúp học sinh có thêm thông tin ấn tượng về tác giả và tác phẩm Nội dung hoạt động: GV sử dụng máy chiếu trình chiếu một số bức tranh về những hình ảnh: cồng chiêng Tây Nguyên, rừng xà nu, voi Tây Nguyên… và yêu cầu học sinh: Bức tranh gợi em những hiểu biết gì về đất và người nơi đây, về tác giả Nguyễn Trung Thành và tác phẩm “Rừng xà nu”? Đáp án: đất và người Tây Nguyên, hùng vĩ, mang đậm bản sắc văn hóa Tây Nguyên; tác phẩm “Rừng xà nu” viết về đất và người Tây Nguyên thời kỳ đánh Mỹ cứu nước. B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC MỚI: Hoạt động 1: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu tác giả và tác phẩm: (1) Ý tưởng thiết kế hoạt động: Rèn cho học sinh năng lực giao tiếp, hợp tác, sử dụng ngôn ngữ; khái quát kiến thức. Giúp học sinh nắm bắt kiến thức khái quát về tác giả và tác phẩm. (2) Phương pháp/ kỹ thuật: Vấn đáp (3) Hình thức tổ chức hoạt động: Trong lớp (4) Phương tiện dạy học: Máy chiếu, bảng phụ, SGK... (5) Nội dung hoạt động: Bước 1: Giao nhiệm vụ: GV yêu cầu HS dựa vào Tiểu dẫn, làm việc cá nhân để thực hiện các yêu cầu sau: + Nêu nét chính về tác giả Nguyễn Trung Thành? + Nêu xuất xứ, hoàn cảnh ra đời của tác phẩm? Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ: GV: trình chiếu câu hỏi trên Slide HS: làm việc cá nhân Bước 3: Thảo luận, trao đổi, báo cáo: HS: trình bày, bổ sung, góp ý GV: Lắng nghe, nhận xét, chốt kiến thức Hoạt động 2: Hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản: 12
(1)Ý tưởng thiết kế hoạt động: Rèn cho HS năng lực hợp tác, giao tiếp, sử dụng ngôn ngữ, giải quyết vấn đề. Giúp HS nắm bắt kiến thức cơ bản: Ý nghĩa nhan đề tác phẩm cũng như vẻ đẹp của hình tượng cây xà nu, tư tưởng nhà văn qua hình tượng đó. (2)Phương pháp/kĩ thuật: chia nhóm; thuyết trình; vấn đáp (3)Hình thức tổ chức hoạt động: Trong lớp (4)Phương tiện dạy học: Máy chiếu; bảng phụ; SGK... (5)Nội dung hoạt động: Bước 1: Giao nhiệm vụ: *Nhóm 1: Nhan đề của tác phẩm thể hiện ý nghĩa gì? *Nhóm 2: Hình tượng rừng xà nu dưới tầm đại bác được miêu tả như thế nào? Tìm các chi tiết miêu tả cánh rừng xà nu phải chịu đau thương và phát biểu cảm nhận về các chi tiết ấy? *Nhóm 3: Cây xà nu có sức sống dẻo dai, mãnh liệt và mang ý nghĩa biểu tượng ra sao? Xà nu đã biết tự biết bảo vệ mình và làng Xô Man như thế nào? *Nhóm 4: Hình ảnh cánh rừng xà nu trải ra hút tầm mắt chạy tít đến tận chân trời xuất hiện ở đầu và cuối tác phẩm gợi cho em ấn tượng gì? Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ GV: trình chiếu câu hỏi trên các Slide HS: thảo luận nhóm, thống nhất nội dung trả lời câu hỏi, cử đại diện trình bày Bước 3: Thảo luận, trao đổi, báo cáo: Các nhóm cử đại diện trình bày Các nhóm khác góp ý bổ sung, đặt câu hỏi phản biện GV lắng nghe, góp ý, nhận xét và chốt kiến thức C. LUYỆN TẬP: Hoạt động 1: Giao nhiệm vụ: HS làm việc cá nhân: Viết đoạn văn khoảng 5 dòng, cảm nhận về sức sống dẻo dai, mãnh liệt của cây xà nu trong tầm đại bác Hoạt động 2: Sau khi gọi HS bất kì trình bày, GV nhận xét và chốt lại kiến thức D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG (1)Ý tưởng hoạt động: Giúp hs mở rộng kĩ năng, kiến thức 13
(2)Nội dung hoạt động: Câu hỏi: Viết đoạn văn trình bày cảm nhận về vẻ đẹp của hình tượng cây xà nu và liên hệ trách nhiệm bản thân trong việc bảo vệ sức sống, vẻ đẹp của thiên nhiên. Yêu cầu trả lời ngắn gọn, đủ ý, bằng đoạn văn ngắn (3)Hình thức tổ chức hoạt động: trong lớp (4)Phương pháp/kĩ thuật: HS trình bày trên giấy E. HOẠT ĐỘNG MỞ RỘNG: (Khuyến khích học sinh thực hiện ở nhà và không bắt buộc) Vẽ tranh về cảnh rừng xà nu; vẽ cảnh mà bản thân ấn tượng về vùng đất Tây Nguyên Sưu tầm hình ảnh, số liệu về giá trị kinh tế cây công nghiệp ở vùng đất Tây Nguyên Sản phẩm lưu tại tủ sách học đường của lớp II. Tiến trình dạy học: Hoạt Mục tiêu, ý Hoạt động Hoạt động Nội dung kiến thức cần đạt động tưởng thiết của HS của GV kế A. KHỞI ĐỘNG Hoạt Tạo tâm thế HS quan sát GV chiếu động: hứng thú cho bức tranh và hình ảnh lên Đáp án: HS, giúp HS trả lời câu slide, HS cùng Quan sát + Vùng đất Tây Nguyên với vẻ có thêm thông hỏi thảo luận và một số đẹp mang đậm bản sắc văn hóa tin ấn tượng trả lời theo bức tranh Tây Nguyên về tác giả và yêu cầu và nêu tác phẩm Bức tranh + Tác phẩm “Rừng xà nu” viết hiểu biết về đất và gợi em những về đất và con người Tây người nơi hiểu biết gì về Nguyên. đây, về tác đất và người giả nơi đây, về tác Nguyễn giả Nguyễn Trung Trung Thành Thành và và tác phẩm tác phẩm “Rừng xà nu” “Rừng xà Nhận xét câu nu” trả lời và chốt kiến thức 14
B. HÌNH THÀNH KIẾN THỨC MỚI: Hoạt Rèn cho HS HS làm việc GV chiếu câu I. Tìm hiểu chung: động 1: năng lực giao cá nhân hỏi lên slide, Hướng tiếp, hợp tác, HS cùng thảo dẫn HS sử dụng ngôn luận và trả lời tìm hiểu ngữ, khái quát câu hỏi theo tác giả và kiến thức. yêu cầu. tác phẩm Giúp HS nắm Dựa vào bắt kiến thức Tiểu dẫn, hãy 1. Tác giả: khái quát về khái quát kiến tác giả và tác Tên khai sinh là Nguyễn Ngọc thức về tác Báu. Ông sinh năm 1932, quê ở phẩm giả Nguyễn Thăng Bình, Quảng Nam. Trung Thành? Nêu xuất xứ Nguyễn Trung Thành là bút và hoàn cảnh danh được nhà văn Nguyên ra đời của tác Ngọc dùng trong thời gian hoạt phẩm “Rừng động ở chiến trường miền Nam xà nu”? thời chống Mĩ. Nhận xét câu Năm 1950, ông vào bộ đội, sau trả lời; chốt đó làm phóng viên báo quân đội kiến thức nhân dân liên khu V. Năm 1962, ông tình nguyện trở về chiến trường miền Nam. Tác phẩm: + Đất nước đứng lên giải nhất, giải thưởng Hội văn nghệ Việt Nam năm 1954 1955; + Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc (1969); + Đất Quảng (1971 1974);… Năm 2000, ông được tặng giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. 2. Xuất xứ và hoàn cảnh ra đời: a. Xuất xứ: Rừng xà nu (1965) ra mắt lần đầu tiên trên Tạp chí văn nghệ quân giải phóng miền Trung Trung bộ (số 2 1965), sau đó 15
được in trong tập Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc. b. Hoàn cảnh ra đời: Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, hiệp định Giơnevơ được kí kết, đất nước chia làm hai miền. Kẻ thù phá hoại hiệp định, khủng bố, thảm sát. Cách mạng rơi vào thời kì đen tối. Đầu năm 1965, Mĩ đổ quân vào miền Nam và tiến hành đánh phá ác liệt ra miền Bắc. Rừng xà nu được viết vào đúng thời điểm cả nước sục sôi đánh Mĩ, được hoàn thành ở khu căn cứ chiến trường miền Trung Trung bộ. Mặc dù Rừng xà nu viết về sự kiện nổi dậy của buôn làng Tây Nguyên trong thời kì đồng khởi trước 1960, nhưng chủ đề tư tưởng tác phẩm vẫn có quan hệ mật thiết với tình hình thời sự của cuộc kháng chiến lúc tác phẩm ra đời. Hoạt Rèn cho HS Thảo luận động 2: năng lực hợp nhóm và Sử dụng kĩ Hướng tác, giao tiếp, thống nhất II. Đọc hiểu văn bản: thuật mảnh dẫn HS sử dụng ngôn nội dung trả ghép: chia lớp 1. Nội dung: đọc hiểu ngữ, giải lời, cử đại quyết vấn đề. diện trình thành 4 nhóm văn bản theo dãy bàn, a). Ý nghĩa nhan đề: Giúp HS nắm bày bắt kiến thức cử nhóm Loài cây đặc trưng, gắn bó với cơ bản: Ý trưởng và giao cuộc sống, lao động và chiến nghĩa nhan đề nhiệm vụ hoạt đấu của con người Tây Nguyên. truyện và hình động + Gợi lên vẻ đẹp hùng tráng, ảnh, vẻ đẹp *Nhóm 1: sức sống bất diệt của loài cây của hình và tinh thần bất khuất của con Nhan đề tượng cây xà người Tây Nguyên. truyện gợi ra nu. + Chứa đựng cảm xúc của nhà ý nghĩa gì? văn và tư tưởng chủ đề tác 16
phẩm.  Mang cả ý nghĩa tả thực và ý nghĩa tượng trưng. *Nhóm 2: Hình tượng rừng xà nu dưới tầm đại bác được miêu tả như thế b). Hình tượng rừng xà nu: nào? * Đau thương: Mở đầu tác phẩm, nhà văn tập trung giới thiệu cụ thể về rừng xà nu: "nằm trong tầm đại bác của đồn giặc", ngày nào cũng bị bắn hai lần, "Hầu hết đạn đại bác đều rơi vào đồi xà nu cạnh con nước lớn".  nằm trong sự hủy diệt bạo tàn, trong tư thế của sự sống đang đối diện với cái chết. Với kĩ thuật quay toàn cảnh, tác giả đã phát hiện ra: "Cả rừng xà nu hàng vạn cây không cây nào là không bị thương". Tìm các chi  Đấy là sự đau thương của tiết miêu tả một khu rừng mà tác giả chứng cánh rừng xà kiến. nu phải chịu đau thương và phát biểu cảm Nỗi đau hiện ra nhiều vẻ khác nhận về các nhau: chi tiết ấy? + Có cái xót xa của những cây con, tựa như đứa trẻ thơ: "vừa lớn ngang tầm ngực người bị đạn đại bác chặt đứt làm đôi. Ở những cây đó, nhựa còn trong, chất dầu còn loãng, vết thương không lành được cứ loét mãi ra, năm mười hôm sau thì cây chết". + Cái đau của những cây xà nu như con người đang tuổi thanh 17
xuân, bỗng “bị chặt đứt ngang nửa thân mình đổ ào ào như một trận bão”. + Những cây có thân hình cường tráng: “vết thương của chúng chóng lành”, đạn đại bác không giết nỗi chúng.  Nhà văn đã mang nỗi đau của *Nhóm 3: con người để biểu đạt cho nỗi Cây xà nu có đau của cây: gợi lên cảm giác sức sống dẻo đau thương của một thời mà dai, mãnh liệt dân tộc ta phải chịu đựng. và mang ý nghĩa biểu tượng ra sao? *Anh dũng, có sức sống mãnh liệt: Tác giả đã phát hiện được sức sống mãnh liệt của cây: + "trong rừng ít có loại cây sinh sôi nảy nở khỏe như vậy".  Đây là yếu tố cơ bản để xà nu vượt qua ranh giới của sự sống và cái chết. + Sự sống tồn tại ngay trong sự hủy diệt: "Cạnh một cây xà nu mới ngã gục đã có bốn năm cây con mọc lên".  Tác giả sử dụng cách nói đối lập (ngã gục mọc lên; một bốn năm) để khẳng định một khát vọng thật của sự sống. + Cây xà nu đã tự đứng lên bằng sức sống mãnh liệt của mình: "…cây con mọc lên, hình Xà nu đã biết nhọn mũi tên lao thẳng lên bầu tự biết bảo vệ trời". mình và làng Xô Man như  Xà nu đẹp một vẻ đẹp thế nào? hùng tráng, man dại đẫm tố chất núi rừng. 18
Xà nu không những tự biết bảo vệ mình mà còn bảo vệ sự sống, bảo vệ làng Xô Man: "Cứ thế hai ba năm nay, rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn *Nhóm 4: ra che chở cho làng". Hình ảnh  Hình tượng mang tính ẩn dụ cánh rừng xà cho những con người chiến đấu nu trải ra hút bảo vệ quê hương. tầm mắt chạy tít đến tận chân trời xuất hiện ở đầu và cuối tác phẩm Câu văn mở đầu được lặp lại gợi cho em ấn ở cuối tác phẩm: tượng gì? “ đứng trên đồi xà nu ấy trông ra xa đến hết tầm mắt cũng không thấy gì khác ngoài những đồi xà nu nối tiếp tới chân trời”  gợi ra cảnh rừng xà nu hùng tráng, kiêu dũng và bất diệt không chỉ của con người Tây Nguyên mà còn cả Miền Nam, cả dân tộc. => Những câu văn đẹp, gây ấn tượng + nhân hóa, ẩn dụ: gợi vẻ đẹp mang đậm tính sử thi, biểu tượng cho cuộc sống đau thương nhưng kiên cường và bất diệt. C. LUYỆN TẬP: Hoạt Rèn cho HS kĩ HS làm việc Giao nhiệm động 1: năng cảm thụ, cá nhân vụ: Viết đoạn sử dụng ngôn văn khoảng 5 HS luyện Sinh sôi, nảy nở khỏe: "trong ngữ dòng, cảm tập viết rừng ít có loại cây sinh sôi nảy nhận về sức đoạn văn nở khỏe như vậy". sống dẻo dai, Hoạt mãnh liệt của Sự sống tồn tại ngay trong sự động 2: cây xà nu hủy diệt: "Cạnh một cây xà nu 19
Sau khi trong tầm đại mới ngã gục đã có bốn năm cây gọi HS bất bác con mọc lên". kì trình Gọi HS bất + Cây xà nu đã tự đứng lên bày, GV kì lên trình bằng sức sống mãnh liệt của nhận xét bày; lắng mình, khao khát vươn lên mạnh và chốt lại nghe, nhận xét mẽ: "…cây con mọc lên, hình kiến thức và chốt kiến nhọn mũi tên lao thẳng lên bầu thức trời". D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG Hoạt Giúp HS mở HS làm việc Trình chiếu động: rộng kĩ năng, cá nhân, câu hỏi: Viết Loài cây đặc trưng, gắn bó với Cảm nhận kiến thức trình bày đoạn văn trình người dân nơi đây; đẹp, khỏe, hình trên giấy bày cảm nhận sức sống dẻo dai; có vai trò to tượng, liên về vẻ đẹp của lớn trong cuộc chiến tranh hệ bản hình tượng chống Mỹ cứu nước; có vai trò thân cây xà nu và kinh tế trong việc phát triển cây liên hệ trách công nghiệp nhiệm bản thân trong Trách nhiệm: Yêu thiên nhiên; việc bảo vệ có ý thức bảo vệ thiên nhiên; đóng góp vào xây dựng môi sức sống, vẻ trường thiên nhiên xanh, đẹp: đẹp của thiên nhiên. trồng cây xanh; chăm sóc cây; tuyên truyền tình yêu thiên Lắng nghe nhiên, quê hương, đất nước đến HS trả lời, mọi người. nhận xét và chốt kiến thức E. HOẠT ĐỘNG MỞ RỘNG: (Khuyến Vẽ tranh về khích học cảnh rừng xà sinh thực nu; vẽ cảnh hiện ở nhà mà bản thân và không ấn tượng về bắt buộc) vùng đất Tây Nguyên Sưu tầm hình ảnh, số liệu về giá trị kinh tế cây công nghiệp ở vùng 20