Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Góp phần giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trường THPT Con Cuông thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn Giáo dục địa phương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:54

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến nhằm giáo dục học sinh nhận thức được ý nghĩa của việc giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản; Góp phần giáo dục học sinh nâng cao nhận thức, phát triển năng lực, hình thành thái độ và hành vi đúng đắn trong việc giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản nơi địa phương các em sinh sống.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Góp phần giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trường THPT Con Cuông thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn Giáo dục địa phương

MỤC LỤC PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ ………………………………………………….. 2 1.1. Lí do chọn đề tài ………………………………………………........ 2 1.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ………………………………… 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ………………………………….. 3 1.4. Phương pháp nghiên cứu ……………………………………………. 4 PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ………………………………….. 5 2.1. Cơ sở lí luận ………………………………………………………... 5 2.2. Cơ sở thực tiễn ……………………………………………………... 15 2.3. Giáo dục ý thức ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản .. 18 2.4. Thực nghiệm ……………………………………………………….. 21 2.5. Tổ chức thực nghiệm ………………………………………………. 22 2.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ……………………………………... 34 2.7. Khảo sát sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất ……. 40 PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 48 3.1. Kết luận …………………………………………………………….. 48 3.2. Đề xuất và kiến nghị ……………………………………………….. 49 1
PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1. Lí do chọn đề tài Cùng với sự phát triển của kinh tế, văn hóa, xã hội, sự hội nhập quốc tế là sự phát triển mạnh như vũ bão của công nghệ thông tin, giới trẻ hiện nay có điều kiện tiếp xúc, giao lưu với nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới. Bên cạnh sự học hỏi, tiếp thu tinh hoa của những nền văn hóa hiện đại thì một bộ phận không nhỏ các em dần lãng quên những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. Vậy làm thế nào để có thể hòa nhập mà không hòa tan, làm thế nào để giới trẻ có nhận thức đúng đắn và giữ gìn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống? Đây là vấn đề bức thiết đặt ra cho mỗi nhà trường, mỗi quốc gia, dân tộc. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã được triển khai đồng bộ từ năm học 2022- 2023 đối với cấp THPT. Giáo dục Địa phương trở thành 1 trong 8 môn học, hoạt động giáo dục bắt buộc. Ở cấu trúc của cuốn Tài liệu giáo dục địa phương Nghệ An lớp 10, nội dung tìm hiểu về truyền thống làng bản là một trong những nội dung lớn, thuộc chủ đề đầu tiên. Con Cuông là một huyện miền núi cao ở miền tây nam Nghệ An, nơi tập trung sinh sống của nhiều cộng đồng các dân tộc thiểu số. Trải qua hàng nghìn năm phát triển nơi đây đã hình thành và lưu giữ những truyền thống văn hóa tốt đẹp, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa xứ Nghệ. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc giáo dục học sinh Trường THPT Con Cuông nhận thức rõ về truyền thống làng bản để từ đó góp phần giữ gìn phát huy những truyền thống tốt đẹp của địa phương nơi các em sinh sống mang một ý nghĩa vô cùng quan trọng. Thực tế đến hiện nay, vấn đề này còn là vấn đề khá mới mẻ, chưa có tác giả nào nghiên cứu chi tiết và đưa ra những giải pháp cụ thể ở môn Giáo dục địa phương. Nghị quyết 29 của Ban chấp hành trung ương Đảng lần thứ 8 (khóa XI) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Đổi mới phương pháp dạy học với việc tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo là khâu đột phá quan trọng nhằm đáp ứng yêu cầu của đổi mới giáo dục, đồng thời khơi dậy niềm hứng thú và phát triển năng lực, phẩm chất toàn diện của học sinh. Nhằm giúp cho học sinh nhìn nhận sâu sắc và có các thái độ, hành vi đúng đắn trước vấn đề giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản nơi các em đang sinh sống, cũng như việc tìm hiểu tích lũy kiến thức và nâng cao chất lượng dạy học môn Giáo dục địa phương trong bối cảnh đổi mới nền giáo dục nước nhà, chúng tôi 2
đã suy nghĩ, tìm tòi và mạnh dạn chọn đề tài sáng kiến kinh nghiệm: “ Góp phần giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trường THPT Con Cuông thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn Giáo dục địa phương”. 1.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 1.2.1. Mục đích. - Giáo dục học sinh nhận thức được ý nghĩa của việc giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản. - Góp phần giáo dục học sinh nâng cao nhận thức, phát triển năng lực, hình thành thái độ và hành vi đúng đắn trong việc giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản nơi địa phương các em sinh sống. - Hình thành và phát triển các năng lực cho học sinh như giao tiếp, hợp tác, thu thập, xử lí và tổng hợp thông tin, giải quyết vấn đề và sáng tạo… - Bồi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước, góp phần giáo dục lối sống có trách nhiệm cho các em học sinh. 1.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu. - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của nội dung giáo dục giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn Giáo dục địa phương. - Sử dụng các phương pháp, hình thức dạy học phù hợp để tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của đề tài. - Đưa ra được các kết luận và kiến nghị. 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 1.3.1. Đối tượng. - Giáo viên tham gia giảng dạy môn Giáo dục địa phương ở trường THPT. - Học sinh Trường THPT Con Cuông trong việc bồi dưỡng ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản thông qua việc tham gia các hoạt động trải nghiệm sáng tạo. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu. - Kiến thức: Đề tài tập trung nghiên cứu nội dung giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của làng bản thông qua việc tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trường THPT Con Cuông. - Không gian: Tổ chức cho học sinh thực nghiệm tại một số địa điểm trên địa bàn huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An. - Thời gian thực hiện: Năm học 2022 - 2023. 3
1.4. Phương pháp nghiên cứu 1.4.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết. - Phương pháp thu thập thông tin thông qua đọc sách báo, tài liệu nhằm mục đích tìm chọn những khái niệm và tư tưởng cơ bản là cơ sở lí luận của đề tài, hình thành giả thuyết khoa học, dự đoán những thuộc tính của đối tượng nghiên cứu xây dựng những mô hình lí thuyết hay thực nghiệm ban đầu. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đọc các tài liệu liên quan đến đề tài để chọn lọc những kiến thức cơ bản phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. - Phương pháp hệ thống hóa: Nghiên cứu các tài liệu, phân chia thành những mục theo mục đích mà mình nghiên cứu. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Tiến hành so sánh, đối chiếu các tài liệu và các nội dung, hoạt động có liên quan để phục vụ cho quá trình nghiên cứu. 1.4.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn. - Phương pháp quan sát: Quan sát thực trạng tổ chức các hoạt động trải nghiệm sáng tạo ở trường THPT. - Phương pháp điều tra: Đây là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên một diện rộng nhằm phát hiện những thông tin quan trọng về đối tượng nghiên cứu làm cơ sở thực tiễn để đề xuất các giải pháp. - Phương pháp tham vấn ý kiến chuyên gia: Tổ chức gặp gỡ, trao đổi để lấy ý kiến các chuyên gia về một số kết quả nghiên cứu lí luận và thực tiễn. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: + Xây dựng các mẫu hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học trên lớp môn Giáo dục địa phương ở THPT, tiến hành thực nghiệm ở một số lớp trong khối 10. + Lựa chọn các lớp thực nghiệm. + Xử lí kết quả thực nghiệm: Phân tích kết quả khảo sát, điều tra theo dõi của lớp thực nghiệm. - Phương pháp thống kê và phân tích số liệu: là phương pháp sử dụng một số công thức toán học, phần mềm Excel để xử lí thống kê và đánh giá kết quả điều tra, kết quả thực nghiệm. 4
PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở lí luận 2.1.1. Lí luận chung về truyền thống làng bản 2.1.1.1. Lí luận chung về truyền thống Truyền thống theo gốc từ la tinh được viết là “Tradio”, gồm động từ tradere (traditus), có nghĩa là “truyền lại”, “nhường lại”, “giao lại” và “phân phát”. Giáo sư Trần Văn Giàu cho rằng: “Truyền thống là những đức tính hay những thói tục kéo dài nhiều thế hệ, nhiều thời kì lịch sử và hiện có nhiều tác dụng, tác dụng đó có thể tích cực, cũng có thể tiêu cực”. Nói một cách dễ hiểu nhất thì truyền thống là sự kế thừa di sản xã hội có giá trị được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Truyền thống bao gồm: đức tính, tập quán, tư tưởng, lối sống, thói quen, cách ứng xử được hình thành trong đời sống, trong điều kiện lịch sử nhất định; được bảo tồn trong đời sống vật chất và tinh thần, được xã hội công nhận và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có vai trò quan trọng đối với mỗi cá nhân, toàn xã hội. Đồng thời, truyền thống cũng là những tài sản tinh hoa của thế hệ trước chuyển giao cho thế hệ sau. Có thể kể đến một số truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta là: Tinh thần yêu nước, bất khuất chống giặc ngoại xâm; Tinh thần đoàn kết tương thân tương ái, lá lành đùm lá rách; Truyền thống về nghệ thuật: có các hình thức văn hóa nghệ thuật truyền thống như tuồng, chèo, cải lương, dân ca, quan họ…; Về văn hóa truyền thống: phong tục tập quán vùng miền, địa phương, cách ứng xử… Từ xa xưa, cha ông ta đã rất coi trọng và đề cao việc xây dựng và gìn giữ những truyền thống tốt đẹp để chuyển giao cho thế hệ sau. Các thế hệ sau không ngừng gìn giữ, phát huy để làm rạng rỡ truyền thống, thể hiện lòng biết ơn những người đi trước. Truyền thống tồn tại và phát triển nhờ vào hoạt động và tư duy sáng tạo của cá nhân con người và cộng đồng dân tộc, được kế thừa và sáng tạo qua các thế hệ nối tiếp nhau. Truyền thống có vai trò quan trọng trong đời sống nhân dân nói riêng và toàn thể đất nước nói chung. Đó là một yếu tố nội lực tạo nên sức mạnh tổng hợp trong sự nghiệp đấu tranh và bảo vệ Tổ quốc, là yếu tố nền tảng góp phần xây dựng và phát triển đất nước. Một đất nước lớn mạnh chắc hẳn đó là một đất nước giàu truyền thống. Tuy nhiên, truyền thống thường có tính hai mặt tùy theo từng cộng đồng và tùy từng hoàn cảnh khác nhau. Bên cạnh những truyền thống mang ý nghĩa và giá trị tích cực, có vai trò thúc đẩy xã hội phát triển thì còn tồn tại những truyền thống lạc hậu, có ý nghĩa tiêu cực, làm cản trở sự phát triển của một dân tộc, một quốc gia. Bởi thế, chúng ta cần có nhận thức đúng đắn, giữ gìn và phát huy những truyền thống tốt đẹp, bài trừ các hủ tục lạc hậu, không phù hợp. 5
2.1.1.2. Truyền thống làng bản ở Nghệ An Làng là một đơn vị tụ cư truyền thống của người nông dân Việt ở nông thôn, có địa vực, cơ sở hạ tầng, cơ cấu tổ chức, phong tục tập quán, tâm lí, quan niệm, tính cách và cả “hương âm”, “thổ ngữ”, tức “giọng làng” riêng, hoàn chỉnh và tương đối ổn định trong quá trình lịch sử. Bản là tập hợp của những thành viên có chung một vùng đất đai, trong đó hầu hết diện tích dành cho phần khai thác và một phần dùng cho chuyên dùng. Ranh giới giữa các vùng đất đai đó là sông, suối, khe, vực, cánh rừng… Làng bản giống như một tổ chức xã hội thu nhỏ, là tập hợp của nhiều gia đình, nhiều dòng họ cùng chung sống trên một mảnh đất. Những con người trong cùng một làng bản không chỉ gắn bó với nhau bởi một không gian sinh sống mà đó còn là không gian văn hóa, tinh thần. Làng bản là nơi ấp ủ, lưu giữ những nếp sống, phong tục tập quán, những nét đẹp về giá trị văn hóa vật chất tinh thần ngàn đời của ông cha ta. Làng bản có vị trí, vai trò to lớn trong việc bảo tồn những giá trị truyền thống trước sức mạnh của ngoại xâm, sự biến thiên của lịch sử hoặc trước những tác động tiêu cực của cơ chế thị trường hiện nay. Làng bản ở Nghệ An đã được hình thành từ lâu đời, người dân Nghệ An rất gắn bó với làng, bản. Tình làng nghĩa xóm, sự đùm bọc, chở che, tương trợ lẫn nhau đã tạo nên không gian văn hoá làng bản đặc trưng. Người dân trong làng bản không chỉ cùng nhau chung sống, lao động mà còn được gắn kết với nhau bởi sự nhất quán về phong tục, tín ngưỡng, bởi vậy, “cái tôi chung” chính là đặc trưng trong tính cách làng bản ở nơi đây. Vốn là vùng đất “địa linh nhân kiệt”, với điều kiện tự nhiên và xã hội đặc thù, trong quá trình dựng nước và giữ nước Nghệ An đã hình thành nên nhiều truyền thống quý báu. Có thể kể đến một số truyền thống tốt đẹp như: truyền thống yêu nước, truyền thống nghĩa tình, truyền thống đoàn kết, truyền thống cần cù, chăm chỉ lao động, truyền thống hiếu học, tôn sư trọng đạo, truyền thống tôn trọng người lớn tuổi… Trải qua hàng nghìn năm phát triển, con người Nghệ An luôn có ý thức giữ gìn và phát huy những truyền thống tốt đẹp của làng bản, dòng chảy mạch ngầm của giá trị truyền thống luôn được “gạn đục khơi trong” trong thời kì hiện đại. 2.1.1.3. Truyền thống làng bản ở Con Cuông Con Cuông là vùng đất có bề dày lịch sử và văn hóa, đậm đà bản sắc dân tộc, là địa bàn cư trú lâu đời của cộng đồng các dân tộc thiểu số như Thái (chiếm hơn 70% dân số huyện), tộc người Đan Lai, Hoa, Nùng, Thổ... Tính đến nay, địa bàn Con Cuông đã hội tụ hơn 25 thành phần dân tộc. Những di tích lịch sử - văn hóa, các hoạt động văn hóa, lễ hội, phong tục tập quán nơi đây phản ánh sâu sắc đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, truyền thống các bản làng. Truyền thống tốt đẹp của làng bản Con Cuông được hình thành qua các cuộc đấu tranh, cải tạo thiên nhiên dựng bản, lập mường, tổ chức xã hội của các dân tộc thiểu số miền Tây Nghệ An. Những nét đặc sắc trong truyền thống làng bản Con Cuông đã góp phần làm phong phú bản 6
sắc văn hóa xứ Nghệ. Có thể kể đến các truyền thống làng bản quý báu được lưu truyền gìn giữ từ bao đời nay như: truyền thống yêu nước và cách mạng; truyền thống đoàn kết, gắn bó giúp đỡ lẫn nhau; truyền thống văn hóa thể hiện qua những nét đẹp trong trang phục đậm bản sắc của dân tộc Thái, qua ngày hội văn hóa thể thao các dân tộc Con Cuông, lễ hội ngày mùa mừng cơm mới, hội thi cấy lúa xuân, chợ phiên Mường Qụa, lễ hội Môn Sơn, các hoạt động sinh hoạt văn nghệ cộng đồng và trò chơi dân gian như múa sạp, múa lăm vông, đánh cồng chiêng, ném còn, đẩy gậy trong ngày lễ tết; các phong tục tín ngưỡng của người Thái như Làm vía… Con Cuông là vùng đất chứa đựng nhiều nét độc đáo và đặc sắc về lịch sử và truyền thống văn hóa, phong tục, tín ngưỡng. Các nét đẹp truyền thống này đang được các làng bản “giữ lửa” và chọn lọc cho phù hợp với hoàn cảnh xã hội mới. Tuy nhiên, đứng trước bối cảnh phát triển của xã hội, sự du nhập của nhiều nền văn hóa hiện đại, việc giữ gìn các giá trị tốt đẹp của truyền thống bản làng Con Cuông đang đặt ra nhiều thách thức. Bên cạnh sự vào cuộc tích cực của chính quyền địa phương còn là nhận thức, bản lĩnh từ người dân Con Cuông. Trong đó, giáo dục thế hệ trẻ giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản là yêu cầu bức thiết và quan trọng nhất hiện nay. 2.1.2. Lí luận về hoạt động trải nghiệm sáng tạo 2.1.2.1. Quan niệm về hoạt động trải nghiệm sáng tạo Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động giáo dục trong đó từng học sinh được trực tiếp hoạt động thực tiễn trong nhà trường hoặc xã hội dưới sự hướng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục, qua đó phát triển tình cảm, các kĩ năng và tích lũy kinh nghiệm riêng như phát huy tiềm năng sáng tạo cá nhân mình. Trong dạy học ở phổ thông hiện nay, cụm từ hoạt động trải nghiệm sáng tạo được nhắc đến khá nhiều, đang là một vấn đề quan tâm của ngành giáo dục nói riêng và toàn xã hội nói chung. Đây là các hoạt động giáo dục thực tiễn được tiến hành song song với hoạt động dạy học trong nhà trường phổ thông. Theo GS. TS Nguyễn Minh Thuyết – Tổng chủ biên chương trình sách giáo khoa THPT, chương trình mới có hai loại hoạt động trải nghiệm sáng tạo: Loại 1 là hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong từng môn học nhằm trải nghiệm kiến thức môn học trong thực tiễn. Loại 2 là hoạt động trải nghiệm sáng tạo mang tính tích hợp, trong đó học sinh dựa trên sự tổng hợp kiến thức của nhiều lĩnh vực giáo dục và nhóm kĩ năng khác nhau để trải nghiệm thực tiễn đời sống và tham gia hoạt động phục vụ cộng đồng dưới sự hướng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được phân bổ thời lượng giáo dục riêng trong chương trình tổng thể thuộc loại 2 chiếm 105 tiết/năm. Như vậy, hoạt động trải nghiệm sáng tạo là một hoạt động quan trọng trong chương trình giáo dục phổ thông mới; là hoạt động giúp học sinh vận dụng những tri thức, kĩ năng, thái độ đã học từ nhà trường và những kinh nghiệm của bản thân vào trong thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo. Bên cạnh việc hình thành và phát triển các phẩm chất và năng lực chung của chương trình giáo dục, hoạt động trải 7
nghiệm sáng tạo còn tập trung hình thành, phát triển các năng lực đặc thù cho học sinh: Năng lực tổ chức hoạt động, năng lực tổ chức và quản lí cuộc sống, năng lực tự nhận thức và tích cực hoá bản thân, năng lực định hướng và lựa chọn nghề nghiệp. Đây là cơ sở để giúp học sinh hình thành những phẩm chất và phát triển năng lực cá nhân. Với cách hiểu về hoạt động trải nghiệm sáng tạo như trên, có thể thấy bất kì môn học, lĩnh vực nào cũng có thể xây dựng nội dung trải nghiệm. Nội dung trải nghiệm sáng tạo rất đa dạng, mang tính tích hợp, tổng hợp kiến thức, kỹ năng của nhiều môn học, nhiều lĩnh vực học tập, giáo dục như: đạo đức, trí tuệ, kỹ năng sống, giá trị sống, nghệ thuật, thẩm mỹ, thể chất, an toàn giao thông, môi trường... Giáo viên có thể lựa chọn những vấn đề thiết thực, gần gũi với cuộc sống thực tế, đáp ứng được nhu cầu hoạt động của học sinh, giúp các em vận dụng hiểu biết vào thực tiễn cuộc sống một cách dễ dàng, thuận lợi. 2.1.2.2. Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm sáng tạo Đặc điểm nổi bật của hoạt động trải nghiệm sáng tạo là học sinh được tham gia trực tiếp vào các hoạt động thực tiễn, kết hợp với kiến thức đã học, dưới sự hướng dẫn, tổ chức của giáo viên để nâng cao kiến thức, hình thành phẩm chất và phát triển năng lực. Một trong những nguyên tắc của việc tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo đó là gắn với các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương nhằm “trang bị cho học sinh những hiểu biết về nơi sống, bồi dưỡng cho học sinh tình yêu quê hương, ý thức tìm hiểu và vận dụng những kiến thức đã học để góp phần giải quyết những vấn đề của địa phương”. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động giáo dục theo chủ đề; được thiết kế, tổ chức, thực hiện theo hướng tích hợp kiến thức của nhiều lĩnh vực, môn học thành các chủ điểm mang tính chất mở, hình thức và phương pháp tổ chức đa dạng, giúp học sinh có nhiều cơ hội tự trải nghiệm và phát huy khả năng sáng tạo của bản thân. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo có một số đặc điểm chính sau: Về mục tiêu: Hoạt động trải nghiệm sáng tạo hướng đến việc hình thành và phát triển những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, kĩ năng sống và những năng lực chung cần có trong xã hội hiện đại. Trong đó, chú trọng tới việc vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn, gắn với môi trường văn hóa, kinh tế, xã hội của địa phương để góp phần giáo dục giá trị văn hóa truyền thống địa phương cho học sinh. Về nội dung: gắn kiến thức trong nhà trường với thực tiễn địa phương, tổng hợp nhiều lĩnh vực giáo dục, môn học. Những nội dung này được thiết kế thành các chủ đề giáo dục mang tính mở, không yêu cầu mối liên hệ chặt chẽ giữa các chủ đề. Về hình thức tổ chức: Hoạt động trải nghiệm sáng tạo có sự đa dạng, phong phú, mềm dẻo, linh hoạt, mở về không gian, thời gian, quy mô, đối tượng và số lượng. Có thể được tổ chức trong và ngoài lớp học, trong và ngoài nhà trường, thông qua các hoạt động thực tế như: tham quan, dã ngoại, cắm trại, tham gia trò chơi, sân khấu tương tác, trải nghiệm thực tế,...Học sinh có cơ hội được trải nghiệm; nhiều lực 8
lượng cùng tham gia chỉ đạo, tổ chức trải nghiệm với các mức độ khác nhau (giáo viên, các chuyên gia, phụ huynh, các doanh nghiệp,...). Tương tác trong hoạt động trải nghiệm sáng tạo là đa chiều. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là một trong những hoạt động được đưa vào chương trình giáo dục phổ thông mới. Những nghiên cứu lí luận và thực tiễn dạy học cho thấy, một trong những ưu thế của hoạt động trải nghiệm sáng tạo là nâng cao nhận thức, góp phần giáo dục cho học sinh các giá trị văn hóa, truyền thống của địa phương; là cơ sở để gắn lí luận với thực tiễn, phát triển cho học sinh năng lực vận dụng kiến thức, năng lực tự học và học tập suốt đời. Đồng thời, đây chính là cơ sở để đạt được các mục tiêu giáo dục khác. 2.1.2.3. Một số hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong nhà trường phổ thông. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong nhà trường phổ thông cần được thiết kế, tổ chức phong phú, đa dạng và thu hút được sự hứng thú tham gia của học sinh. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo cần nghiên cứu phù hợp với độ tuổi, mối quan tâm của học sinh và thích hợp với các điều kiện đáp ứng của trường học, sự đồng tình ủng hộ của phụ huynh. Từ đó việc giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy những truyền thống tốt đẹp của làng bản cho học sinh được thực hiện một cách tự nhiên, nhẹ nhàng nhưng không kém phần sinh động, hấp dẫn. Mỗi hình thức hoạt động đều mang ý nghĩa giáo dục nhất định. Qua nghiên cứu, chúng tôi xin đề xuất một số hình thức dạy học giúp học sinh trải nghiệm sáng tạo hiệu quả khi học tập các môn học, hoạt động giáo dục trong nhà trường phổ thông, trong đó có Nội dung giáo dục địa phương. a. Tổ chức các câu lạc bộ Câu lạc bộ là hình thức hoạt động ngoại khoá cho cùng một nhóm học sinh có cùng sở thích, nhu cầu, năng khiếu, mối quan tâm. Câu lạc bộ văn hoá dân tộc sẽ tập hợp những em học sinh yêu thích văn hoá, văn nghệ của dân tộc mình, truyền cho các em cảm hứng và niềm tự hào về vẻ đẹp truyền thống của dân tộc mình. Từ việc thiết kế các hoạt động của câu lạc bộ sẽ thúc đẩy các em tìm tòi tài liệu, tìm hiểu thông tin về văn hoá bản làng…từ đó sẽ giúp các em nâng cao hiểu biết về văn hoá truyền thống sâu rộng hơn. Sinh hoạt câu lạc bộ cũng giúp truyền thông, quảng bá được các hoạt động liên quan tới truyền thống văn hoá thu hút thêm nhiều người quan tâm và tìm hiểu, sẽ góp phần giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa bản làng. Để hoạt động câu lạc bộ đạt hiệu quả, cần tổ chức hoạt động định kì và với các chủ đề thảo luận thú vị, phong phú và phù hợp với tâm lí học sinh như tình yêu của trai gái đồng bào dân tộc thiểu số, tục lệ cưới hỏi của người Thái, ngày tết của đồng bào, các lễ hội truyền thống v.v. 9
b. Giao lưu Giao lưu là hoạt động kết nối, chia sẻ và lan toả hiệu quả một chủ đề nào đó. Có thể là tổ chức gặp gỡ, giao lưu với một nhân vật, đối tượng trong một lĩnh vực nào đó, hoặc giao lưu giữa những nhóm sở thích, nhóm có nguyện vọng kết nối với nhau. Đặc biệt, Con Cuông là địa phương có nhiều nghệ nhân văn hoá, tiến sĩ, nhà dân tộc học giàu kinh nghiệm, là một lợi thế rất lớn để tổ chức các hoạt động giao lưu như thế. Trong việc giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống bản làng thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với hoạt động giáo dục điạ phương, có thể tổ chức các buổi giao lưu giữa học sinh với các nhà dân tộc học, nghệ nhân, những người có uy tín, am hiểu sâu rộng về các phong tục tập quán, văn hoá truyền thống của các dân tộc. Các nhân vật được mời giao lưu sẽ chia sẻ những hiểu biết, câu chuyện về văn hoá truyền thống các bản làng địa phương để truyền dạy kiến thức cũng như bồi dưỡng tình yêu với văn hoá truyền thống cho các em học sinh. Từ đây, các em học sinh có thể hiểu biết sâu sắc và có ý thức giữ gìn, phát huy những truyền thống tốt đẹp của bản làng. c. Sân khấu tương tác Sân khấu tương tác Là một hình thức nghệ thuật tương tác thông qua hoạt động biểu diễn, thông thường là diễn kịch, trong đó vở kịch chỉ có phần mở đầu đưa ra tình huống, phần còn lại được thực hiện bởi những người tham gia. Tổ chức hoạt động sân khấu tương tác trong nhà trường sẽ thu hút được đông đảo học sinh tham gia. Có thể tổ chức trong không gian lớp học hoặc không gian mở trước toàn trường. Các học sinh sẽ lựa chọn những chủ đề, nội dung liên quan tới truyền thống bản làng để diễn kịch, khán giả là các học sinh khác sẽ tương tác thông qua trả lời câu hỏi, hay thực hiện tiếp nội dung như các em đã được học hoặc sáng tạo từ đó. Điều này sẽ giúp các em tìm hiểu sâu hơn về ý nghĩa của các giá trị truyền thống bản làng, tạo niềm hứng thú đối với việc học. Qua đó, các em còn có cơ hội để phát huy các năng lực, năng khiếu toàn diện cho bản thân. d. Tổ chức tham quan, dã ngoại Tham quan, dã ngoại là một trong những hình thức học tập trải nghiệm thú vị, thu hút được sự quan tâm của các em học sinh và mang đến những hiệu quả đáng ghi nhận. Các em học sinh không chỉ ngồi gò bó trong lớp học để nghe giảng mà sẽ có cơ hội được tham quan danh lam thắng cảnh của địa phương gắn với văn hoá lịch sử như thành Trà Lân, bia Ma Nhai, Nhà cụ Vi Văn Khang,… Đặc biệt sẽ được trải nghiệm các phong tục, tập quán mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc của đồng bào thiểu số tưởng như chỉ được nghe qua lời giảng của giáo viên, ví dụ như lễ hội, ngày tết của đồng bào, chợ phiên miền núi, lễ bốc vía v.v. Mỗi nội dung tham quan, dã ngoại sẽ gắn với chủ đề về truyền thống bản làng để bổ sung thêm kiến thức thực tiễn cho các em học sinh, để các em thấy rằng nội 10
dung này cũng thật gần gũi, sinh động và gắn liền với cuộc sống, đồng thời nâng cao ý thức bảo tồn, giữ gìn và phát huy những truyền thống đó. Việc tổ chức hoạt động trải nghiệm tham quan, dã ngoại đang ngày càng được các nhà trường và phụ huynh chú trọng, tuy nhiên hoạt động này cần được chuẩn bị, tổ chức kĩ lưỡng, an toàn và phù hợp với điều kiện về thời gian, kinh phí của nhà trường cũng như học sinh. e. Tổ chức các cuộc thi Các cuộc thi trong phạm vi lớp học, toàn trường sẽ là hoạt động đòi hỏi các em học sinh dành thời gian tìm hiều, nghiên cứu thông tin, kiến thức đã được học trong các môn học cũng như ngoài cuộc sống. Độ tuổi học sinh phổ thông là thời kì thích được thể hiện bản thân, thích được khẳng định khả năng của mình. Vì vậy các cuộc thi sẽ giúp các em vừa nâng cao được kiến thức, bổ trợ hiểu biết và rèn luyện và phát triển các năng lực giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề, thuyết trình… Hoạt động trải nghiệm qua các cuộc thi có thể lồng ghép, đan xen được các hình thức trải nghiệm khác như diễn kịch các tác phẩm, giao lưu, thuyết minh kể chuyện lại chuyến tham quan, dã ngoại… Tính chất cuộc thi sẽ tạo nên tâm lí và nhu cầu tìm hiểu sâu của học sinh, từ đó các bài học sẽ được khắc ghi hiệu quả hơn, mong muốn khám phá các kiến thức cũng sẽ được thôi thúc. Tuy nhiên cần nghiên cứu tổ chức các cuộc thi với những nội dung phù hợp, cách thức hấp dẫn, thú vị và tạo hiệu quả cũng như truyền tải được tinh thần cầu thị, đoàn kết của học sinh. f. Tổ chức thảo luận Đây có lẽ là hình thức tổ chức dạy học trải nghiệm phổ biến và đơn giản nhất trong nhà trường. Học sinh sẽ cùng thảo luận, trao đổi về một nội dung liên quan tới truyền thống làng bản, từ đó nâng cao hiểu biết về văn hóa truyền thống, phong tục tập quán của địa phương… Thực tế hoạt động này hiện nay vẫn chưa tạo được sự thú vị và thu hút sự tham gia của học sinh. Tuy nhiên nếu giáo viên biết cách tổ chức, dẫn dắt, tạo tâm lí tò mò, tạo sự chủ động cho học sinh thì có thể đạt hiệu quả cao. Giáo viên mang tính chất định hướng, còn học sinh sẽ chủ động lựa chọn nội dung, hình thức thảo luận, cách tạo hứng thú cho các bạn như tặng quà, phần thưởng, v.v. Ngoài ra, giáo viên cần giải thích và truyền động lực cho học sinh để học sinh thấy rằng hoạt động thảo luận sẽ giúp các em nâng cao kĩ năng thảo luận, phát huy các năng lực như giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo v.v. Từ đó, các em sẽ thấy tầm quan trọng và ý nghĩa của hoạt động thảo luận. 2.1.2.4. Giáo dục học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo Giáo dục học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo được thể hiện trên 2 phương diện: a. Về năng lực: 11
Giúp học sinh củng cố và hiểu sâu hơn những kiến thức đã học, kiến thức liên quan đến đời sống kinh tế xã hội của địa phương - nơi các em sinh sống. Thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo, học sinh được quan sát, tìm hiểu, trải nghiệm dưới sự hướng dẫn, tổ chức của giáo viên. Qua đó, không chỉ làm phong phú kiến thức thực tiễn cho học sinh mà còn là cơ sở để đạt được các mục tiêu giáo dục khác. Thông qua các hoạt động được tổ chức có mục tiêu, kế hoạch, học sinh được tham gia trực tiếp vào hoạt động thực tiễn, từng bước hình thành các năng lực tham gia và tổ chức hoạt động, tự quản lí và tổ chức cuộc sống cá nhân, tự nhận thức và tích cực hóa bản thân, định hướng nghề nghiệp, khám phá và sáng tạo... năng khiếu của học sinh cũng được phát triển mạnh mẽ. Ưu điểm của hoạt động trải nghiệm sáng tạo chính là giúp học sinh hình thành và phát triển năng lực toàn diện: năng lực tự chủ, tự học; năng lực giao tiếp và hợp tác; năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo; năng lực thích ứng với cuộc sống, năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động, năng lực định hướng nghề nghiệp thông qua các chủ đề hoạt động gắn với những nội dung cụ thể về bản thân, quê hương, đất nước, con người. b. Về phẩm chất: Bồi dưỡng cho các học sinh tình yêu quê hương đất nước, sống tình nghĩa, nhân ái, yêu thương, có trách nhiệm trong công việc, biết trân trọng, tự hào về các giá trị di sản văn hóa, truyền thống tốt đẹp của quê hương, đất nước. Từ đó, có ý thức trách nhiệm đóng góp cho việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy nét đẹp truyền thống văn hóa bản làng địa phương, góp phần phát triển quê hương, đất nước bền vững… 2.1.2.5. Một số vấn đề cần lưu ý trong quá trình tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo Cần phải lựa chọn hình thức phù hợp với điều kiện, đặc điểm của từng đối tượng học sinh, đặc trưng nội dung môn học, nhà trường và địa phương. Khi tổ chức hoạt động trải nghiệm cần lưu ý thu hút sự tham gia, phối hợp, liên kết nhiều lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường như: giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn, cán bộ Đoàn, Ban giám hiệu nhà trường, cha mẹ học sinh, chính quyền địa phương, những nghệ nhân, những người lao động tiêu biểu ở địa phương,… Phạm vi các chủ đề/ nội dung hoạt động và kết quả đầu ra của trải nghiệm sáng tạo là năng lực thực tiễn, phẩm chất và năng lực sáng tạo đa dạng, khác nhau của các em học sinh. Vì vậy, giáo viên không làm thay, không tổ chức, không phân công học sinh một cách trực tiếp mà chỉ hướng dẫn, hỗ trợ, giám sát cho tập thể hoặc cá nhân học sinh tham gia trực tiếp; hoặc giáo viên đứng ở vai trò tổ chức hoạt động, giúp học sinh chủ động, tích cực trong càng nhiều hoạt động càng tốt. 12
Phải có các biện pháp đảm bảo sức khỏe, an toàn cho học sinh trong quá trình tổ chức các hoạt động. Tổ chức hoạt động phải gắn liền với các phương pháp kiểm tra, đánh giá phù hợp, đảm bảo đánh giá được sự tiến bộ của học sinh (bài thu hoạch, sản phẩm cụ thể…). Khi đánh giá hoạt động, quan trọng nhất là cần quan sát, nhận xét, góp ý và đánh giá ngay trong quá trình hoạt động thực tiễn của học sinh, dựa trên các biểu hiện cụ thể về phương thức chứ không chỉ dựa vào kết quả hoạt động cuối cùng của học sinh; coi trọng nhận xét quá trình tiến bộ về nhiều mặt khác nhau của học sinh; chú trọng cá tính, sự sáng tạo riêng của các em. Trong quá trình kiểm tra, tổng kết, rút kinh nghiệm cần đặt các câu hỏi: + Sản phẩm thu được sau hoạt động là gì? + Chất lượng sản phẩm đó như thế nào? + Năng lực của học sinh như thế nào? Có tiến bộ hơn so với trước đó? + Hoạt động đó có phù hợp môn học, bài học hay không? + Hoạt động đã thực hiện được mục tiêu đề ra hay chưa? + Những thành công và tồn tại của hoạt động? + Cần phải có những giải pháp như thế nào khắc phục những hạn chế cho hoạt động lần sau? 2.1.3. Lí luận về giáo dục truyền thống làng bản 2.1.3.1. Tầm quan trọng của việc giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trong nhà trường phổ thông Giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trong nhà trường phổ thông là hoạt động giáo dục có ý thức, có mục đích, có kế hoạch nhằm bồi dưỡng cho học sinh những phẩm chất, năng lực, tri thức cần thiết về giá trị vật chất và tinh thần, các kinh nghiệm hoạt động thực tiễn, kinh nghiệm ứng xử, lối sống, ngôn ngữ, phong tục, tập quán… của các dân tộc được lưu truyền qua các thế hệ. Giáo dục giúp cho học sinh hiểu biết về truyền thống văn hóa làng bản của dân tộc mình, từ đó biết tôn trọng, giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của quê hương, đất nước. Chính vì vậy, quan tâm đến việc giáo dục về truyền thống làng bản nói riêng và truyền thống văn hóa dân tộc nói chung là một chủ trương đúng đắn của Đảng, Nhà nước trong thời gian qua. Giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trong nhà trường phổ thông không chỉ hướng đến mục tiêu hình thành năng lực nhận thức, ứng xử đúng đắn với các giá trị văn hóa truyền thống mà còn giúp học sinh hoàn thiện phẩm chất, nhân cách tốt đẹp để đáp ứng với bối cảnh đổi mới của ngành giáo dục cũng như sự phát triển của đất nước với việc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. 13
Thông qua việc giáo dục về truyền thống bản làng để truyền đạt, giáo dục cho học sinh có nhận thức cụ thể và sâu sắc về khái niệm truyền thống; Cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, những hiểu biết về văn hoá truyền thống làng bản của các dân tộc trên quê hương mình; Hình thành và phát triển ở học sinh các kĩ năng tiếp cận, khai thác tri thức và vốn văn hoá truyền thống của địa phương để tiếp thu, học hỏi, vận dụng trong hoạt động hiện tại cũng như sau này; Giúp các em nhận diện được những biểu hiện tích cực của truyền thống trong đời sống sinh hoạt văn hóa xã hội của con người cùng các mối quan hệ tương tác lẫn nhau trên con đường vận động, phát triển của lịch sử dân tộc. Từ đó, cho học sinh thấy được bản chất tồn tại của đời sống xã hội, giáo dục truyền thống văn hoá, bồi dưỡng ý thức dân tộc, nâng cao thái độ trân trọng di sản văn hoá, giá trị truyền thống dân tộc và trách nhiệm đối với sự phát triển của cộng đồng và quê hương, hình thành ở học sinh tình cảm trong sáng, cao đẹp, yêu thương, gắn bó với cộng đồng, yêu quê hương, đất nước. Giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trong nhà trường phổ thông còn có tầm quan trọng đặc biệt ở chỗ: Việc giữ gìn và phát huy truyền thống phụ thuộc nhiều vào ý thức của học sinh, cần giúp học sinh hình thành ý thức tự giác, hiểu được sự cần thiết và lợi ích của những giá trị truyền thống, xuất phát từ nhu cầu phát triển của học sinh. Từ đó, hình thành thái độ tôn trọng và định hướng các hành vi cá nhân trong đời sống hàng ngày. Mặt khác, cần giúp cho học sinh nhận thức được truyền thống không phải là một khái niệm của hằng số bất biến, mà trong quá trình vận động của lịch sử xã hội, có những giá trị truyền thống không phù hợp với quy luật của sự phát triển sẽ bị gạt bỏ và sẽ có những giá trị mới được hình thành trong quá trình hội nhập, tiếp nối giữa các nền văn hóa. Học sinh dựa vào đó mà có nhận thức chủ động trong việc giữ gìn những giá trị truyền thống tốt đẹp và loại bỏ những yếu tố truyền thống văn hóa đã lạc hậu, không còn phù hợp. Đồng thời, học sinh cũng cần mở mang nhận thức để tiếp nhận cái mới một cách có chọn lọc, sao cho phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh sống, tâm lí và nhu cầu đánh giá chung của cộng đồng… Như vậy, giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trong nhà trường phổ thông có vai trò đặc biệt quan trọng, nhằm hướng đến giáo dục con người toàn diện như mục tiêu ngành giáo dục đặt ra: “ Giáo dục nhằm phát triển toàn diện con người Việt Nam có đạo đức, tri thức, văn hóa, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp; có phẩm chất, năng lực và ý thức công dân; có lòng yêu nước, tinh thần dân tộc, trung thành với lí tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; phát huy tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và hội nhập quốc tế”. 2.1.3.2. Giáo dục ý thức ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh qua môn Giáo dục địa phương lớp 10. Trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, nội dung Giáo dục Địa phương trở thành 1 trong 8 môn học, hoạt động giáo dục bắt buộc. Nội dung này được thực 14
hiện xuyên suốt từ cấp THCS đến cấp THPT. Như vậy, hiểu biết về văn hóa, lịch sử, truyền thống, kinh tế, xã hội, chính trị ở địa phương là yêu cầu, là hành trang cần thiết và quan trọng đối với học sinh trong bối cảnh đổi mới nền giáo dục và đổi mới đất nước. Trong đó, nội dung tìm hiểu về truyền thống làng bản là một trong những nội dung lớn, thuộc chủ đề đầu tiên của chương trình giáo dục địa phương lớp 10. Xét trong mục tiêu tổng thể của chương trình giáo dục địa phương và Giáo dục địa phương lớp 10 thì môn học này có nhiều điểm thuận lợi để giáo dục học sinh về truyền thống làng bản. Bên cạnh việc giáo dục nhận thức đúng đắn về các giá trị truyền thống của làng bản nơi các em sinh sống, môn học này còn giúp học sinh biết khám phá các nét truyền thống văn hóa, phong tục độc đáo, đặc sắc; có ý thức về cội nguồn và bản sắc của dân tộc; có ý thức góp phần giữ gìn, phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của quê hương và rộng hơn là giữ gìn, phát triển các giá trị văn hoá Việt Nam; có tinh thần tiếp thu chọn lọc tinh hoa văn hoá nhân loại và khả năng hội nhập quốc tế. Qua đó, học sinh còn biết quan tâm, gắn bó hơn với đời sống thường nhật, khám phá bản thân và thế giới xung quanh, biết liên hệ và có kĩ năng giải quyết các vấn đề nảy sinh trong thực tiễn. Môn học cũng giúp cho các em học sinh thêm tự hào, trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống của địa phương, tự hào về quê hương làng bản. Từ đó, góp phần bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước; hình thành lối sống có tinh thần trách nhiệm. Từ tình yêu với quê hương làng bản có thể đi đến những việc làm, hành động cụ thể, thiết thực để giữ gìn và phát huy những nét đẹp truyền thống của cha ông. 2.2. Cơ sở thực tiễn 2.2.1. Đặc điểm của học sinh trường THPT Con Cuông Trường THPT Con Cuông là trường học đóng ở miền tây nam xứ Nghệ, nơi tập trung nhiều học sinh ở địa bàn miền núi, thuộc đồng bào dân tộc thiểu số. Năm học 2022 – 2023, tổng số học sinh của trường là 1297 em, trong đó có 799 em là học sinh dân tộc thiểu số. Học sinh dân tộc thiểu số chiếm trên 60% tổng số học sinh của nhà trường. Trong số đó, chủ yếu học sinh là người dân tộc Thái, ngoài ra còn có HS dân tộc Kinh, Đan Lai, Nùng, Thổ… Các em sinh ra và lớn lên ở mảnh đất có nhiều giá trị bản sắc văn hóa dân tộc, nhiều nét đẹp truyền thống bản làng với các phong tục, tập quán, văn hóa độc đáo. Những hoạt động giáo dục ở nhà trường không chỉ trang bị cho các em tri thức mà còn là nơi giúp các em hình thành các năng lực, phẩm chất toàn diện. Đặc biệt là các hoạt động giáo dục giúp các em nhận thức về văn hóa truyền thống địa phương làm hành trang cho tương lai. Học sinh dân tộc là những em có vị trí chuyển tiếp, chuẩn bị đội ngũ có trình độ, có tri thức cho các dân tộc; là nguồn dự trữ cho các tổ chức chính trị, đồng thời là những hạt nhân tiêu biểu của dân tộc thiểu số ở các địa phương. Việc giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống bản làng cho học sinh trường THPT Con Cuông có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, nếu làm tốt sẽ tạo ra sự tương tác hiệu quả 15
nhất giữa giáo viên và học sinh, ảnh hưởng lớn đến sự hình thành và cải thiện nhân cách của người học, là nguồn lực thúc đẩy phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội. 2.2.2. Kết quả khảo sát thực trạng về giáo dục ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh trường THPT Con Cuông thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Giữ gìn và phát huy các nét đẹp truyền thống dân tộc là chiến lược phát triển bền vững quốc gia, là nhiệm vụ chung của toàn xã hội trong đó giáo dục giữ vai trò quan trọng nhất, bằng con đường giáo dục và thông qua giáo dục, các giá trị về vật chất và tinh thần, các kinh nghiệm hoạt động thực tiễn, kinh nghiệm ứng xử, lối sống, ngôn ngữ, phong tục, tập quán… của các dân tộc được lưu truyền, tồn tích, vận hành nối liền các thế hệ. Giáo dục giúp cho học sinh hiểu biết về truyền thống bản làng, tôn trọng, bảo tồn, giữ gìn và phát huy truyền thống của dân tộc mình. Thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo, sinh hoạt tập thể, giúp cho học sinh nhận thức sâu sắc về truyền thống tốt đẹp của dân tộc mình, tạo sân chơi, xây dựng môi trường giáo dục thân thiện, lành mạnh. Qua đó, giúp các em có điều kiện được giao lưu, trao đổi học tập, nâng cao ý thức bảo tồn, giữ gìn, trân trọng những nét đẹp truyền thống của bản làng nói riêng của dân tộc nói chung và nỗ lực học tập tốt để sau này đóng góp công sức xây dựng quê hương giàu đẹp. Những năm gần đây, việc giữ gìn, phát huy các nét đẹp truyền thống của dân tộc trong các trường học luôn được ngành giáo dục nước ta nói chung, tỉnh Nghệ An nói riêng quan tâm, nhất là tại những huyện có tỉ lệ học sinh người dân tộc thiểu số cao như huyện Con Cuông. Bên cạnh việc truyền đạt kiến thức, các thầy cô đã có nhiều biện pháp cũng như cách giáo dục sáng tạo, qua đó, giúp các em hiểu hơn về giá trị của mỗi dân tộc, sự tự tôn dân tộc mình và tôn trọng các dân tộc khác. Cùng với việc nâng cao chất lượng dạy và học, trong những năm qua, trường THPT Con Cuông đã có cách làm hay, nhằm giáo dục cho học sinh nâng cao ý thức giữ gìn và phát huy nét đẹp truyền thống của bản làng, của dân tộc mình. Vấn đề giữ gìn và phát huy nét đẹp truyền thống của làng bản nói riêng và của dân tộc nói chung không chỉ là nhiệm vụ dạy học mà còn được xem như một nhiệm vụ chính trị vô cùng quan trọng, cấp thiết của mỗi giáo viên. Hoạt động giáo dục này đã được các cán bộ, giáo viên trường THPT Con Cuông thực hiện. Vào dịp kỷ niệm các ngày lễ lớn trong năm, học sinh Trường THPT Con Cuông đều mặc trang phục truyền thống của dân tộc. Nếp sinh hoạt này đã được nhà trường duy trì từ nhiều năm nay, không chỉ giúp các em ghi nhớ họa tiết đặc trưng, mà còn hiểu được ý nghĩa của từng bộ trang phục, từ đó biết quí trọng, giữ gìn trang phục truyền thống của dân tộc mình. Đây là một trong những cách làm linh hoạt, sáng tạo để trang phục truyền thống “sống” được trong cộng đồng dân cư. Ngoài ra, cùng với việc giảng dạy, học tập theo chương trình chính khóa, nhà trường còn lồng ghép các hoạt động ngoài giờ lên lớp, ngoại khóa, trong đó chú trọng giáo dục cho các em những kiến thức về trang phục, ẩm thực truyền thống, 16
những làn điệu dân ca, trò chơi dân gian, các truyền thống uống nước nhớ nguồn, đoàn kết, đùm bọc chia sẻ, yêu thương... Trường THPT Con Cuông đã tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp với chủ đề: Thanh niên với quê hương Con Cuông, tổ chức chương trình Tết yêu thương sum vầy, Tết vì người nghèo, Tổ chức ngoại khóa nhân ngày kỉ niệm thành lập QĐND Việt Nam 22/12 … học sinh toàn trường đã tham gia rất sôi nổi, tích cực. Hình thức tổ chức đa dạng như sân khấu hóa, hội thi/cuộc thi, trò chơi dân gian, làm các video giới thiệu về những nét văn hóa truyền thống trên địa bàn Con Cuông... Cho đến nay, mặc dù trường THPT Con Cuông đã có khá nhiều biện pháp, tổ chức khá nhiều hoạt động cho học sinh nhằm giáo dục ý thức giữ gìn, phát huy các nét đẹp truyền thống làng bản, tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy các hoạt động đó chưa thực sự mang lại hiệu quả cao nhất. Năm học 2022 - 2023, Nội dung giáo dục địa phương đã được đưa vào chương trình dạy học chính khóa ở các lớp học khối 10. Chính điều này đã tạo điều kiện thuận lợi để giáo dục các em học sinh hiểu sâu sắc về văn hóa, giáo dục, lịch sử, chính trị, kinh tế, môi trường, tiềm năng du lịch, các di sản, truyền thống… của địa phương nơi các em sinh sống. Nội dung môn học gắn liền với thực tế tại địa phương nên việc sử dụng phương pháp dạy học hiệu quả nhất đối với các em là dạy học thông qua trải nghiệm. Tuy nhiên, thực tế phương pháp này thực sự chưa được chú trọng. Trong các nội dung giáo dục địa phương, việc giáo dục ý thức giữ gìn, phát huy các nét đẹp truyền thống làng bản đã được thực hiện song hình thức chưa đa dạng và đặc biệt là giáo viên chưa tổ chức cho học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo mà chỉ thực hiện dạy học trên lớp học. Chúng tôi đã tiến hành điều tra việc áp dụng phương pháp dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo đối với giáo viên dạy môn Giáo dục địa phương. Kết quả như sau: 17
PHIẾU ĐIỀU TRA (Dành cho giáo viên) Mức độ STT Nội dung Thường Thỉnh Chưa bao xuyên thoảng giờ Áp dụng phương pháp dạy học 1 thông qua hoạt động trải 0% 10% 90% nghiệm sáng tạo ở Nội dung giáo dục địa phương 10 Áp dụng phương pháp dạy học 2 thông qua hoạt động trải 0% 0% 100% nghiệm sáng tạo ở Nội dung: giáo dục học sinh ý thức giữ gìn, phát huy các nét đẹp truyền thống làng bản. Chính vì thực trạng đó mà nhiều tiết của Nội dung giáo dục địa phương lẽ ra phải rất hay, sâu sắc, sinh động, hấp dẫn và có khả năng thu hút học sinh lại trở nên máy móc, khô khan, truyền đạt kiến thức áp đặt một chiều khiến học sinh nhàm chán, thiếu thực tế. Điều này sẽ khiến chất lượng học tập không cao, học sinh không hứng thú với môn học, kiến thức về truyền thống văn hóa, phong tục, tín ngưỡng của làng bản quê hương trong tâm hồn các em rất nghèo nàn, thậm chí có em sẽ không biết hoặc không quan tâm về những nét đẹp truyền thống ở địa phương mình. 2.3. Giáo dục ý thức ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống làng bản cho học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn Giáo dục địa phương. Ngày nay, học qua trải nghiệm đang được tiếp tục triển khai trên phạm vi toàn thế giới và được nhìn nhận như là một triển vọng tương lai tươi sáng cho giáo dục toàn cầu trong những thập kỉ tiếp theo. Ở nước ta, một trong những quan điểm đổi mới giáo dục và đào tạo được nêu trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI của BCHTW là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên 18
lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, trải nghiệm sáng tạo, nghiên cứu khoa học…”. Trên cơ sở tiếp thu quan điểm của các nhà giáo dục thế giới và trong nước; đồng thời căn cứ vào đặc trưng và thực tế của việc dạy học Nội dung giáo dục địa phương ở trường phổ thông, yêu cầu đổi mới phương pháp theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất hiện nay, chúng tôi đề xuất quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo gắn với môn giáo dục địa phương ở trường phổ thông như sau: Lựa chọn hình Lập kế Tiến Kết quả thức, chủ đề 1 hoạch 2 hành 3 TNST 4 TNST TNST TNST Hình 3: Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh gắn với môn Giáo dục địa phương ở trường phổ thông Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh ở trường phổ thông trên đây vừa kế thừa mô hình học tập trải nghiệm của Kolb, vừa phát triển tinh thần của đổi mới giáo dục theo phát triển phẩm chất, năng lực, được tổ chức qua 4 bước: Bước 1. Lựa chọn hình thức, chủ đề trải nghiệm sáng tạo Căn cứ vào nội dung chương trình, mục tiêu dạy học và tình hình thực tế của dạy học Nội dung giáo dục địa phương, đặc điểm của học sinh và điều kiện của giáo viên cũng như của nhà trường để lựa chọn hình thức, chủ đề của hoạt động trải nghiệm sáng tạo cần tổ chức. Việc lựa chọn này phải rõ ràng để có tác dụng định hướng tâm lí và kích thích sự tích cực, tự lực của học sinh ngay từ đầu. Bước 2. Lập kế hoạch trải nghiệm sáng tạo Khi lập kế hoạch hoạt động trải nghiệm sáng tạo thì giáo viên cần phải xây dựng các nội dung sau: - Xác định mục tiêu giáo dục của hoạt động, gồm có: mục tiêu về năng lực; mục tiêu về phẩm chất. Khi xác định được mục tiêu cần phải trả lời các câu hỏi sau: + Hoạt động này có thể hình thành cho học sinh những kiến thức ở mức độ nào? (Khối lượng và chất lượng đạt được của kiến thức?) + Những kĩ năng nào có thể được hình thành ở học sinh và các mức độ của nó đạt được sau khi tham gia hoạt động? + Những thái độ, giá trị nào có thể được hình thành hay thay đổi ở học sinh sau hoạt động? - Xây dựng nội dung cho hoạt động trải nghiệm sáng tạo dưới dạng những nhiệm vụ học tập cụ thể. 19
- Dự kiến phương pháp tiến hành, xác định những phương tiện cần có để tiến hành hoạt động. Từ đó lựa chọn hình thức hoạt động tương ứng. - Dự kiến các tình huống có thể xảy ra và cách giải quyết. - Dự kiến những công việc có thể nhờ đến sự giúp đỡ của các lực lượng giáo dục khác. - Dự kiến thời gian và địa điểm tổ chức. Bước 3. Tiến hành hoạt động trải nghiệm sáng tạo theo kế hoạch Khi tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo theo kế hoạch giáo viên cần phải chú ý những nội dung sau: - Luôn theo dõi quá trình học sinh thực hiện các nhiệm vụ để có thể giúp đỡ kịp thời, đặc biệt là những tình huống phát sinh ngoài dự kiến, kịp thời điều chỉnh những nội dung diễn ra không đúng kế hoạch. - Đối với những hoạt động diễn ra ở quy mô lớn như lớp, khối thì giáo viên đóng vai trò là người tổ chức, điều khiển các hoạt động. Đồng thời giáo viên cũng phải là người trọng tài để tổ chức cho học sinh có thể tham gia tranh luận hay bảo vệ ý kiến của mình về những nội dung hoạt động trải nghiệm sáng tạo. - Sau mỗi đợt tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo thì giáo viên phải đánh giá, rút kinh nghiệm để điều chỉnh nội dung, hình thức và phương pháp cho hợp lí để tổ chức những hoạt động trải nghiệm sáng tạo về sau đạt kết quả cao hơn. Bước 4. Tổ chức cho học sinh báo cáo kết quả, rút kinh nghiệm, khen thưởng Việc đánh giá kết quả của quá trình hoạt động trải nghiệm sáng tạo không giống như trên lớp, mà phải đánh giá thông qua cả quá trình hoạt động. Giáo viên đánh giá hiệu quả thông qua sự tích cực, sự hứng thú, sự sáng tạo của học sinh và cả những kết quả mà học sinh đạt được trong quá trình hoạt động. Trong đó sản phẩm của quá trình hoạt động là một căn cứ quan trọng để đánh giá. Do vậy, cần tổ chức cho học sinh giới thiệu, báo cáo sản phẩm đã tạo ra được trong quá trình tham gia hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Mặt khác, việc làm này còn có tác dụng trong việc khích lệ, động viên tinh thần tích cực học tập của học sinh về sau. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo như trên có thể đem lại hiệu quả cao nếu giáo viên biết vận dụng tốt các điều kiện và tổ chức hợp lí các hoạt động của học sinh. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện thì giáo viên cần phải căn cứ vào tình hình thực tế của nhà trường, học sinh và các yêu cầu giáo dục của Nội dung giáo dục địa phương để vận dụng quy trình trên một cách mềm dẻo sao cho quá trình trải nghiệm sáng tạo đạt hiệu quả cao nhất. 20