Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số dạng bài tập chương I thuộc chương trình sinh học 11

Chia sẻ: Caphesua | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:41

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của sáng kiến nhằm cung cấp cho học sinh những kiến thức chính xác và đầy đủ đảm bảo chuẩn kiến thức kỹ năng về chủ đề sinh lý, ứng dụng vào giải bài tập, trả lời câu hỏi. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số dạng bài tập chương I thuộc chương trình sinh học 11

SỞ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO VĨNH PHÚC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG XUÂN HÒA  BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN Tên sáng kiến: VẬN DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN ĐỂ GIẢI MỘT SỐ DẠNG BÀI TẬP CHƯƠNG I TRONG CHƯƠNG TRÌNH SINH HỌC 11 Tác giả sáng kiến : HOÀNG THỊ NGỌC MAI Mã sáng kiến : 37.56.02
Vĩnh phúc, năm 2020 BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN I. Lời giới thiệu Trong xu thế đổi mới căn bản toàn diện giáo dục, dạy học vận dụng kiến thức liên môn nhằm phát triển năng lực học sinh là chiến lược hàng đầu của giáo dục Việt Nam hiện nay. Dạy học vận dụng kiến thức liên môn trong mối quan hệ với các môn học khác cho phép làm sáng tỏ các kiến thức bộ môn thông qua nhiều môn học, sẽ là môi trường tạo điều kiện cho học sinh phát triển các năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, năng lực tự học, tự nghiên cứu, hợp tác... từ đó giúp học sinh nghiên cứu khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng vào giải quyết tình huống thực tiễn. Xuất phát từ lý do trên, từ năm học 2018 2019; 2019 – 2020, tôi mạnh dạn nghiên cứu sáng kiến“ Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số bài tập chương I trong chương trình sinh học 11”. Từ khi áp dụng sáng kiến này tôi nhận thấy các tiết học trở nên sôi động hơn, hấp dẫn hơn, có ưu thế trong việc tạo ra động cơ hứng thú học tập ở học sinh, kích thích sự tò mò, yêu thích bộ môn. Và đặc biệt các tiết học về chương I Chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật và động vật thì sự chuẩn bị của học sinh, chủ động hơn, sáng tạo hơn, tích cực tìm tòi kiến thức hơn, không khí học tập sôi nổi hơn, điều này thực sự mang lại hiệu quả rõ rệt cho việc học tập, lĩnh hội kiến thức của học sinh. Tôi thấy có thể áp dụng sáng kiến này trong các bài dạy liên quan đến kiến thức về Chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật và động vật cho học sinh khối 11, học sinh trong đội tuyển học sinh giỏi và học sinh ôn thi THPTQG. Vận dụng kiến thức liên môn trong dạy học sinh học nhằm luyện Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 2
tập và nâng cao cho học sinh kĩ năng vận dụng kiến thức liên môn như toán học, hóa học, vật lý… để giải quyết một bài toán sinh học là rất thiết thực và cần phải đặc biệt quan tâm, Bởi vì lợi ích từ sáng kiến này mang lại rất nhiều. Tuy nhiên để vận dụng sáng kiến hiệu quả cần một số điều kiện: Giáo viên lập kế hoạch giảng dạy hợp lí, giao nhiệm vụ học tập cho học sinh chuẩn bị trước khi vào bài học. Học sinh cần chấp hành tốt nhiệm vụ và có thái độ hợp tác trong học tập. Trước yêu cầu của đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực của học sinh và trước thực trạng một bộ phận học sinh không thích học môn sinh học, tôi đã mạnh dạn, tích cực đổi mới nội dung dạy học cùng phương pháp giảng dạy với từng chuyên đề cụ thể cho phù hợp nhưng đảm bảo đạt chuẩn kiến thức kỹ năng môn học. Trong đó đặc biệt là tăng cường vận dụng kiến thức liên môn minh họa trong bài giảng giúp các em gần gũi cuộc sống thiên nhiên và am hiểu thực tế hơn, từ đó các em có thể vận dụng kiến thức để giải quyết các tình huống ngoài thực tiễn. Để đáp ứng được nhu cầu thay đổi đó cũng như góp phần nâng cao chất lượng của hoạt động dạy và học tôi đã tiến hành nghiên cứu “Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số dạng bài tập chương I trong chương trình sinh học 11” Để sáng kiến này được nhân rộng tôi đề nghị các cấp quản lí cần xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cốt cán về đổi mới phương pháp dạy học, cần thường xuyên tổ chức các buổi tập huấn về phương pháp giảng dạy, ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học nhằm nâng cao trình độ, chuyên môn, nghiệp vụ cho giáo viên. Sáng kiến kinh nghiệm mà tôi đã nghiên cứu có thể còn mở rộng thêm ở nhiều chuyên đề và các bộ môn khác. Rất mong nhận được sự góp ý chân thành của các bạn đồng nghiệp. II. Tên sáng kiến: Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 3
Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số dạng bài tập chương I thuộc chương trình sinh học 11 III. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến Đề tài này có thể thực hiện như một chuyên đề và áp dụng rộng rãi cho bộ môn sinh học ở trường THPT, các kì thi học sinh giỏi các cấp, thi THPTQG... Qua thời gian nghiên cứu áp dụng vào thực tiễn giảng dạy trên lớp và rút kinh nghiệm về phương pháp dạy học thì kết quả cho thấy chất lượng học tập của học sinh nâng lên đáng kể. IV. Ngày sáng kiến được áp dụng thử Sáng kiến được thực hiện trong nội dung kiến thức ở chương trình sinh học 11 và được áp dụng trên đối tượng học sinh lớp11A2 (ban KHTN) và đội tuyển học sinh giỏi của trường. Tích luỹ, đúc rút kinh nghiệm thực hiện áp dụng sáng kiến trong học kì I năm học 2019 – 2020. V. Mô tả bản chất của sáng kiến 1. Cơ sở lí luận Trước đây do phương pháp dạy học truyền thống phần lớn là theo quan điểm tiếp cận nội dung, thiết kế bài dạy nặng về lý thuyết nên không phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh, chính vì vậy phương pháp này còn nhiều hạn chế: Quá nặng về phân tích lý thuyết, thiếu vận dụng thực tiễn, thiếu và yếu trong phát triển kỹ năng thực hành và kỹ năng giao tiếp cho học sinh. Hiện nay cùng với xu thế đổi mới về giáo dục tại Việt Nam, phương pháp dạy học vận dụng kiến thức liên môn theo định hướng phát triển năng lực của học sinh mang lại hiệu quả cao trong dạy và học. Vận dụng kiến thức liên môn để nhằm hướng đến mục đích tạo cơ hội cho hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực của học sinh. Không những thế, sự gắn kết giữa giáo viên và học sinh chặt chẽ hơn. Cách dạy học vận dụng kiến thức liên môn hướng đến hình thành các năng lực học tập, đặc biệt năng lực Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 4
hoạt động của học sinh. Nó sẽ tạo cơ hội cho người học được học tập một cách toàn diện hơn, không chỉ là kiến thức lí thuyết mà còn học năng lực ứng dụng các kiến thức đó vào thực tiễn. Vì thế, nội dung dạy học có tính “động” hơn, người học tích cực, linh hoạt và sáng tạo hơn. Vì vậy tôi tập trung nghiên cứu sáng kiến: “ Vận dụng kiến thức liên môn để giải một số dạng bài tập chương I thuộc chương trình sinh học 11” 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu a. Đối tượng: Năm học 2018 2019: + Học sinh 11A2 + Đội tuyển học sinh giỏi Năm học 2019 2020: + Học sinh lớp 11A2 ( HK1 năm học 2019 – 2020) + Đội tuyển học sinh giỏi b. Phạm vi nghiên cứu: Sáng kiến được thực hiện trong nội dung kiến thức ở chương trình sinh học 11 và được áp dụng trên đối tượng học sinh lớp11A2 (ban KHTN) và 8 học sinh đội tuyển học sinh giỏi của trường do tôi dạy trên lớp. 3. Thực trạng của sáng kiến: Việc giảng dạy các môn khoa học tại trường học hiện nay cần phải phản ánh được chiều hướng phát triển của khoa học trên thế giới, không thể giảng dạy các môn khoa học một cách riêng lẻ như trước. Mặt khác, với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, lượng kiến thức mới được cập nhật ngày càng nhiều và nhanh, thời gian học tập ở trường lại có hạn nên do đó cần chuyển từ dạy học riêng rẽ sang dạy học tích hợp liên môn vừa giúp học sinh nắm kiến thức một cách toàn diện, nhiều chiều mà còn tiết kiệm được thời gian dạy học tại trường. Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 5
Xuất phát từ đặc điểm của kiến thức sinh học 11 và thực trạng dạy học sinh học 11 ở các trường THPT cho thấy, không có bất cứ ngành khoa học nào không có sự tích hợp tri thức của nhiều lĩnh vực. Các khoa học tự nhiên đã chuyển từ tiếp cận “phân tích cấu trúc” sang tiếp cận “tổng hợp hệ thống”. Sự thống nhất của các thao tác tư duy phân tích và tổng hợp đã tạo nên tiếp cận “cấu trúc hệ thống” đem lại cách nhận thức biện chứng về quan hệ giữa các ngành khoa học. Xu thế phát triển của khoa học là ngày càng phân hóa sâu, song song với tích hợp liên môn, liên ngành ngày càng mạnh. Điều đó dẫn đến một tất yếu là không thể giảng dạy các khoa học như các lĩnh vực tri thức riêng lẻ. Sự phát triển của sinh học cũng không nằm ngoài xu hướng đó. Sinh học là ngành khoa học nghiên cứu sự sống, nhiệm vụ của Sinh học là tìm hiểu bản chất của các nguyên lý và các quá trình trong thế giới sống, khám phá các quy luật sinh học. Bản chất của sự sống là tổng hợp của tất cả các yếu tố vô sinh và hữu sinh của tự nhiên và xã hội, của giới vô cơ và hữu cơ, giữa con người và thiên nhiên, giữa các hiện tượng vật lý, hóa học, khí hậu, thổ nhưỡng,…. Vì vậy, sinh học là môn khoa học có liên quan chặt chẽ với các môn khoa học khác như Vật lý, Hóa học, Địa lý,… Không những thế, Sinh học còn là bộ môn khoa học thực nghiệm. Các kiến thức sinh học được hình thành trên cơ sở các thí nghiệm, thực nghiệm của các nhà khoa học và thực tiễn lao động sản xuất cũng như quá trình đấu tranh với thiên nhiên của con người. Con người lại sử dụng chính các kiến thức đã tích lũy được để phục vụ đời sống của mình (chăn nuôi, trồng trọt, y học, bảo vệ môi trường….). Do đó, trong dạy học Sinh học cần đặt nó vào trong mối quan hệ tương tác với các ngành, các chuyên ngành khoa học khác. Ngày nay, trong sự phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuật, đặc biệt là sự phát triển của công nghệ thông tin, kiến thức Sinh học tăng rất nhanh theo thời gian và có nhiều sự đổi mới, cũng như sự xuất hiện của rất nhiều các phân ngành nhỏ mới. Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 6
Các đặc trưng này đã chi phối việc sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống trở nên không còn phù hợp. Nhằm nâng cao hiệu quả học tập của học sinh, rút ngắn thời gian dạy học thì việc sử dụng tích hợp liên môn trong dạy học Sinh học là một lựa chọn sáng suốt và dần trở thành một xu thế phổ biến. Ngoài ra, khi trực tiếp giảng dạy học sinh lớp 11A 2 (học sinh ban KHTN) và ôn luyện đội tuyển học sinh giỏi năm học 2018 – 2019. Qua khảo sát chất lượng đội tuyển và học sinh ban khoa học tự nhiên về phần kiến thức giải bài tập lên quan đến phần sinh lý thực vật và động vật tôi nhận thấy số lượng học sinh đạt khá, giỏi tương đối thấp. Mặc dù các em là những đối tượng đã được học nhiều và kĩ hơn về phần kiến thức này. Kết quả cụ thể như sau: Lớp/ Nhóm Xếp loại Giỏi Khá Trung bình Yếu 11A2 4 10,5% 12 31,6% 16 42,1% 6 15,8% (38 HS) HSG 3 21,4% 6 42,8% 4 28,6% 1 7,2% (14 HS) 52 HS 7 13,4% 18 34,6% 20 38,4% 7 13,6% Từ đó, để góp phần nâng cao chất lượng dạy học sinh học, giúp các em học sinh có một phương pháp giải bài tập về sinh lý đạt hiệu quả, đồng thời nâng cao kiến thức bài tập phần chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật và động vật nói riêng cũng như các bài toán về các dạng bài tập khác của môn sinh học nói chung, tôi xin mạnh dạn đưa ra một vài sáng kiến và kinh nghiệm nhỏ của bản thân về vận dụng kiến thức liên môn trong giải một số dạng bài tập phần chương I thuộc chương trình sinh học 11 . Trong quá trình nghiên cứu thực hiện sáng kiến, ngoài kinh nghiệm của bản thân, tôi đọc thêm tài liệu tham khảo và còn trao đổi các kinh nghiệm từ đồng nghiệp thông qua các tiết dự giờ. Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 7
4. Các biện pháp tiến hành: 4.1 Mục đích của sáng kiến Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng dạy học “vận dụng kiến thức liên môn” nhằm làm sáng tỏ các kiến thức bộ môn thông qua nhiều môn học. Ngay từ khi áp dụng sáng kiến này tôi nhận thấy các tiết học sôi động hơn, học sinh thích thú, tò mò, yêu thích bộ môn hơn. Cho học sinh tiếp cận kiến thức theo hướng quan sát hiện tượng thực tế, vận dụng kiến thức liên môn để giải thích hiện tượng từ đó biết vận dụng kiến thức đã học và liên hệ thực tế, giảm tải kiến thức trừu tượng mang tính lý thuyết hàn lâm, để học sinh hứng thú với môn học, yêu thích môn học. Cung cấp cho học sinh những kiến thức chính xác và đầy đủ đảm bảo chuẩn kiến thức kỹ năng về chủ đề sinh lý, ứng dụng vào giải bài tập, trả lời câu hỏi. Qua hoạt động dạy, học rèn các kỹ năng cơ bản, cần thiết cho học sinh. 4.2. Tính mới của sáng kiến Trước đây ở bộ môn sinh học trong các trường THPT trong tỉnh chưa có chuyên đề, sáng kiến kinh nghiệm về việc vận dụng kiến thức liên môn trong giải bài tập chương I thuộc Sinh học 11 trong dạy học môn sinh cho học sinh THPT được công bố vì vậy kinh nghiệm về vấn đề này còn nhiều hạn chế. Mặt khác giáo viên sinh học trước đây được đào tạo theo chương trình sư phạm đơn môn, chưa được đào tạo dạy học liên môn một cách chính thống, khoa học, nên khi thực hiện chủ yếu là tự mày mò, tự tìm hiểu cho nên không tránh khỏi việc hiểu chưa đúng, chưa đầy đủ về mục đích, ý nghĩa và cách thức tổ chức dạy học liên môn. Mặt khác, trong quá trình giảng dạy giáo viên thường chỉ tập trung vào kiến thức và kĩ năng cần nắm trong bài để phục vụ cho kiểm tra, cho thi cử mà chưa thực sự quan tâm đến việc nâng cao cho học sinh kĩ năng vận dụng các kiến thức liên môn vào giải bài tập sinh học. Cụ thể, trong quá trình hình thành kiến thức mới các thầy cô thường chỉ cho học Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 8
sinh giải bài tập một cách thuần túy, chưa đưa ra được các câu hỏi, bài tập hoặc các tình huống có liên quan đến thực tiễn để học sinh liên tưởng và áp dụng các kiến thức của nhiều môn học đã học để giải quyết. Để chuẩn bị cho bài mới giáo viên thường yêu cầu học sinh về đọc trước nội dung bài học trong sách giáo khoa mà chưa chú ý trong việc giao nhiệm vụ cho các em về nhà tìm hiểu sự sống, cơ chế sinh lý liên quan, tìm hiểu các vấn đề trong thực tiễn có liên quan đến bài học kế tiếp để học sinh có tâm thế vào bài mới một cách hứng thú hơn. Giáo viên chưa dành thời gian để các em đưa ra các thắc mắc và giải đáp cho các em về những hiện tượng các em quan sát được trong đời sống. Trong các giờ học nói chung học sinh thường chỉ phát hiện ra các mâu thuẫn về mặt lí luận với lí luận là chính, việc liên hệ giữa lí luận và thực tiễn còn hạn chế. Sáng kiến đưa ra cách thức vận dụng kiến thức liên môn trong giải một số dạng bài tập chương I thuộc chương trình sinh học 11. 4.3 Nội dung Giảng dạy kiến thức vận dụng liên môn trong chương trình lớp 11 gồm: Tính áp suất thẩm thấu của dung dịch và của tế bào; Sức hút nước của tế bào thực vật; Tính hệ số sử dụng năng lượng ánh sáng; Tính lượng phân bón cần cung cấp cho cây trồng. Tính thời gian và tỉ lệ các pha của một chu kì tim; Tính lực tống máu....Vận dụng kiến thức các môn học vào giải bài tập sinh học cũng như giải thích các hiện tượng thực tế và ứng dụng các kiến thức, hiểu biết của mình vào việc giải thích về các đặc điểm sinh lí của cơ thể thực vật và động vật nói riêng và trong cuộc sống nói chung. Cung cấp cho học sinh những kiến thức chính xác và đầy đủ đảm bảo chuẩn kiến thức kỹ năng về chủ đề sinh lý, ứng dụng vào giải bài tập, trả lời câu hỏi. Qua hoạt động dạy, học rèn các kỹ năng cơ bản, cần thiết cho học sinh. 4.3.1. Phương pháp dạy chung Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 9
Để thực hiện tốt mục đích đặt ra, cần linh hoạt trong khâu tổ chức giảng dạy và việc dạy học theo dạng bài tập sẽ đạt hiệu quả cao trong việc truyền tải kiến thức và tổ chức dạy học vận dụng kiến thức liên môn vào giải các bài tập thực tế. a. Các giải pháp tiến hành: Làm thế nào để việc vận dụng kiến thức liên môn vào giải các dạng bài tập vừa tự nhiên, không miễn cưỡng, gượng ép, vừa đảm bảo được đặc thù bộ môn, vừa đảm bảo tính vừa sức, vừa lồng ghép được các nội dung giáo dục vào các tiết dạy cụ thể để mang lại hiệu quả mong muốn, tôi xin đưa ra một số giải pháp sau: * Giải pháp 1. Xác định các đơn vị kiến thức cần đạt trong bài học theo chuẩn kiến thức và kĩ năng và các kiến thức cần vận dụng. Mục tiêu: Nhằm giúp cho giáo viên xác định được rõ các đơn vị kiến thức có trong bài học, đồng thời cũng xác định được các kiến thức liên quan đến các môn học khác cần vận dụng. Những đơn vị kiến thức đó phải thật dễ hiểu và sự vật hiện tượng mà giáo viên giới thiệu phải nằm trong tầm hiểu biết của học sinh. Cách thức tổ chức thực hiện: + Nắm được kiến thức bài học thông qua chuẩn kiến thức kĩ năng + Xác định kiến thức bằng cách rà soát đối chứng với chuẩn kiến thức các môn học khác có liên quan đến việc cần vận dụng. + Bằng phương pháp giảng dạy đưa các kiến thức vận dụng một cách đơn giản, dễ hiểu, cụ thể, gắn với thực tế cuộc sống, với địa phương, kết hợp với việc nhắc nhở của giáo viên sẽ giúp học sinh dễ ghi nhớ, khắc sâu kiến thức. Đây là một trong những yếu tố góp phần cho sự thành công của một tiết dạy có vận dụng kiến thức liên môn * Giải pháp 2. Xác định các mức độ cần vận dụng Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 10
Mục tiêu: Xác định được các hình thức vận dụng các kiến thức liên môn sao cho phù hợp (vận dụng ở mức độ toàn phần, mức độ bộ phận hay chỉ dừng lại ở mức độ liên hệ). Cách thức tổ chức: + Để xác định được nội dung kiến thức và mức độ vận dụng trong các bài tập sinh học, trước hết cần xác định nội dung cần vận dụng kiến thức liên môn là gì (xác định địa chỉ) bằng cách căn cứ vào mục tiêu của bài dạy đã xác định trên chuẩn kiến thức kĩ năng của môn học và các môn liên quan. + Căn cứ vào thời lượng của bài học đó mà mà xác định hình thức sao cho phù hợp (vận dụng ở mức độ toàn phần, mức độ bộ phận hay chỉ dừng lại ở mức độ liên hệ). + Sau đó giáo viên xác định cần vận dụng những kiến thức, kĩ năng nào của các môn học có liên quan, xác định các phương pháp dạy học để việc vận dụng kiến thức liên môn đạt hiệu quả. * Giải pháp 3. Các bước cần chuẩn bị cho việc soạn giáo án theo hướng vận dụng kiến thức liên môn Mục tiêu: Giúp định hướng cho giáo viên trong quá trình xây dựng giáo án phù hợp với trình độ người học, điều kiện địa phương nhưng đảm bảo được nội dung, mục tiêu, phương pháp và các năng lực cần đạt. Đồng thời đảm bảo được đặc thù bộ môn và đảm bảo bảo tính vừa sức nhằm mang lại hiệu quả như mong muốn. Cách thức tổ chức: + Xác định được mục tiêu bài học và các nội dung có sử dụng kiến thức liên môn + Chuẩn bị kiến thức, kĩ năng của các môn học có liên quan + Chuẩn bị cơ sở vật chất và đồ dùng dạy học + Yêu cầu học sinh chuẩn bị và tìm hiểu trước các kiến thức có liên quan theo cá nhân hoặc theo nhóm để chuẩn bị cho bài học. b. Tổ chức hoạt động học tập: Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 11
Hoạt động khởi động với mục đích tạo tình huống/vấn đề học tập mà HS chưa thể giải quyết được ngay...kích thích nhu cầu tìm hiểu, khám phá kiến thức mới. Hoạt động hình thành kiến thức + Mục đích: Trang bị cho HS những kiến thức mới liên quan đến tình huống/vấn đề học tập nêu ra ở hoạt động khởi động. + Nội dung: Qua hoạt động giúp cho HS tự lực chiếm lĩnh kiến thức thông qua: đọc; nghe; quan sát; thực hành; thí nghiệm, hợp tác nhóm... Hoạt động luyện tập + Mục đích: Giúp học sinh hoàn thiện kiến thức vừa lĩnh hội được. + Nội dung: Nhằm rèn luyện kỹ năng, củng cố, áp dụng kiến thức liên môn đã biết để giải quyết các tình huống/vấn đề. Hoạt động vận dụng + Mục đích: Giúp HS vận dụng được các kiến thức, kĩ năng trong cuộc sống, tương tự tình huống/vấn đề đã học. + Nội dung: Yêu cầu HS phát hiện các tình huống thực tiễn và vận dụng kiến thức các môn học đã học để giải quyết. Hoạt động tìm tòi, mở rộng + Mục đích: Giúp học sinh tìm tòi, mở rộng thêm những gì đã được học, dần hình thành nhu cầu học tập suốt đời. + Nội dung: Yêu cầu HS tự tìm tòi, mở rộng thêm nội dung bài học; đây là những hoạt động mang tính nghiên cứu, sáng tạo, cần sự giúp đỡ của gia đình, cộng đồng. * Tầm quan trọng của việc vận dụng kiến thức liên môn vào giải các dạng bài tập: Không chỉ đối với quá trình thực hành ứng dụng mà còn có ý nghĩa ngay cả với quá trình tiếp nhận thêm tri thức mới. Muốn đạt đến kiến thức mới thì cũng phải biết vận dụng kiến thức cũ, kiến thức cũ vốn là mục đích trong lần học trước nay trở thành phương tiện cho lần học này hoặc Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 12
cũng có thể muốn có những kỹ năng mới thì phải vận dụng được thành thạo những kỹ năng cũ. Vận dụng kiến thức là khâu quan trọng nhất của quá trình nhận thức trong học tập. * Sự cần thiết của vận dụng kiến thức liên môn vào cuộc sống có ý nghĩa hết sức quan trọng, vì thực tiễn luôn đặt ra những câu hỏi, những tình huống…cần phải giải quyết. Kỹ năng vận dụng kiến thức liên môn là một phẩm chất, một tiêu chí của mục tiêu đào tạo con người năng động, sáng tạo trong nhà trường. Trong nhà trường hiện nay không phải không còn những hiện tượng học sinh trình bày lại bài học khá đầy đủ, toàn vẹn những điều ghi nhận được từ thầy cô giáo hoặc đã được đọc từ các tài liệu nhưng lại rất lúng túng khi vận dụng kiến thức liên môn vào việc giải các bài tập thực tế. Cho nên việc rèn luyện năng lực vận dụng kiến thức liên môn cho học sinh trong giờ học là rất cần thiết phù hợp với mục tiêu đào tạo của nhà trường. * Một số biện pháp rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức liên môn cho học sinh trong việc giả các bài tập phần sinh lý thực vật và động vật . Giao nhiệm vụ cho học sinh tìm hiểu về một số dạng bài tập có liên quan đến bài học. Đặt câu hỏi: Ở mỗi phần học luôn đưa ra câu hỏi liên quan kiến thức thực tế; giải thích các hiện tượng thực tế, sẽ gần gũi với các em học sinh giúp các em dễ hiểu, dễ vận dụng hơn và khắc sâu kiến thức hơn. Xây dựng tình huống thực tế: Lựa chọn xây dựng các vấn đề thực tiễn, các bài tập tình huống gắn liền với cuộc sống và môi trường xung quanh học sinh thông qua đó hình thành kiến thức mới cho học sinh. Bài tập tình huống dạy học là những tình huống khác nhau đã, đang và có thể xảy ra trong quá trình dạy học được cấu trúc lại dưới dạng bài tập, khi học sinh giải bài tập ấy, vừa có tác dụng củng cố tri thức, vừa rèn luyện được kỹ năng học tập cần thiết. Từ đó rèn kỹ năng xử lí các tình huống trong cuộc sống, kích thích tính tích cực học tập của học sinh, không chỉ giúp học sinh lĩnh hội kiến thức mà còn rèn luyện được kĩ năng nhận thức, kĩ năng tiếp cận, phát hiện và giải Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 13
quyết vấn đề ở nhiều góc độ khác nhau, kĩ năng giao tiếp, tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập, tính sáng tạo…Nó tạo điều kiện cho học sinh chủ động điều chỉnh nhận thức, kĩ năng, hành vi. Quan sát thực tế và tham quan thiên nhiên giúp học sinh kiểm chứng, khắc sâu kiến thức, tạo mối liên hệ thực tế, từ đó tăng khả năng vận dụng thực tế, tạo hứng thú trong học tập. Lựa chọn, xây dựng bài tập sinh học có nội dung vận dụng liên quan đến thực tiễn để rèn kĩ năng vận dụng kiến thức sinh học vào thực tiễn. * Những lưu ý trong kiểm tra, đánh giá Coi trọng đánh giá để giúp đỡ học sinh về phương pháp học tập, …từ đó điều chỉnh quá trình dạy của thầy, học của trò Việc kiểm tra, đánh giá không chỉ là việc xem học sinh học được cái gì mà quan trọng hơn là biết học sinh học như thế nào, có biết vận dụng không. Xây dựng đề kiểm tra theo ma trận với 4 cấp độ: Biết, hiểu, vận dụng, vận dụng cao; kiểm tra về năng lực, phẩm chất… Xây dựng câu hỏi, bài tập theo hướng mở, liên môn, tăng cường khả năng vận dụng; Coi trọng việc đánh giá quá trình để thấy được sự tiến bộ của chính học sinh đó; mức độ hoàn thành nhiệm vụ học tập của học sinh trên lớp, ở nhà. Tăng cường vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn. 4.3.2.Nội dung vận dụng 4.3.2.1. Hình thức dạy: Tổ chức dạy học theo hướng vận dụng kiến thức liên môn vào giải các dạng bài tập. a. Mục tiêu * Kiến thức: Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 14
Học sinh phải nắm được các nội dung kiến thức liên quan đến áp suất thẩm thấu; sức hút nước của tế bào thực vật; tính hệ số sử dụng năng lượng ánh sáng; tính toán dựa vào phương trình quang hợp tổng quát; tính lượng phân bón cần cung cấp cho cây trồng. Mô tả được chu kì tim. Biết cách tính thời gian và tỉ lệ các pha của một chu kì tim; tính lực tống máu trong một chu kì tim và một số dạng bài tập khác. Hiểu và quan sát, vận dụng được về nhu cầu dinh dưỡng, tính được nhu cầu phân bón hợp lý cho cây trồng; * Kỹ năng Kỹ năng tự học, tìm kiếm thông tin qua tài liệu, tổng hợp; Nghiên cứu, phát hiện kiến thức qua SGK, tài liệu liên quan qua các môn học khác liên quan. Quan sát, mô tả, phân tích, giải thích các hiện tượng liên quan qua tài liệu và ngoài thực tiễn; kỹ năng thu thập, vận dụng; Kỹ năng giao tiếp, hợp tác giữa học sinh với học sinh và giữa học sinh với giáo viên. * Thái độ Hứng thú và quan tâm tới các hiện tượng trao đổi chất ở thực vật; các quá trình sinh lý ở động vật. Nhận thức được tầm quan trọng của môn học, hứng thú với môn học, tích cực xây dựng bài. Say mê nghiên cứ u khoa h ọc. Hình thành ý th ức yêu thiên nhiên, trồng, chăm sóc cây xanh, b ảo vệ môi tr ườ ng. Quan tâm tới sứ c kh ỏe c ủa b ản thân và cộ ng đồ ng. * Năng lực Năng lực tự học nghiên cứu các tài liệu và thông tin thu thập được; Năng lực giải quyết vấn đề thể hiện thông qua việc phát hiện vấn đề và giải quyết các vấn đề trong thực tế; Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 15
Năng lực khoa học: phân nhóm, quan sát, định nghĩa, giải thích, khảo sát, thu thập, phân tích ... Năng lực hợp tác, năng lực giao tiếp, thuyết trình, năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông; Năng lực vận dụng kiến thức liên môn vào thực tiễn. b. Phương pháp, kỹ thuật dạy học Tùy theo từng đối tượng học sinh ở từng lớp mà sử dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học khác nhau nhưng phải đạt được mục tiêu phát huy được tính tích cực chủ động và phát huy được năng lực của học sinh, đặc biệt là phải vận dụng kiến thức liên môn trong hoạt động dạy và học, để học sinh có thể vận dụng kiến thức liên môn trong thực tiễn cuộc sống và giải thích các hiện tượng thường gặp trong thực tiễn. 4.3.2.2. Một số dạng bài tập minh họa vận dụng kiến thức liên môn trong giải bài tập phần chương I chương trình sinh học 11. A. BÀI TẬP SINH LÝ THỰC VẬT Dạng 1. Tính áp suất thẩm thấu của dung dịch và của tế bào. * Kiến thức chung: Hiện tượng khuếch tán là sự vận động các phân tử từ nơi có nồng cao đến nơi có nồng độ thấp cho tới khi cân bằng. Tốc độ khuếch tán phụ thuộc vào vào một số yếu tố sau: Sự chênh lệch nồng độ, kích thước phân tử, nhiệt độ và độ nhớt cuả môi trường. Hiện tượng thẩm thấu là một trường hợp đặc biệt của khuếch tán. Sự đặc biệt đó là phần tử vật chất tham gia khuếch tán là nước hay chất tan và phải di chuyển qua màng bán thấm. Áp suất thẩm thấu là lực gây ra sự chuyển dịch của dung môi vào dung dịch qua màng Áp suất thẩm thấu của tế bào chính là áp suất thẩm thấu cuả dịch bào. Tế bào chịu một áp suất thẩm thấu của các chất hòa tan trong dịch tế bào gọi là áp suất thẩm thấu. Áp suất thẩm thấu đó thay đổi theo nồng độ của dịch tế Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 16
bào: nồng độ càng cao thì áp suất thẩm thấu càng lớn và chính áp suất thẩm thấu có vai trò quan trọng trong việc hút nước của tế bào. * Công thức tính áp suất thẩm thấu cuả dung dịch: Theo công thức VanHốp, áp suất thẩm thấu của dung dịch được tính theo công thức: P = RTCi Trong đó: R hằng số khí (R= 22,4/273 ≈ 0,082) T – nhiệt độ tuyệt đối (T= 273 + t0C) C – nồng độ chất tan (M= mol/lít) i – hệ số VanHốp biểu thị mức độ ion hóa của dung dịch Công thức tính i : i = 1 + α(n1); trong đó α là hệ số phân li; n là số ion khi phân tử phân li. Ví dụ như NaCl có n = 2. Chú ý: + Đối với các chất trong dung dịch không phân li thành ion (như đường) thì α = 0 → i =1 + Đối với các chất điện li mạnh trong dung dịch phân li hoàn toàn ra ion thì α=1 + Đối với các chất điện li yếu (axit yếu, bazơ yếu) thì phân li không hoàn toàn ra ion thì dựa vào α đề cho hoặc dựa vào dữ kiện tính α (α = n/n 0 = C/C0) Trong đó: n số phân tử phân li ; n0 số phân tử hòa tan C – nồng độ phân li ra ion ; C0 – nồng độ ban đầu Áp suất thẩm thấu của dung dịch = tổng áp suất thẩm thấu do mỗi chất tan dung dịch gây lên : Pdd = R x T x (C1 x i1 + C2 x i2 + …. + Cn x in) * Bài tập minh họa : Bài 1. a. Một dung dịch đường có nồng độ 0,01 M. Tính áp suất thẩm thấu của dung dịch ở nhiệt độ 250C. Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 17
b. Một dung dịch chứa gluczơ và saccarozơ với nồng độ lần lượt là 0,015 M và 0,03 M. Hãy xác định áp suất thẩm thấu của dung dịch biết nhiệt độ của dung dịch là 270C Hướng dẫn giải a.Áp suất thẩm thấu của dung dịch đường: P = 0,082 x (273 + 25) x 0,01 x 1 ≈ 0,24436 atm b. Áp suất thẩm thấu của dung dịch chứa glucozơ và saccarozơ : P = 0,082 x (273 + 27) x (0,015 x 1 + 0,03 x 1) ≈ 1,1070 atm Bài 2. a. Xác định áp suất thẩm thấu của dung dịch ở 27 0C chứa hai chất glucozơ 0,02 M và NaCl 0,02M b. Đưa một mô thực vật vào dung dịch đường glucozơ 0,04M ở nhiệt độ 250C thì thấy khối lượng và thể tích mô thực vật này không thay đổi. Hãy tính áp suất thẩm thấu của các tế bào trong mô thực vật Hướng dẫn giải a. NaCl khi phân li sẽ tạo ra 2 ion (Na+ và Cl) → n = 2, α = 1 → i = 2 Áp suất thẩm thấu của dung dịch : P = 0,082 x (273 + 27) x (0,02 x 1 + 0,02 x 2) ≈ 1,4760 atm b.Áp suất thẩm thấu của dung dịch đường glucozơ : P = 0,082 x (273 + 25) x 0,04 x 1 ≈ 0,9774 atm Vì khối lượng và thể tích mô thực vật này không thay đổi → đây là môi trường đẳng trương → Ptb = Pdd = 0,9774 atm Dạng 2. Sức hút nước của tế bào * Kiến thức chung:Dưới tác động cuả áp suất thẩm thấu cúa dịch bào, nước sẽ di chuyển từ ngoài vào không bào qua nguyên sinh chất. Kết quả làm cho thể tích không bào tăng lên, ép nguyên sinh chất lên thành tế bào. Lực này gọi là sức trương của tế bào (kí hiệu là TTB). Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 18
Sức hút nước (STB) của tế bào là hiệu số giữa áp suất thẩm thấu và sức trương nước của tế bào. STB = PTB TTB Trong đó : STB là sức hút nước của tế bào (atm) TTB là áp suất trương nước (atm) PTB là áp suất thẩm thấu cuả tế bào (atm) Các trạng thái nước của tế bào: + Tế bào bão hòa nước hoặc no nước hoàn toàn : S =0 → P =T + Tế bào héo hoàn toàn, lúc này tế bào có có sức hút nước rất lớn và bằng áp suất thẩm thấu : T = 0 → S = P + Tế bào thiếu bão hòa nước. Đây là trạng thái quan trọng và thường xuyên xảy ra trong cây, do thiếu bão hòa nên tế bào phải hút nước dể trở lên bão hòa và đó là động lực để đưa nước vào trong cây : S > 0 + Tế bào mất nước quá lớn và đột ngột thì thành tế bào co lại và T có chiều dương: S = P + T Ý nghĩa của sức hút nước của tế bào (S): biểu thị tình trạng thiếu nước trong tế bào do đó có ý nghĩa trong việc sử dụng chỉ tiêu này để xác định chế độ tưới nước cho cây trồng. Ý nghĩa của sức trương nước (T): T xuất hiện để chống lại sự trương lên của tế bào. Vì vậy khi tế bào hút nước thì T tăng và khi tế bào bão hòa nước thì T = P. Khi đó, mặc dù vẫn còn chênh lệch áp suất thẩm thấu cuả tế bào và đang lớn hơn áp suất thẩm thấu của dung dịch nhưng tế bào ngừng hút nước và giúp bảo vệ tế bào thực vật không bị vỡ. Hiện tượng xitoriz: là hiện tượng xẩy ra khi tế bào mất nước nhưng không phải do thẩm thấu mà do bay hơi trong môi trường không khí khô, lúc đó tế bào mất nước rất nhanh, thể tích tế bào giảm đi do đó tế bào nhăn nheo lại. Chất nguyên sinh trong trường hợp này không tách khỏi tế bào. Sáng kiến kinh nghiệm 2019 2020 19
* Khi cho một tế bào vào dung dịch thì xảy ra trạng thái cân bằng nước giữa tế bào và dung dịch. Khi đó sức hút nước của tế bào bằng áp suất thẩm thấu của dung dịch: STB = Pdd ↔ PTB TTB = Pdd ↔ TTB = PTB – Pdd * Bài tập minh họa: Bài 1. Một mô thực vật gồm các tế bào giống nhau có PTB = 2,1 atm, TTB = 0,8 atm. Người ta ngâm mô này trong dung dịch saccarozo 0,07 M ở nhiệt độ 250C trong thời gian 30 phút. Hãy dự đoán sự thay đổi về khối lượng ở mô thực vật này. Giải thích vì sao? Hướng dẫn giải Áp suất thẩm thấu của dung dịch saccarozo: Pdd = 0,082 x (273 + 25) x 0,07 ≈ 1,7105 atm Sức hút nước của tế bào: STB = PTB – TTB = 2,1 – 0,8 = 1,3 atm Vì STB