Thi pháp văn học trung đại qua “Bài ca ngất ngưởng” và “Dương phụ hành”

Đề  bài: Thi pháp văn học trung đại qua “Bài ca ngất ngưởng” và “Dương phụ <br /> hành”<br /> Bài làm<br /> Xuất hiện vào những năm cuối của thế kỉ XIX Dương phụ hành của Cao Bá Quát và Bài <br /> ca ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ  đã ghi được những dấu mốc trên tiến trình văn  <br /> học trung đại Việt Nam, được coi như một sự vượt rào về thi pháp, một báo hiệu về thời <br /> cận đại.<br /> Nói đến văn học trung đại là nói đến tính phi ngã và tính quy phạm. Từ  trước đến nay  <br /> chúng ta đều quan niệm tính quy phạm của dòng văn học trung đại là một bức thành kiên  <br /> cố. Nó đã bó buộc, giam hãm nguồn cảm xúc của thi nhân, không để cho nguồn cảm xúc <br /> ấy tuôn trào một cách tự nhiên dù nó là một tình cảm nhân bản rất con người. Rất ít nhà  <br /> thơ  thời kì này nhận thức được đúng đắn những hạn chế  đó. Dòng cảm xúc trong con <br /> người họ đã bị ức chế, bị dồn nén và bị uốn theo một lối mòn “muôn thuở”. Nhưng đã có  <br /> những con người không đi theo vết xe của người đi trước, họ  đã tìm đến những lối rẽ <br /> mới, thể hiện đầy đủ hơn tính người và rõ nét hơn bản ngã của cá nhân. Vì thế khi Bài ca <br /> ngất ngưởng (Nguyễn Công Trứ) và Dương phụ hành (Cao Bá Quát) ra đời đã mang đến  <br /> cho ta những tư  tưởng tình cảm mới, cách nhìn mới từ  xưa đến nay chưa mấy ai khơi  <br /> nguồn.<br /> Ngược dòng thời gian trở  về  với lịch sử của dân tộc dưới chế  độ  phong kiến, chúng ta <br /> nhận thấy có một lớp sương mờ  đang bao trùm lên khắp bầu trời và xã hội Việt Nam.  <br /> Con người ấy, xã hội ấy cứ bình lặng trôi xuôi, không có một sự cựa quậy, phản kháng,  <br /> khẳng định cá tính. Chế  độ  phong kiến không công nhận cá nhân, tỏa chiết những tình <br /> cảm tự  nhiên của con người trong vòng kim cô của lễ  giáo và tôn ti trật tự. Nhưng khi  <br /> thưởng thức cái âm hưởng hùng mạnh trong Bài ca ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ,  <br /> chúng ta thấy ông cha ta không phải ai cũng chịu cúi đầu. Trong bài thơ  ta thấy nổi cộm  <br /> lên cá tính của một tâm hồn tự  do phóng khoáng, thích nói đến bản thân mình, kể  cả <br /> những cái riêng nhất, cái mà dòng văn học trung đại không bao giờ đề  cập đến. Mở  đầu  <br /> bài thơ Nguyễn Công Trứ đã khẳng định một cách hùng hồn vai trò của mình:<br /> “Vũ trụ nói mạc phi phận sự”<br /> Đâu còn tư  tưởng vô vi của Lão ­ Trang. Lòng nhiệt tình, niềm say mê với công việc và <br /> trách nhiệm đã giúp ông ý thức được vai trò của mình trong cuộc đời, trong xã hội. Ở đây  <br /> ta bắt gặp một hình ảnh của thiên nhiên: đó là vũ trụ ­ một hình ảnh quen thuộc và chiếm  <br /> ưu thế trong thơ ca trung đại. Nhưng không gian vũ trụ trong câu thơ này lại không chiếm <br /> lĩnh tất cả. Tồn tại song song với nó còn là không gian xã hội ­ mà ở đây chính là vai trò cá  <br /> nhân của tác giả. Nguyễn Công Trứ  không trở  về  với không gian tình tại, với mây ngàn  <br /> bạc nội, núi cao suối vắng, trầm tư sau lũy tre làng hoặc lặng lẽ  bên luống cúc, thư  trai <br /> mà với bản lĩnh và ý thức về trách nhiệm của mình, ông đã hòa mình vào cái náo nức hồ <br /> hởi, cái vòng đời đang lăn chuyển trong xã hội. Rõ ràng trong cái thế thừa đã bước đầu có  <br /> sự cách tân, dọn đường cho một phong cách nghệ thuật mới sinh động nảy nở…<br /> Sau khi thể hiện mình một cách tổng quát nhất, cái “tôi” đã bắt đầu khoa trương về cuộc  <br /> đời, về  những lần thi thố  tài năng của mình với một giọng thơ  say mê nhiệt huyết. Lời  <br /> thơ  dài ngắn khác nhau, ngắt nhịp theo lời kể  và đặc biệt là với cách dùng từ  “khí”,  <br /> Nguyễn Công Trứ đã khắc họa một cách chính xác, đàng hoàng về tài năng của mình. Khi  <br /> Nguyễn Công Trứ  viết: “Ông Hi Văn tài bộ  đã vào lồng”, ta thấy nảy sinh ra một mâu <br /> thuẫn. Bản thân ông tự  thấy mình cần phải có phận sự  đối với trời đất, có trách nhiệm <br /> với cuộc đời. Vậy mà khi làm quan, khi mà ông có điều kiện để thể hiện rõ nhất phận sự <br /> của mình thì ông lại cảm thấy bị như bị vào “lồng”. Nguyễn Công Trứ đã gọi việc ra làm  <br /> quan tựa như một cái “lồng”. Một hình ảnh thật mới mẻ, thật táo bạo. Thời ấy ai dám nói <br /> như  Nguyễn Công Trứ  bởi việc ra làm quan tuy có nhiều ràng buộc song nó vẫn là đối <br /> tượng của sự  tôn kính, ngưỡng vọng của người đời… “Vào lồng” rồi ông vẫn tiếp tục  <br /> chơi ngông.<br /> “Gồm thao Xược đã nên tay ngất ngưởng”<br /> Giọng văn hơi khoa trương mà không hề  gây khó chịu bởi nhà thơ  rất có ý thức về  tài  <br /> năng và phẩm hạnh của mình. Cá tính của nhà thơ  còn xuyên suốt khắp bài thơ, nó như <br /> một đốm sáng làm cho giá trị  của tác phẩm thêm rực rỡ  lung linh. Nguyễn Công Trứ  là <br /> một con người của tự do, một tâm hồn phóng khoáng và ưu hoạt động. Chính vì thế khi bị <br /> giam chân vào trong cái “lồng” của xã hội thì cũng là lúc ông có dịp để thể hiện cái “ngất  <br /> ngưởng” của mình rõ hơn cả. Nhưng chế độ  phong kiến hà khắc đã không dung nạp cái  <br /> thói ngạo nghễ, khinh đời đầy ý thức cá nhân của ông. Song Nguyễn Công Trứ không hề <br /> cúi đầu khuất phục mà cái “ngất ngưởng” trong ông lại như có động lực thúc đẩy để phát <br /> triển lên tới đỉnh cao của cá tính. Khác hẳn với cái ta chung chung, mang tính chất tập <br /> đoàn, Nguyễn Công Trứ đã tự xưng danh, biến cái ta thành cái tôi, thành lẽ sống cho bản <br /> thân mình.<br /> “Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng”<br /> Có lẽ khi ra làm quan, cá tính của Nguyễn Công Trứ phần nào vẫn bị chế độ  phong kiến  <br /> chi phối, lấn át nên bây giờ  khi đã thôi làm quan thì cá tính kia mới bộc lộ một cách đầy <br /> đủ nhất, mãnh liệt nhất bởi không có gì ràng buộc. Việc cho bò đeo nhạc ngựa thời ấy đã <br /> là ghê gớm lắm rồi, vậy mà khi đến nơi cửa phật ông còn mang vài cô “Kiều” mà ông tả <br /> là “gót tiên đủng đỉnh”. Mức độ  ngang tàng giờ  đây đã phát triển lên đỉnh cao và nhà thơ <br /> của chúng ta đã quên đi hết thảy những ràng buộc cấm kị của thi pháp trung đại, cái thú vị <br /> hành lạc của nhà thơ  bắt đầu thể  hiện. Ông đã từng nói “cuộc hành lạc chơi đâu là lãi  <br /> đấy”.<br /> Thi pháp văn học trung đại trong “Bài ca ngất ngưởng” và “Dương phụ  hành” Nguyễn <br /> Công Trứ đã xé rào thi pháp văn học trung đại lúc nào cũng không biết. Tư tưởng của nhà <br /> thơ  là một tư tưởng cách tân mang đậm dấu  ấn thời đại bởi nó không chỉ  là sự  cách tân <br /> bằng văn hóa mà bằng cả cuộc đời ông đang sống. Sự thoát li với thế lực còn thể  hiện ở <br /> câu thơ:<br /> “Kia núi nọ phau phau mây trắng…”<br /> Sức chiếm lĩnh của không gian lên cao của thi pháp trung đại không phải là nhạt nhòa  <br /> trong phong cách thơ  của nhà thơ. Lên cao để  mà thoát tục, xa lánh bụi trần là một sở <br /> thích của thi nhân thời xưa. Nguyễn Công Trứ  cũng muốn hòa mình vào thiên nhiên cao  <br /> rộng để cho lòng thêm thanh thản sáng trong.<br /> Có thế nói cá tính ngông của Nguyễn Công Trứ thể hiện đầy đủ nhất, toàn diện nhất khi  <br /> ông viết câu thơ:<br /> “Được mất dương dương người tái thượng”<br /> Điển cố  một lần nữa trở  lại với thơ ông. Rõ ràng sức nặng của thi pháp trung đại vẫn  <br /> chiếm lĩnh tư tưởng của nhà thơ. Nhưng ta vẫn thấy cái gì đó mới mẻ  lớn lao đằng sau  <br /> cái “dương dương” tự đắc của Nguyễn Công Trứ vậy.<br /> Nguyễn Công Trứ tuy đã có sự ngấp nghé vượt rào thi pháp trung đại nhưng ông vẫn luôn <br /> ý thức được cái gì cần phải có và quay trở về với quỹ đạo của cương thường, có khi đến  <br /> mức tôn thờ:<br /> “Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung”<br /> Văn học trung đại đã có nhiều trang viết về đạo trung quân. Nguyễn Công Trứ đã đi theo  <br /> con đường đó để kế thừa và thể hiện cái đạo cao quý trong con người của mình. Rồi sau <br /> đó ông lại viết: “Trong triều ai ngất ngưởng như ông”. Nhà thơ xưng “ông” với thiên hạ, <br /> với cuộc đời, không ngại ngùng dè dặt mà vẫn hiên ngang. Rõ ràng cái “ngất ngưởng” ở <br /> đây đã trở  thành một hình tượng tự  thuật độc đáo, có ý vị  hài hước. Nhưng đàng sau nụ <br /> cười đó lại là một thái độ, một quan niệm nhân sinh ít nhiều mang màu sắc hiện đại bởi  <br /> nó đã đề  cao vai trò cá nhân với sự  khẳng định cá tính, không đi theo con đường chính  <br /> thống sáo mòn trong đó chỉ  có hình  ảnh tập đoàn cùng những giáo điều khô khan, còn <br /> quyền sống của con người bị che lấp vùi dập.<br /> Nguyễn Công Trứ đã vượt lên trên cái đó với một phong cách nghệ thuật nỗi bật. Ông đã  <br /> dùng hình tượng phi chính thống, nói nhiều đến cái tôi, bước đầu phá vỡ  tính quy phạm <br /> của văn học trung đại. Nhìn chung Nguyễn Công Trứ  đã vượt xa thời đại của ông rất <br /> nhiều.<br /> Nếu chỉ  có mình Nguyễn Công Trứ  dám vượt rào thi pháp văn học trung đại thì sự  cách  <br /> tân kia cũng chưa phải là đáng kể. Cùng với Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát một lần nữa <br /> đã làm cho “hàng rào” của thi pháp trung đại bị đẩy lùi, bị lung lay. Nếu như Bài ca ngất <br /> ngưởng của Nguyễn Công Trứ đem lại cho ta một tâm trạng hồ hởi, náo nức thì Dương  <br /> phj hành lại len vào trong hồn ta với một chất tình man mác, tràn đầy tính nhân văn, nhân <br /> bản. Bài thơ đã khắng định, đã đề cao những tình cảm riêng tư của con người. Đó là một  <br /> nguồn cảm hứng rất đổi thân thuộc đối với thi nhân nếu như  họa không bị  thi pháp văn <br /> học trung đại phong tỏa. Đọc bài thơ  ta như  lạc vào một miền đất mới mà trên đó nảy <br /> sinh biết bao tâm tư tình cảm của con người, vẫn là một bài hành ­ một thể loại phổ biến <br /> của thi pháp trung đại cùng với không gian lữ thứ của một chủ thể trữ tình li hương song  <br /> bài thơ  lại được tác giả  thổi vào một cái nhìn mới lạ, mang đậm tính nhân văn cao đẹp. <br /> Sự cách tân đã bước đầu thế hiện:<br />  “Thiếu phụ Tây Dương áo trắng phau”<br /> Người thiếu phụ phương Tây hiện ra với một cái nhìn trân trọng và trìu mến của tác giả.  <br /> Lịch sử văn học đã mấy ai dám đưa hình ảnh người phụ nữ vào trong văn thơ táo bạo như <br /> Cao Bá Quát, mà lại là hình ảnh người đàn bà phương Tây đầy xa lạ. Ông nói thẳng vào <br /> điều mình nhìn thấy, không vòng vo, không còn những ước lệ đặc trưng dành cho người  <br /> con gái như trong thơ  Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều. Cái đập vào mắt nhà thơ  đầu tiên <br /> là trang phục màu trắng của người thiếu phụ. Cao Bá Quát đã mở hồn mình ra để cho cái  <br /> màu trắng tinh khiết trang nhã kia in vào, xâm chiếm lấy con người tác giả. Người đàn bà  <br /> kia không chỉ cuốn hút nhà thơ bằng trang phục khác xa với người con gái phương Đông  <br /> mà những hành động cử chỉ của bà ta với chồng đã thực sự làm cho tâm hồn nhà thơ rung  <br /> động, cảm hứng thơ trỗi dậy mãnh liệt:<br /> “Tựa vai chồng dưới bóng trăng thâu…”<br /> Sự hà khắc của những điều khó khăn trong chế độ  phong kiến đã trói buộc tình cảm con  <br /> người, đã không để  nó phát sinh một cách tự  nhiên. Tuy vậy hình  ảnh đôi vợ  chồng kia  <br /> đối với nhà thơ không hoàn toàn lập dị. Một thoáng ngạc nhiên để rồi thay vào đó là một  <br /> cái nhìn đầy thiện cảm, không tỏ ý bất động. Đâu còn thấy hình ảnh người phụ nữ Việt <br /> Nam e lệ, kín đáo bên người chồng và nguyện là người “nâng khăn sửa túi”, “cử án tu mi”  <br /> suốt cuộc đời. Những cái đó giờ đây đã trở thành bảo thủ lạc hậu vì nó không đề  cao sự <br /> bình đẳng trong quan hệ  giữa người với người, đặc biệt là quan hệ  vợ  chồng. Câu thơ <br /> này chứng tỏ Cao Bá Quát đã có một cái nhìn thật tinh tế và tiến bộ. Những điều mới lạ <br /> vẫn tiếp tục dâng trải trước mắt nhà thơ:<br /> “Hững hờ cốc sữa biếng cầm tay<br /> Uốn éo đòi chồng nâng đỡ dậy”<br /> Lòng ta cũng cảm thấy lâng lâng, lan tỏa một niềm vui trước những cử chỉ tự nhiên gần  <br /> gũi của đôi vợ chồng nọ. Và khi đó chúng ta nhìn về quê hương xứ sở của mình bấy giờ <br /> mới cảm thấy sao mảnh đất đó lại xa vời, khắc nghiệt quá vậy. Kể cũng đúng bởi những <br /> tình cảm rất con người kia không bao giờ nảy nở trực tiếp, nó đã bị những giáo điều khô  <br /> khan của chế độ phong kiến chèn ép làm thui chột. Tư tưởng đó đã ảnh hưởng mãnh liệt <br /> đến các trang thơ. Tính quy phạm quả  là hạn chế. Nhưng đến thời Cao Bá Quát thì một <br /> lần nữa nó lại bị phá tung ra và ít nhiều ảnh hưởng đến dòng văn học hiện đại sau này.  <br /> Không phải ngẫu nhiên mà chúng ta có được một phong cách đầy mới mẻ và hấp dẫn mà <br /> bởi chính nhà thơ đã phần nào thấm ý thức được cách nhìn của mình, một sự cách tân độc <br /> đáo vượt xa thời trung đại. Người con gái phương Đông đang sống trên quê hương tác giả <br /> nhút nhát, e dè bao nhiêu thì “thiếu phụ Tây Dương” kia lại bạo dạn tự nhiên bấy nhiêu và <br /> điều quan trọng là giữa hai vợ chồng đó phải có một sự bình đẳng gần như tuyệt đối thì <br /> người vợ  mới có thể  nũng nịu đến như  vậy. Khả  năng cảm nhận của nhà thơ  cũng thật  <br /> nhạy cảm, tinh tế, chính vì vậy nên khi đứng trước những cử chỉ thân mật âu yếm của đôi <br /> vợ chồng nọ, nhà thơ của chúng ta không hề là gỗ đá mà tâm hồn đã bắt đầu xao động, từ <br /> sự ngạc nhiên đồng cảm đến nỗi niềm tủi thân của người xa quê hương, xa gia đình:<br /> “Biết đâu đến khách biệt li này?”<br /> Chủ  thể  trữ  tình đã hiện ra. Biết bao cảm xúc đang dồn nén giờ  đã bật tung ra từng câu <br /> chữ, dường như  để  trách móc mà lại như  để  tìm kiếm một tâm hồn đồng cảm để  giải <br /> bày… Cảm nhận của văn học trung đại là cảm nhận trên cái toàn thể, cái ta trữ  tình,  <br /> những câu thơ về tình yêu, về tình vợ chồng thật hiếm. Cao Bá Quát đã vượt qua cản đó  <br /> để đến với người đọc bằng một cái “tôi” trữ tình đầy tính nhân văn. Tuy Cao Bá Quát thể <br /> hiện nỗi nhớ  người thân của mình (ở  đây chính là người vợ  tào khang nơi quê nhà) vẫn  <br /> chưa dám bộc bạch thẳng mà thể  hiện qua yếu tố  khách quan, đi từ  ngoại cảnh và để <br /> ngoại cảnh tác động đến lòng người. Song đọc bài thơ  ta thấy thấp thoáng hiện lên một <br /> sự  chuyển biến về  cảm thức tiến bộ  của tác giả. Bài thơ  thể  hiện một nỗi khát khao  <br /> hạnh phúc của chính bản thân tác giả  cũng như  của tất cả  mọi người. Đây là một chủ <br /> nghĩa nhân văn hết sức cao đẹp mà Cao Bá Quát đã đề cập tới.<br /> Bài thơ kết thúc ở đây nhưng những dư âm của nó vẫn âm vang mãi trong lòng người. Nó <br /> như một “kì quan” đối với con người lúc bấy giờ, bởi nó đã mở ra một thế giới mới, một  <br /> thế giới riêng tư, thế giới của tình yêu.<br /> Hơn một thế kỉ đã trôi qua kể từ ngày Nguyễn Công Trứ  và Cao Bá Quát ra đi nhưng sự <br /> nghiệp văn thơ của hai ông vẫn còn, đặc biệt là Bài ca ngất ngưởng và Dương phụ hành  <br /> đã vượt qua sức cản phá của thời gian. Bởi vì về  mặt tư  tưởng, nó có ý nghĩa nhân văn, <br /> về  văn học, nó có ý nghĩa cách tân. Nó đã đem vào văn học một tiếng nói mới, tiếng nói <br /> của cá nhân, tiếng nói của cá tính. “Phong cách  ấy là con người” (Buýtphông). Nguyễn <br /> Công Trứ  với cá tính ngang tàng đã tạo nên một phong cách rất riêng trong nghệ  thuật.  <br /> Còn Cao Bá Quát với bút pháp đằm thắm chất nhân văn đã mang đến cho cuộc đời những  <br /> tình cảm nhân bản cao đẹp, những tình cảm riêng tư thầm kín. Với những phong cách ấy,  <br /> tính quy phạm của dòng văn học trung đại dần dần bị  phá vỡ  để  thay vào đó là “cái tôi” <br /> đòi khẳng định. Nó như  báo hiệu sự  ra đời của một dòng văn học hoàn thiện hơn, gần <br /> người hơn, nền văn học mang trong mình một chủ nghĩa nhân văn mới” Nền văn học hiện  <br /> đại Việt Nam.<br />