Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Luật học: Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

99
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nhằm nghiên cứu các vấn đề lý luận, quy định của pháp luật và thực tiễn về hoạt động bào chữa của Luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, đưa ra những kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật liên quan đến hoạt động bào chữa và các giải pháp bảo đảm, nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của Luật sư trong tố tụng hình sự.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Luật học: Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGÔ THỊ NGỌC VÂN HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ Chuyên ngành : Luật Hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 62 38 01 04 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016
Công trình được hoàn thành tại: TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS NGUYỄN VĂN HUYÊN 2. TS. PHAN THANH MAI Phản biện 1: PGS.TS. Hồ Trọng Ngũ Phản biện 2: TS. Nguyễn Ngọc Chí Phản biện 3: TS. Nguyễn Đức Phúc Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ cấp trường, họp tại Trường Đại học Luật Hà Nội, vào hồi h ngày tháng năm 2016 Có thể tìm hiểu luận án tại: 1) Thư viện Quốc gia; 2) Thư viện Trường Đại học Luật Hà Nội.
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, đặc biệt sau khi ban hành Hiến pháp năm 2013, vấn đề mở rộng dân chủ, tăng cường pháp chế để bảo vệ có hiệu quả các quyền con người, các quyền công dân càng trở nên cấp bách và trở thành nhiệm vụ của toàn xã hội. Để đẩy mạnh công tác tư pháp cho ngang tầm nhiệm vụ trong thời kỳ mới, ngày 02/01/2002, Bộ Chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam đã ra Nghị quyết số 08/NQ-TW về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới. Nghị quyết đã chỉ ra những quan điểm chỉ đạo như “bảo đảm tranh tụng với Luật sư, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác...”, “ các cơ quan tư pháp có trách nhiệm tạo điều kiện để Luật sư tham gia vào quá trình tố tụng: tham gia hỏi cung bị can, nghiên cứu hồ sơ vụ án, tranh luận dân chủ tại phiên toà...”. Hoạt động bào chữa của Luật sư trong tố tụng hình sự nói chung và trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nói riêng là cần thiết khách quan. Khi tham gia giai đoạn xét xử sơ thẩm, trong phạm vi được pháp luật cho phép, Luật sư bào chữa có trách nhiệm, nghĩa vụ thực hiện các hoạt động nghề nghề nghiệp khác nhau nhằm bào chữa cho bị can, bị cáo một cách có hiệu quả. Tuy nhiên, hoạt động bào chữa của Luật sư thời gian qua còn nhiều bất cập, hạn chế. Nguyên nhân của các bất cập, hạn chế đó là do bất cập trong quy định của pháp luật cũng như nhận thức và tổ chức thực hiện hoạt động bào chữa trên thực tế. Trong quá trình tham khảo các tài liệu có liên quan, nghiên cứu sinh nhận thấy mới chỉ có các công trình nghiên cứu ở cấp độ thạc sỹ, tiến sỹ, đề tài khoa học cấp cớ sở, cấp Bộ, các bài viết viết trên các tạp chí chuyên ngành của các nhà khoa học, những người làm công tác thực tiễn về vai trò của người bào chữa trong tố tụng hình sự nói chung hoặc vấn đề bảo đảm quyền con người, quyền của bị can, bị cáo …hay chỉ đề cập đến khía cạnh hẹp của vấn đề mà chưa có công trình nào nghiên cứu một cách trực diện, chuyên sâu về vấn đề hoạt động thực tế của luật sư đặc biệt là hoạt động bào chữa của luật sư. Vì vậy, việc nghiên cứu làm rõ các vấn đề lý luận liên quan đến hoạt động bào chữa của Luật sư trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự; đánh giá thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn này và đề ra các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động bào chữa của Luật sư có ý nghĩa quan trọng cả trên phương diện lý luận và phương diện thực tiễn. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Đề tài “Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự” là trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề
2 lý luận, quy định của pháp luật và thực tiễn về hoạt động bào chữa của Luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, đưa ra những kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật liên quan đến hoạt động bào chữa và các giải pháp bảo đảm, nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của Luật sư trong tố tụng hình sự. Với mục đích đó, Đề tài nghiên cứu đặt ra các nhiệm vụ sau: - Làm rõ vấn đề lý luận về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự như: xây dựng khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, nội dung hoạt động bào chữa, đặc điểm, mục đích, ý nghĩa của hoạt động này. - Làm rõ cơ sở pháp lý và thực trạng hoạt động bào chữa của Luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự (những kết quả đạt được, hạn chế, vướng mắc, nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc). - Kiến nghị các giải pháp cụ thể nhằm bảo đảm và nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự . 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, quy định pháp luật liên quan đến hoạt động bào chữa của luật sư, thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn này. Phạm vi nghiên cứu: tập trung làm rõ khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, cở sở pháp lý, nội dung, đặc điểm và ý nghĩa của hoạt động này; làm rõ sự cần thiết phải hoàn thiện pháp luật về hoạt động bào chữa của luật sư và những phương hướng, yêu cầu đặt đối với việc kiến nghị hoàn thiện pháp luật và các giải pháp khác. Luận án nghiên cứu nội dung hoạt động bào chữa và thực trạng của hoạt động này trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và tại phiên toà sơ thẩm (không nghiên cứu hoạt động bào chữa của luật sư trong một số trường hợp đặc thù như bào chữa cho người chưa thành niên, theo thủ tục rút gọn và sau phiên toà sơ thẩm). Về pháp luật, luận án tập trung nghiên cứu quy định của BLTTHS năm 2003 liên quan đến hoạt động bào chữa của luật sư. Ngoài ra, luận án cũng nghiên cứu các văn bản pháp luật TTHS khác và văn bản pháp luật khác có liên quan đến hoạt động bào chữa của luật sư. Việc nghiên cứu các quy định của pháp luật quốc tế về vấn đề này cũng thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài ở mức độ phù hợp với yêu cầu và điều kiện nghiên cứu. Vấn đề thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, luận án sẽ đánh giá thông qua việc nghiên cứu, tổng kết các vụ án đã xét xử sơ thẩm có sự tham gia của luật sư bào chữa từ năm 2005-
3 2014 và hoạt động thực tế của luật sư bào chữa ở một số tỉnh, thành phố trên cơ sở báo cáo của LĐLS Việt Nam, của VKSNDTC, TANDTC, phiếu khảo sát và các thông tin, tài liệu khác. 4. Phương pháp nghiên cứu Vận dụng quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng của triết học Mác - Lê nin; quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về quyền con người, về vấn đề cải cách tư pháp và về xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân làm phương pháp luận cho việc nghiên cứu. Tác giả chú trọng sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học phù hợp với nội dung nghiên cứu. Cụ thể: - Sử dụng phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp trong tất cả các chương của luận án để làm rõ các vấn đề về lý luận, thực trạng và giải pháp. - Sử dụng phương pháp so sánh khi nghiên cứu vấn đề tổng quan tình hình nghiên cứu trên thế giới và trong nước liên quan đến luận án; so sánh với các chuẩn mực quốc tế; đánh giá tình hình luật sư tham gia bào chữa; đánh giá thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư. - Sử dụng phương pháp thống kê khi tổng hợp các số liệu liên quan đến luật sư tham gia bào chữa trong các vụ án hình sự; khảo sát, phỏng vấn đối với các luật sư đang hành nghề, người tiến hành tố tụng đánh giá về chất lượng hoạt động bào chữa của luật sư. 5. Những điểm mới của luận án - Luận án làm rõ những vấn đề lý luận về hoạt động bào chữa của luật sư như xây dựng khái niệm hoạt động bào chữa, chỉ ra các đặc điểm và ý nghĩa, nội dung của hoạt động này trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. - Chỉ rõ những bất cập trong các quy định của pháp luật tố tụng hình sự và pháp luật về hành nghề luật sư ảnh hưởng đến hoạt động bào chữa của luật sư. - Làm rõ thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và nguyên nhân của những bất cập, hạn chế của hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn này. - Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, bảo đảm thực hiện và nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án Luận án này là một công trình khoa học có ý nghĩa lớn lao cả về lý luận và thực tiễn. Kết quả nghiên cứu của Luận án có thể bổ sung lý luận về hoạt động bào chữa của luật sư nói chung và trong giai đoạn xét xử sơ thẩm nói riêng. Điều này có ý nghĩa không chỉ với các nhà nghiên cứu và đào tạo mà cả những người làm công tác xây dựng pháp luật và áp dụng pháp luật. Luận án cung cấp một bức tranh tổng quan về hệ thống các quy phạm pháp luật,
4 những hạn chế và yêu cầu cần sửa đổi pháp luật về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 7. Kết cấu của luận án Với mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đã đặt ra, luận án có kết cấu gồm 4 chương chính như sau: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận án sẽ gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu. Chương 2: Lý luận về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 3: Cơ sở pháp lý và thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 4: Giải pháp nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Ngoài 4 chương chính nêu trên, luận án còn bao gồm phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo. Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRÊN THẾ GIỚI Trên diễn đàn nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước, có không ít bài báo, công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài đề cập đến quyền bào chữa và quyền có NBC. Những tác phẩm nổi bật, đáng chú ý bao gồm: sách “ Brownlie’s document on the man right” của tác giả Lan Brownlie, GuyS.Goodwin -Grill năm 2010; sách “Toward an international criminal procedure” của tác giả Christoph Saffeling năm 2003; bài viết “Basic principles on the role of lawyers” của tác giả Adam Paker năm 2008; bài viết “Quá trình phát triển luật hình sự ở Hoa Kỳ” của GS.JamesB.Jacobs, Warren.E.Burger tại tạp chí điện tử của Bộ ngoại giao Hoa Kỳ năm 2001. Ngoài ra, có một số nghiên cứu có liên quan đến quyền tố tụng của người bị buộc tội được tiếp cận ở góc độ pháp luật quốc tế về bảo đảm quyền con người, trong đó bao gồm các nghiên cứu của tác giả Phạm Thị Thanh Nga về quyền của người chưa thành niên bị buộc tội quy định trong Công ước về Quyền trẻ em ví dụ/; “Developments in the Right to Defence for Juvenile Offenders since Vietnam’s Ratification of the Convention on the Rights of the Child” trên tạp chí East Asia Law Review (2014) and “Juvenile Offenders in Vietnam and the Right to Defence” trên tạp chí Youth Justice.
5 Nghiên cứu lý luận cơ bản về mô hình tố tụng cần kể đến cuốn sách “Tư pháp hình sự so sánh” của Philip.L.Reichel (bản dịch tiếng Việt - Viện nghiên cứu Khoa học Pháp lý); cuốn sách “Khái quát hệ thống pháp luật của Hoa Kỳ” (dịch từ nguyên bản tiếng Anh Outline of the U.S. Legal System, Congressional Quarterly, Inc, 2001); bài viết “Phân tích, so sánh hai hệ thống pháp luật Mỹ và Pháp” của tác giả James Claude và Joseph Daly; sách “Những mô hình tố tụng hình sự trên thế giới” của Jean -Philippe Rivaud; sách “Nghiên cứu về tổ chức và hoạt động của hệ thống tư pháp Trung Quốc, Indonesia, Nhật Bản, Hành Quốc và Nga” do Liên hợp quốc thực hiện năm 2010. Liên quan đến vấn đề hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, cuốn sách “Bào chữa trong các vụ án hình sự ở Liên bang Nga” đăng trên trang web: http://bit.ly/ntMTwq của William Burnham năm 2012, Giáo sư Luật; trong tài liệu tại Hội thảo quốc tế về Bộ luật TTHS năm 2003 và quyền của luật sư bào chữa năm 2012, tác giả Tian Wen Chang - chuyên gia Trung Quốc công bố bài viết “Suy nghĩ và đánh giá tổng thể về bản dự thảo sửa đổi Luật tố tụng hình sự Trung Quốc”. 1.2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Ở VIỆT NAM 1.2.1. Nhóm các công trình liên quan đến cơ sở lý luận của luận án Những nghiên cứu về quyền con người có thể kể đến các cuốn sách chuyên khảo: “Quyền con người - tiếp cận đa ngành và liên ngành Luật học”- GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb KHXH, Hà Nội 2010 (2 tập); “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người ”- G.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb KHXH, Hà Nội 2011; “Giáo trình lý luận và pháp luật về quyền con người” của nhóm tác giả gồm GS.TS Nguyễn Đăng Dung, TS. Vũ Công Giao và Th.S Lã Khánh Tùng chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011 và bài viết “ Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự ” của PGS. TSKH. Lê Cảm, Tạp chí TAND số 11, 13 và 14/2006. Những nghiên cứu trực tiếp về bảo đảm quyền có NBC còn khá khiêm tốn, đặc biệt chưa có nghiên cứu nào được thực hiện dưới góc độ so sánh pháp luật. Ở Việt Nam, các nghiên cứu có liên quan đến quyền bào chữa và bảo đảm quyền có NBC như: “nghiên cứu QBC trong pháp luật TTHS và thực tiễn tại Việt Nam” do nhóm nghiên cứu Nguyễn Hưng Quang và cộng sự năm 2012; Luận văn thạc sỹ “Thực hiện pháp luật về quyền bào chữa của bị can, bị cáo ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Tường Vi; luận án tiến sỹ “Bảo đảm quyền có người bào chữa của người bị buộc tội - So sánh giữa luật tố tụng hình sự Việt Nam, Mỹ và Đức” của tác giả Lương Thị Mỹ Quỳnh; cuốn “Bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội” của tác giả Phạm Hồng Hải xuất bản năm 1999; cuốn“Địa vị pháp lý và mối quan hệ của người bào chữa với bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự” của tác giả
6 Nguyễn Văn Tuân năm 2003…. Những công trình khoa học nghiên cứu lý luận về chức năng của TTHS, trong đó có chức năng gỡ tội cũng góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu đề tài luận án. Có thể kể đến các công trình nghiên cứu như “Mô hình TTHS Việt Nam” do VKSNDTC chủ trì soạn thảo trong Đề án về Mô hình TTHS Việt Nam; Luận án tiến sĩ “Các chức năng trong TTHS Việt Nam - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng, năm 2012; bài viết “Phân định rành mạch các chức năng cơ bản của TTHS: Buộc tội, bào chữa và xét xử” của tác giả Hà An. Các nghiên cứu về thủ tục, phương thức thực hiện các hoạt động tố tụng, trong đó có hoạt động bào chữa của luật sư cũng là những nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, đặc biệt là các nghiên cứu về tranh tụng. Có thể kể đến luận án tiến sĩ “Nguyên tắc tranh tụng trong TTHS Việt Nam - những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Văn Hiển, năm 2010; bài viết “Một số vấn đề về tranh tụng trong TTHS” của tác giả Lê Tiến Châu, tạp chí Khoa học pháp lý số 1, năm 2003; bài Nguyên tắc tranh tụng trong hệ thống nguyên tắc cơ bản của luật TTHS của PGS.TSKH. Lê Cảm, tạp chí Luật học, số 6, năm 2004; bài “Thực trạng tranh tụng và vấn đề nâng cao vai trò của luật sư trong tranh tụng trước yêu cầu cải cách tư pháp” của TS. Nguyễn Văn Tuân, tạp chí Dân chủ và Pháp luật số tháng 3/2010 (216); bài“Bảo đảm quyền của bị cáo trong phiên toà mở rộng tranh tụng” của TS. Nguyễn Văn Huyên, tạp chí Dân chủ và Pháp luật số chuyên để về tranh tụng năm 2003, luận văn thạc sỹ “Tranh tụng tại phiên toà sơ thẩm hình sự, những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Lưu Bình Dương năm 2004… 1.2.2. Nhóm công trình liên quan trực tiếp đến nội dung luận án Những vấn đề liên quan trực tiếp đến đề tài cũng được nghiên cứu ở nhiều phạm vi và mức độ khác nhau. Ở mức độ đại cương, “Giáo trình Luật TTHS” của Trường Đại học Luật Hà Nội, “Giáo trình Luật TTHS” của Học viện Tư pháp cũng như giáo trình của các cơ sở đào tạo luật khác; Giáo trình “Kỹ năng hành nghề luật sư” của Học viện Tư pháp (năm 2001), giáo trình “Kỹ năng tham gia giải quyết các vụ án hình sự” của Học viện Tư pháp được sửa đổi, bổ sung năm 2013, giáo trình “Kỹ năng chuyên sâu của Luật sư trong một số vụ án hình sự” năm 2015. Nghiên cứu chuyên sâu có liên quan đến vấn đề này có thể kể đến luận án tiến sĩ “Thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong TTHS” của TS. Hoàng Thị Sơn, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2003; sách chuyên khảo “Vai trò của luật sư trong TTHS” của TS. Nguyễn Văn Tuân, Nhà xuất bản Đại học quốc gia, năm 2001; đề tài khoa học “Hoàn thiện pháp luật TTHS nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động bào chữa của luật sư” năm 2003 của trường ĐH Luật Hà Nội năm 2013. Trên các tạp chí chuyên ngành
7 luật đã có một số bài viết liên quan như Tạp chí luật học số 5/2003, PTS. TS. Phạm Hồng Hải, Viện Nghiên cứu Nhà nước và pháp luật, Trung tâm KHXH&NV quốc gia đã có bài viết “Vị trí của luật sư bào chữa trong phiên tòa xét xử”; bài viết “Thực trạng hoạt động của luật sư - Người bào chữa qua hơn một năm thì hành Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003” trên Tạp chí kiểm sát số 24 (12-2005) của PGS.TS. luật sư Phạm Hồng Hải; trên Tạp chí Dân chủ và Pháp luật (Số 5 - 2008), ThS. Nguyễn Văn Trượng, Tòa án Quân sự Trung ương có bài viết “Bàn về việc bảo đảm quyền bình đẳng của luật sư bào chữa khi tham gia tranh tụng tại phiên tòa hình sự”; năm 2009, ThS. Lê Văn Thảo, Đại học Vinh có bài viết “Coi trọng hoạt động nghề nghiệp của luật sư và phiên tòa tranh tụng nhằm nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự ở nước ta hiện nay” trên Tạp chí Dân chủ và Pháp luật (Số 4 - 2009). Bàn về các quy định pháp luật liên quan đến hoạt động của luật sư bào chữa, bài viết “Thực trạng quy định của pháp luật về hoạt động tham gia tố tụng của luật sư với tư cách là người bào chữa và hướng hoàn thiện” trên Tạp chí Tòa án nhân dân (kỳ II, tháng 4/2012, số 08) của ThS. Vũ Huy Khánh, Vụ Pháp chế, Bộ Công an; ThS. Thẩm phán Nguyễn Hữu Chính, Phó Chánh án, TAND Tp.Hà Nội có bài viết “Những thuận lợi, khó khăn đối với hoạt động hành nghề luật sư trong giai đoạn xét xử tại Tòa án và một số giải pháp hoàn thiện” trên Tạp chí Tòa án nhân dân, kỳ II tháng 9/2012 (số 18); ThS. Đào Thị Nga, Phó Chánh tòa - Tòa phúc thẩm TANDTC tại HN và ThS. Nguyễn Trí Chinh, Trưởng phòng TKTH - Tòa phúc thẩm TANDTC tại HN đã có bài viết “Hoạt động của luật sư trong giai đoạn xét xử” trên Tạp chí Tòa án nhân dân, kỳ I tháng 10/2012 (số 19); đầu năm 2012, TS. Lê Hữu Thể, Phó Viện trưởng VKSNDTC và Ths Lê Thị Thủy, VKSNDTC có bài viết “Hoàn thiện chế định người bào chữa trong Bộ luật TTHS năm 2003 đáp ứng các yêu cầu cải cách tư pháp” công bố trong tài liệu Hội thảo quốc tế về Bộ luật TTHS năm 2003 và quyền của luật sư bào chữa; tài liệu tại Hội thảo quốc tế về Bộ luật TTHS năm 2003 và quyền của luật sư bào chữa năm 2012, Luật sư Nguyễn Huy Thiệp, Phó CN Đoàn luật sư Tp.HN công bố bài viết “Hoàn thiện các quy định của bộ luật TTHS năm 2003 về bảo đảm quyền bào chữa của luật sư”. Bên cạnh những bài viết có liên quan khá mật thiết đến luận án của các tác giả nêu trên, đã có một số công trình đăng tải trên các tạp chí có tính liên quan nhất định đến đề tài như bài viết “Vai trò của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự” đăng trên tạp chí công an nhân dân số 5/2006” của TS.Nguyễn Văn Huyên, bài viết “Đào tạo nghề luật sư - nhiệm vụ quan trọng của Bộ Tư pháp” trên tạp chí Nghề luật số 3/2006 của TS.Nguyễn Văn Huyên; bài viết “Hoàn thiện chế định người bào chữa trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” của TS.Lê Hữu Thể- Phó viện
8 trưởng VKSNDTC, đăng trên websitewww.liendoanluatsu.org.vn; “Vai trò của luật sư bào chữa trong tố tụng hình sự theo mô hình tranh tụng của một số nước” của TS.Nguyễn Ngọc Khánh-Phó tổng biên tập tạp chí Kiểm sát, đăng trên website www.tapchikiemsat.org.vn. Bài báo “bảo đảm quyền bào chữa” của tác giả Phan Thương và Tiến Hiểu, đăng trên website www.phapluattp.vn; quyền bào chữa: “Rào cản” do con người, đăng trên website www.phapluattp.vn; đặc điểm tâm lý của hoạt động bào chữa đăng trên website www.luathoc.cafeluat.com; bảo đảm quyền bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử tại tòa án của tác giả Thu Hằng, đăng trên website www.dangcongsan.vn; báo cáo đánh giá thực trạng bảo đảm quyền bào chữa và quan điểm sửa đổi, bổ sung BLTTHS năm 2003 của Liên đoàn Luật sư Việt Nam đăng trên websitewww.liendoanluatsu.org.vn; Những bài báo nội dung nghiên cứu chủ yếu về lý luận như bài “Địa vị pháp lý và mối quan hệ của người bào chữa với bị can, bị cáo trong TTHS” củaTS. Nguyễn Văn Tuân, tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 11/2008; bài “Bàn về sự tham gia bắt buộc của người bào chữa trong TTHS” củaTS. Nguyễn Thái Phúc, tạp chí Kiểm sát, số Xuân 1/2009; bài “Nâng cao vị thế của người bào chữa tại phiên toà hình sự” của tác giả Nguyễn Ngọc Khanh, tạp chí Luật học, số 7/2008; bài “Bàn về sự tham gia bắt buộc của người bào chữa trong giai đoạn điều tra trong TTHS” của Nguyễn Trương Tín, tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 12/2010; bài “Về sự tham gia của người bào chữa vào quá trình TTHS theo BLTTHS năm 2003” của Nguyễn Duy Hưng, Tạp chí Khoa học pháp lý, số 3/2004. Những nghiên cứu của các nhà khoa học về thực trạng hoạt động bào chữa có thể kể đến một số bài như bài “Người bào chữa trong vụ án hình sự” của TS. Nguyễn Mai Bộ, tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 2/1999; và bài “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc thực thi các quy định của pháp luật nhằm đảm bảo quyền của luật sư trong quá trình tham gia TTHS, dân sự” củaTS. Phan Trung Hoài, Tạp chí Kiểm sát, số 4/2007; “Thực trạng hoạt động của luật sư - người bào chữa qua hơn một năm thi hành Bộ luật TTHS; LĐLS Việt Nam cũng đã tổ chức những Hội thảo khoa học nghiên cứu hoạt động bào chữa của luật sư như hội thảo “Cải cách tư pháp và phòng chống oan sai trong hoạt động tố tụng” tổ chức tại Hà Nội ngày 2-3/11/2009; Hội thảo “Hoàn thiện các quy định của BLTTHS năm 2003 về bảo đảm quyền bào chữa và quyền hành nghề của luật sư” tổ chức trong hai ngày 29 và 30/03/2012 tại Hà Nội. 1.3. ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LUẬN ÁN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU 1.3.1. Về khái niệm, đặc điểm, nội dung và ý nghĩa của hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự
9 Phần lớn các công trình khoa học đã công bố đều chưa đưa ra được khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự cũng như làm rõ đặc điểm, nội dung, ý nghĩa của hoạt động này. Nhiều công trình mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu và xây dựng khái niệm quyền bào chữa, người bào chữa và làm rõ vai trò của người bào chữa hay luật sư. Việc nghiên cứu nội hàm hoạt động bào chữa chưa được chú trọng, đặc biệt chưa đề cập tới vấn đề xây dựng khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư nói chung và hoạt động bào chữa của luật sư nói riêng trong một giai đoạn cụ thể như giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Bởi vậy, việc nghiên cứu, xây dựng khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là cần thiết. Nghiên cứu sinh dự định xây dựng khái niệm và xác định ý nghĩa của hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên cơ sở làm rõ các vấn đề chủ thể thực hiện, cách thức tiến hành hoạt động, đặc điểm của hoạt động, thời điểm thực hiện, cơ sở pháp lý để tiến hành hoạt động, mục đích của hoạt động, ý nghĩa của hoạt động. 1.3.2. Về thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Trong số các công trình khoa học đã được công bố, vấn đề thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư nhận được ít nhất sự quan tâm, bình luận của các học giả. Phần lớn các tác giả có đưa ra những nhận định chung rằng chất lượng hoạt động bào chữa chưa thực sự tốt, mà thiếu các chứng cứ chứng minh một cách đầy đủ và rõ ràng. Đặc biệt, những tác phẩm này thường đánh giá “hoạt động” nói chung, mà chưa nhận định chất lượng công việc, thao tác cụ thể mà luật sư phải thực hiện. Về nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động bào chữa của luật sư cũng được tập trung nghiên cứu. Nhiều bài viết đều nhận định hoạt động bào chữa của luật sư chưa thực sự hiệu quả bởi nhiều lý do trong đó bao gồm: pháp luật chưa hoàn thiện; trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của người tiến hành tố tụng còn hạn chế; trình độ chuyên môn nghiệp vụ của Luật sư chưa đáp ứng yêu cầu; vấn đề đạo đức nghề nghiệp của các Luật sư; chế độ, chính sách; cơ chế giám sát và xử lý vi phạm đối với người tiến hành tố tụng và luật sư khi có vi phạm… Phần lớn các công trình được công bố phân tích, bình luận các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội; vị trí tố tụng của luật sư; quyền hành nghề của luật sư và những thuận lợi, khó khăn khi luật sư hành nghề. Tuy nhiên, các nghiên cứu này chưa có những phân tích cụ thể và đánh giá xác đáng về thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư thông qua đánh giá các công việc, thao tác nghề nghiệp mà luật sư thực hiện trên thực tế. Bởi vậy, luận án sẽ tập trung làm rõ cơ sở pháp lý của hoạt động bào chữa của luật sư, đánh giá việc thực hiện hoạt động này trên nền quy định của
10 BLTTHS năm 2003 và quy định mới của BLTTHS năm 2015 (có hiệu lực vào ngày 1/7/2016); làm rõ thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn chuẩn bị xét xử và tại phiên toà xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, từ đó chỉ ra nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động bào chữa của luật sư nói chung và trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nói riêng. Do đó, nội dung đánh giá thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong luận án sẽ không trùng lặp với phần viết của các công trình đã công bố vì đề cập tới thực trạng hoạt động bào chữa cụ thể của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Luận án sẽ tiếp thu những điểm có liên quan trong các công trình đã công bố để làm giàu thêm nguồn tư liệu đánh giá về thực trạng. 1.3.3. Giải pháp nâng cao chất lượng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Cho tới thời điểm luận án được hoàn thành, các nghiên cứu đã công bố tập trung chủ yếu vào giải pháp hoàn thiện pháp luật. Đây là nhóm giải pháp có nhiều điểm tương đồng với những giải pháp được phân tích trong luận án này. Tuy nhiên, phần lớn các công trình đã công bố chỉ ra một số giải pháp nhưng thiếu các phân tích sâu về những yếu tố liên quan cần thiết. Những yếu tố cần được phân tích bao gồm: cơ chế đảm bảo cho các quy định của pháp luật về quyền của luật sư, các chế tài áp dụng đối với những người có hành vi cản trở; các hoạt động nâng cao trình độ nghiệp vụ và kỹ năng tranh tụng cho các luật sư bào chữa, và nâng cao chất lượng hoạt động của người tiến hành tố tụng, và thay đổi nhận thức của những đối tượng có quyền bào chữa và người thân của họ. Điểm khác biệt nổi bật của luận án này so với các bài viết đã công bố là luận án sẽ không chỉ liệt kê tên các giải pháp, mà phân tích rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của mỗi đề xuất, kiến nghị. Đồng thời, luận án cũng chỉ ra các giải pháp mới như: nâng cao trách nhiệm của người tiến hành tố tụng trong việc bảo đảm cho luật sư thực hiện các quyền; xử lý nghiêm những hành vi gây cản trở hoạt động của người bào chữa; tăng cường chất lượng đội ngũ luật sư; giám sát phát hiện người tiến hành tố tụng gây khó khăn, vi phạm pháp luật, không tạo điều kiện cho luật sư thực hiện quyền và chế tài xử lý; giám sát phát hiện luật sư vi phạm pháp luật và chế tài xử lý; đổi mới chế độ, chính sách, tuyên truyền giáo dục pháp luật. Kết luận chương 1 Mặc dù đã có nhiều công trình khoa học được công bố và đề cập đến hoạt động bào chữa của luật sư ở cả trong và ngoài nước nhưng do bị giới hạn về phạm vi nghiên cứu cũng như cấp độ nghiên cứu nên các vấn đề liên quan đến hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự thường không được trình bày riêng biệt mà chỉ được đề cập ở một số khía cạnh khi viết về người bào chữa nói chung. Với một số công trình
11 nghiên cứu riêng về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự,các vấn đề lý luận chuyên sâu cũng chưa được đề cập đến một cách toàn diện và có hệ thống. Chính vì vậy, với tư cách là một công trình nghiên cứu toàn diện về hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, luận án tiếp tục nghiên cứu ở mức độ sâu hơn để trở thành một công trình nghiên cứu toàn diện, có tính hệ thống và tính mới trong lĩnh vực này tại Việt Nam.
12 Chương 2 LÝ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 2.1. KHÁI NIỆM HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 2.1.1. Hoạt động bào chữa của luật sư 2.1.1.1. Khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư Hoạt động bào chữa của luật sư là các công việc do luật sư tiến hành trên cơ sở phù hợp với quy định của pháp luật nhằm loại bỏ một phần hoặc toàn bộ sự buộc tội từ phía cơ quan điều tra, viện kiểm sát hoặc người bị hại, tìm ra các căn cứ giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho người bị buộc tội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ. 2.1.1.2. Đặc điểm hoạt động bào chữa của luật sư Hoạt động bào chữa của luật sư có những đặc điểm cơ bản sau: - Hoạt động bào chữa của luật sư thể hiện tính chuyên nghiệp, tuân thủ quy tắc đạo đức, không có khuôn mẫu, dựa vào sự nhạy bén, linh hoạt, năng động của luật sư, thể hiện ứng xử có văn hóa, tôn trọng người tiến hành và tham gia tố tụng và thể hiện sự tận tâm bảo vệ cho thân chủ, kiên trì thuyết phục Hội đồng xét xử nhằm bảo vệ tốt nhất cho thân chủ của mình. - Hoạt động bào chữa của luật sư còn thể hiện tính độc lập và tự chịu trách nhiệm cá nhân trước khách hàng về hoạt động nghề nghiệp của mình. - Hoạt động bào chữa của luật sư phụ thuộc vào thời điểm tham gia tố tụng và chỉ mang tính đề xuất, kiến nghị, phụ thuộc nhiều vào cơ quan tiến hành tố tụng. - Hoạt động bào chữa của luật sư được thực hiện trên cơ sở nguyên tắc, thủ tục luật định và quy định của pháp luật về quyền, nghĩa vụ của người bào chữa 2.1.1.3. Cơ sở pháp lý của hoạt động bào chữa của luật sư - Các nguyên tắc mang tính chất định hướng cho hoạt động bào chữa như nguyên tắc “bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội” nguyên tắc “tranh tụng trong xét xử”; các nguyên tắc khác nhằm đảm bảo cho hoạt động bào chữa của luật sư có hiệu quả. - BLTTHS cũng quy định cụ thể trình tự, thủ tục tiếp nhận, giải quyết thông tin về tội phạm cũng như quá trình giải quyết vụ án hình sự. Việc giải quyết mọi vụ án đều được thực hiện theo đúng thủ tục tố tụng mà BLTTHS quy định. - Các quy định về bào chữa nói chung và quyền, nghĩa vụ của người bào chữa nói riêng là căn cứ pháp lý quan trọng để luật sư thực hiện hoạt động bào chữa.
13 2.1.1.4. Mục đích hoạt động bào chữa của luật sư - Hoạt động bào chữa của luật sư có mục đích trước hết là bảo vệ quyền lợi cho cho người bị buộc tội hay nói cách khác là bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của thân chủ. - Hoạt động bào chữa của Luật sư còn hướng tới việc hạn chế đến mức thấp nhất những vi phạm pháp luật của các cơ quan THTT., hoạt động bào chữa của luật sư cũng đạt được - Xác định sự thật vụ án, góp phần đảm bảo giải quyết vụ án khách quan, toàn diện, đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. 2.1.2. Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 2.1.2.1. Giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một giai đoạn của tố tụng hình sự, trong đó Toà án có thẩm quyền tiến hành xem xét, giải quyết vụ án, ra bản án, quyết định tố tụng theo quy định của pháp luật. Giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có những đặc trưng cơ bản sau: - Giai đoạn xét xử sơ thẩm bắt đầu từ khi hồ sơ vụ án cùng bản cáo trạng của Viện kiểm sát được chuyển sang Toà án có thẩm quyền. Sau khi vụ án đã được thụ lý, chánh án Toà án phân công thẩm phán (hoặc một nhóm thẩm phán) nghiên cứu hồ sơ vụ án và tham gia tố tụng tại phiên toà với tư cách là chủ tọa hoặc thẩm phán xét xử; - Giai đoạn xét xử sơ thẩm kết thúc khi hết thời hạn kháng cáo, kháng nghị; - Nhiệm vụ của giai đoạn xét xử sơ thẩm là xem xét và giải quyết tất cả các vấn đề về nội dung vụ án theo quy định của pháp luật, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước; bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; - Chủ thể cơ bản tiến hành tố tụng trong giai đoạn này là Toà án. Chỉ có Toà án mới có thẩm quyền xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Ngoài ra, còn có sự tham gia của các chủ thể khác theo quy định của pháp luật như kiểm sát viên, người bào chữa, người bị hại, người làm chứng… 2.1.2.2. Nội dung hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Trong thời gian toà án chuẩn bị xét xử, Luật sư đã phải thể hiện tính năng động, tinh thần trách nhiệm của mình. Cho dù Luật sư đã được mời và tham gia vào các giai đoạn tố tụng trước đó thì Luật sư vẫn phải nghiên cứu kỹ hồ sơ, gặp người bị buộc tội (nếu chưa có quyết định đưa vụ án ra xét xử) để hiểu rõ nội dung vụ án, hiểu được các tình tiết mà Viện kiểm sát cũng như Cơ quan điều tra trước đó dùng làm chứng cứ buộc tội họ và giúp đỡ họ về
14 mặt pháp lý. Chính trong thời gian nghiên cứu hồ sơ tại Toà án khi chưa có quyết định đưa vụ án ra xét xử, Luật sư được trình bày quan điểm bước đầu và nêu yêu cầu, đề nghị thẩm phán được phân công làm chủ toạ phiên toà thực hiện những hành vi tố tụng khác nhau theo quy định của pháp luật. Cùng với những hoạt động này, luật sư còn thực hiện các hoạt động khác như chuẩn bị luận cứ bào chữa, dự kiến kế hoạch hỏi của luật sư tại phiên toà, trao đổi với thân chủ trước khi ra phiên toà. Tại phiên toà, trên cơ sở các quyền mà pháp luật quy định cho mình, luật sư thực hiện các hoạt động nhằm làm sáng tỏ những điểm có lợi cho người bị buộc tội, phủ nhận hay giảm thiểu những điểm bất lợi cho họ nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ. Luật sư thực hiện việc hỏi, tranh luận, đối đáp và đưa ra những đề xuất cần thiết tại phiên toà. Như vậy, có thể phân chia hoạt động bào chữa của Luật sư thành hai nhóm cụ thể, nhóm những công việc, thao tác nghề nghiệp được thực hiện trên cơ sở quy định của pháp luật tố tụng hình sự (đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định, người phiên dịch; thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa; đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu; gặp người bị buộc tội đang bị tạm giam; đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bào chữa; hỏi, tranh luận tại phiên toà) và nhóm những công việc, thao tác nghề nghiệp khác không trái luật (trao đổi với người bị buộc tội; nghiên cứu hồ sơ vụ án; trao đổi, đề xuất với toà án; chuẩn bị luận cứ bào chữa, dự kiến kế hoạch hỏi…). Hai nhóm hoạt động này có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, bổ trợ cho nhau và cùng hướng tới mục đích bảo vệ tốt nhất quyền lợi hợp pháp cho người bị buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Từ những phân tích nêu trên về các khái niệm liên quan, đặc điểm, nội dung, cơ sở pháp lý và mục đích của hoạt động bào chữa của luật sư, giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có thể đưa ra khái niệm hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự: là các công việc, thao tác nghề nghiệp do luật sư tiến hành trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên cơ sở quy định của pháp luật và quy tắc đạo đức luật sư nhằm chống lại việc buộc tội, xác định sự vô tội của người bị buộc tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho họ, bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội, góp phần xác định sự thật vụ án. 2.2. Ý NGHĨA HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 2.2.1. Ý nghĩa chính trị, xã hội - Thực hiện hoạt động bào chữa chính là nhằm thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của nhà nước về vấn đề bảo đảm quyền con người, vấn đề cải cách tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền.
15 - Góp phần vào việc bảo đảm pháp chế, bảo đảm pháp luật được tôn trọng và thực thi một cách nghiêm chỉnh, góp phần bảo đảm quyền con người trong TTHS. - Góp phần bảo đảm cho công lý được thực thi, bảo đảm việc thực hiện công bằng, dân chủ trong tố tụng TTHS, không làm oan người vô tội, qua đó bảo đảm công bằng trong xã hội. - Giúp những người quan tâm đến việc giải quyết vụ án thấu hiểu quyền và nghĩa vụ của mình; giúp nhiều công dân hiểu được cái giá phải trả khi có hành vi vi phạm pháp luật. 2.2.2. Ý nghĩa pháp lý - Hoạt động bào chữa của luật sự không chỉ là công cụ hữu hiệu để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội mà còn góp phần quan trọng trong việc xác định sự thật của vụ án, đảm bảo việc giải quyết vụ án khách quan, toàn diện, đầy đủ và đúng pháp luật, đảm bảo không làm oan người vô tội. - Góp phần tích cực vào việc thực hiện các nhiệm vụ của TTHS đó là phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, bảo vệ trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa, đồng thời giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm Kết luận chương 2 Hoạt động bào chữa của Luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được thực hiện trên cơ sở các quyền được quy định trong BLTTHS và quy tắc đạo đức nghề nghiệp của luật sư. Trong luận án này, hoạt động bào chữa được hiểu là hoạt động của người bào chữa trong đó có luật sư trong việc đưa ra các chứng cứ, tài liệu nhằm bác bỏ một phần hay toàn bộ sự buộc tội và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho người bị buộc tội; là phương thức hoạt động của chủ thể nhằm loại bỏ một phần hoặc toàn bộ sự buộc tội từ phía cơ quan điều tra, viện kiểm sát hoặc người bị hại, tìm ra các căn cứ giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị cáo và bảo vệ quyền lợi của người bị buộc tội. Với nhận thức như vậy, Luận án đưa ra khái niệm: Hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là các công việc, thao tác nghề nghiệp do luật sư tiến hành trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên cơ sở quy định của pháp luật và quy tắc đạo đức luật sư nhằm chống lại việc buộc tội, xác định sự vô tội của người bị buộc tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho họ, bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội, góp phần xác định sự thật vụ án. Đồng thời, luận
16 án cũng phân tích các đặc điểm cơ bản, cơ sở pháp lý, mục đích, ý nghĩa và nội dung của hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 3 CƠ SỞ PHÁP LÝ VÀ THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 3.1. CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 3.1.1. Mối quan hệ pháp lý giữa luật sư và bị can, bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 3.1.2. Cơ sở pháp lý để luật sư thực hiện hoạt động bào chữa trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Quyền của người bào chữa nói chung, của Luật sư nói riêng được quy định cụ thể tại điều 56, 57, 58 BLTTHS năm 2003, đồng thời quy định rải rác trong các điều luật khác tại các chương quy định về trình tự, thủ tục tố tụng. Những quy định này được hình thành từ các nguyên tắc hiến định và là yếu tố cấu thành nên chế định người bào chữa trong tố tụng hình sự. Cùng với các quyền được pháp luật ghi nhận, Luật sư còn có những nghĩa vụ nhất định. Bên cạnh những điểm tiến bộ của BLTTHS 2003, quy định về chế định người bào chữa trong tố tụng hình sự Việt Nam vẫn còn một số bất cập. Pháp luật đã quy định một số quyền của người bào chữa nhưng lại thiếu các cơ chế để người bào chữa thực hiện đầy đủ, hiệu quả các quyền mà pháp luật tố tụng hình sự quy định. Đặc biệt, BLTTHS còn chưa quy định một số quyền quan trọng làm cơ sở cho hoạt động bào chữa như quyền thu thập chứng cứ, nếu có khó khăn trong việc thu thập chứng cứ thì cơ quan tiến hành tố tụng phải hỗ trợ luật sư trong việc thu thập chứng cứ như ra lệnh triệu tập người làm chứng hay yêu cầu cơ quan, tổ chức chung cấp chứng cứ, quyền được nhận các quyết định tố tụng liên quan đến người mà luật sư bào chữa, quyền được chất vấn, đối chất người làm chứng, người bị hại trong các giai đoạn tố tụng …; một số thủ tục tố tụng hiện hành chưa tạo điều kiện để luật sư nhanh chóng tiếp cận với quá trình giải quyết vụ án; pháp luật đã có những quy định về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng trong việc đáp ứng các yêu cầu, đề nghị của luật sư nhưng lại thiếu thời hạn ràng buộc trách nhiệm của các chủ thể tiến hành tố tụng trong việc đáp ứng quyền của luật sư được luật định; các vi phạm quyền của người bào chữa từ phía cơ quan tiến hành tố tụng,
17 người tiến hành tố tụng chưa được ghi nhận là các vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng…. Khắc phục những hạn chế, bất cập trong quy định về chế định người bào chữa của BLTTHS năm 2003, BLTTHS năm 2015 đã có những thay đổi căn bản, tạo hành lang pháp lý cho luật sư thực hiện hoạt động bào chữa của mình. Tuy nhiên, quy định pháp lý mới chỉ đảm bảo về mặt luật định còn việc đảm các quyền đó có tính khả thi trên thực tế là điều vô cùng quan trọng. 3.2. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG BÀO CHỮA CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 3.2.1.Tình hình luật sư tham gia bào chữa trong các vụ án hình sự 3.2.2. Thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn chuẩn bị xét xử và tại phiên toà xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 3.2.2.1. Thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự * Thực trạng hoạt động nghiên cứu hồ sơ của luật sư Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động nghiên cứu hồ sơ của luật sư cũng tồn tại những điểm hạn chế, vướng mắc như: Luật sư không phát hiện được các vi phạm thủ tục tố tụng, chưa nhận thức được sự vi phạm đó có ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan của vụ án, quyền và lợi ích hợp pháp của người mà mình bào chữa hay không; việc đọc để hiểu thấu đáo nội dung bản cáo trạng, bản kết luận điều tra, các biên bản hỏi cung, biên bản lấy lời khai … nhằm xác định hành vi của thân chủ có cấu thành tội phạm hay không, vấn đề yêu cầu giải quyết bồi thường thiệt hại (nếu có) chưa được thực hiện có hiệu quả. * Thực trạng hoạt động gặp, trao đổi với bị can, bị cáo của luật sư Hoạt động gặp, trao đổi với bị can, bị cáo của luật sư vẫn còn những hạn chế: - Một số luật sư chưa dự kiến được kế hoạch trao đổi với thân chủ một cách thoả đáng nên bỏ sót những vấn đề cần phải làm rõ liên quan đến chứng cứ có lợi cho thân chủ. - Do thời gian gặp bị can, bị cáo còn hạn chế nên luật sư không thể hỏi kỹ được các vấn đề đã dự kiến trong kế hoạch trao đổi. - Có những trường hợp luật sư đặt nhiều câu hỏi đa nghĩa, sử dụng từ địa phương khiến thân chủ khó trả lời hoặc trả lời không đúng trọng tâm, trả lời thiếu nhưng luật sư không phát hiện ra. * Thực trạng hoạt động thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa của luật sư Trên thực tế, hoạt động thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa của luật sư vẫn còn những vướng mắc nhất định như: không ít
18 trường hợp luật sư chưa xác định được cụ thể tài liệu muốn thu thập; việc chuẩn bị kế hoạch thu thập thông tin chưa cụ thể, cách thức thu thập chưa phù hợp với đối tượng có khả năng cung cấp thông tin; việc thu thập tài liệu từ phía các cơ quan tổ chức có liên quan rất khó khăn. * Thực trạng hoạt động đề xuất với Tòa án của luật sư Thực tiễn cho thấy, hoạt động đề xuất với toà án của luật sư vẫn còn những hạn chế. Cụ thể: một số luật sư chưa biết cách soạn thảo văn bản kiến nghị, đề xuất có tính thuyết phục cả về hình thức và nội dung nên không được Thẩm phán được phân công chủ toạ phiên toà chấp nhận; chưa đưa ra được lý do của việc không cần thiết phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung khi nhận thấy thiếu chứng cứ nhưng không phải là chứng cứ quan trọng, có vi phạm thủ tục tố tụng nhưng chỉ là vi phạm thủ tục tố tụng không nghiêm trọng; đề nghị nhập hoặc tách vụ án khi không có căn cứ do pháp luật quy định; chưa đề xuất kịp thời với TA để triệu tập những người làm chứng đó; chưa cân nhắc kỹ lưỡng để lựa chọn biện pháp ngăn chặn có lợi nhất cho thân chủ của mình khi đề xuất thay đổi. * Thực trạng hoạt động dự kiến kế hoạch hỏi tại phiên toà của luật sư Hoạt động dự kiến kế hoạch hỏi của luật sư vẫn còn những hạn chế. Cụ thể: một số Luật sư chưa bám sát nội dung vụ án, các hành vi và tội danh mà VKS truy tố nên; một số câu hỏi phức tạp do chưa chuẩn bị trước cho bị cáo luật sư đặt ra trở thành phản tác dụng sau khi được chính thân chủ của mình trả lời; kế hoạch hỏi chưa rõ ràng, cụ thể, đầy đủ và chính xác, hợp lý đối với các đối tượng xét hỏi, chưa linh hoạt trong việc dự kiến các tình huống có thể xảy ra tại phiên toà. * Thực trạng hoạt động chuẩn bị luận cứ bào chữa của luật sư Tuy nhiên, hoạt động chuẩn bị luận cứ bào chữa của luật sư vẫn còn một số hạn chế như: Luận cứ bào chữa được chuẩn bị với nội dung sơ sài, hô khẩu hiệu, chưa chỉ ra được chứng cứ chứng minh những điểm có lợi mà thân chủ mình đáng được hưởng. Có trường hợp, luật sư còn bình luận và viện dẫn sai cơ sở pháp lý khi đề xuất. 3.2.2.2. Thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư tại phiên toà xét xử sơ thẩm vụ án hình sự * Thực trạng hoạt động bào chữa của luật sư trong phần thủ tục bắt đầu phiên toà sơ thẩm. Hoạt động bào chữa của một số luật sư trong phần thủ tục bắt đầu phiên toà vẫn còn những hạn chế. Cụ thể: không phát hiện sự vắng mặt của những người có lời khai buộc tội cho bị cáo nhưng lời khai của họ mâu thuẫn với các chứng cứ trong vụ án; không kịp thời phát hiện những thiếu sót của HĐXX khi điều khiển phần thủ tục bắt đầu phiên toà; đưa ra đề xuất hoãn