Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Khúc ngâm song thất lục bát - những chặng đường phát triển nghệ thuật

Chia sẻ: Nguyen Minh Cuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trình bày quá trình vận động của ngâm khúc trong hai trăm năm và phân tích chặng đường phát triển nghệ thuật từ đó cung cấp cho người học, độc giả một cái nhìn bao quát đầy đủ hơn về quá trình phát triển của thể loại vốn được coi là hay và độc đáo của khúc ngâm song thất lục bát. Để nắm chi tiết nội dung nghiên cứu mời các bạn cùng tham khảo luận án.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Khúc ngâm song thất lục bát - những chặng đường phát triển nghệ thuật

Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o Tr−êng ®¹i häc s− ph¹m hµ néi ----------------------------- & -------------------------- §μo ThÞ Thu Thuû Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t – Nh÷ng chÆng ®−êng ph¸t triÓn nghÖ thuËt Chuyªn ngµnh : V¨n häc ViÖt Nam M· sè : 62 22 34 01 Tãm t¾t luËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n Hµ Néi - 2010
C«ng tr×nh ®−îc hoµn thµnh t¹i: Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS. TS NguyÔn §¨ng Na Ph¶n biÖn 1: GS.TS NguyÔn Xu©n KÝnh ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸ Ph¶n biÖn 2: PGS.TS TrÇn ThÞ B¨ng Thanh ViÖn V¨n häc Ph¶n biÖn 3: PGS.TS TrÇn Nho Th×n Tr−êng §¹i häc KHXH&NV - §HQG Hµ Néi LuËn ¸n sÏ ®−îc b¶o vÖ t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp Nhµ n−íc häp t¹i Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi. Vµo håi ….. giê ….. ngµy …… th¸ng ….. n¨m …… Cã thÓ t×m ®äc LuËn ¸n t¹i: - Th− viÖn Quèc gia Hµ Néi - Th− viÖn Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi
Mét sè c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ ®∙ c«ng bè cã liªn quan ®Õn ®Ò tμi luËn ¸n 1. §µo ThÞ Thu Thuû (2005), “VÒ thÓ lo¹i ng©m khóc”, Nghiªn cøu V¨n häc, sè 2, tr. 144 -148. 2. §µo ThÞ Thu Thuû (2005), “ViÖc sö dông tõ l¸y trong b¶n dÞch Chinh phô ng©m khóc”, Ng÷ häc trÎ 2005 (DiÔn ®µn häc tËp vµ nghiªn cøu), Hµ Néi, tr. 393 - 395. 3. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “NghÖ thuËt sö dông tõ l¸y trong Tù t×nh khóc cña Cao B¸ Nh¹”, Ng÷ häc trÎ 2006 (DiÔn ®µn häc tËp vµ nghiªn cøu), Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi, tr. 483 - 487. 4. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “Vµi suy nghÜ vÒ kh¸i niÖm ng©m khóc”, Nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, tr. 101 - 104. 5. §µo ThÞ Thu Thuû (2006), “Con ng−êi c¸ nh©n trong Cung o¸n ng©m khóc”, Nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, tr. 105 - 112. 6. §µo ThÞ Thu Thuû (2007), “Ch÷ Th©n vµ sù thÓ hiÖn con ng−êi trong Tù t×nh khóc”, Th«ng b¸o khoa häc, sè 6, Tr−êng §¹i häc H¶i Phßng, H¶i Phßng, tr. 63 - 67. 7. §µo ThÞ Thu Thuû (2008), “NghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè biÓu hiÖn t©m tr¹ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII”, T¹p chÝ khoa häc, sè 6, Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi, tr 41 - 45.
1 më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Ng©m khóc lµ mét thÓ lo¹i lín, ®éc ®¸o, ®¹t nhiÒu thµnh tùu rùc rì cña v¨n häc ViÖt Nam, trong ®ã cã nhiÒu t¸c phÈm ®¹t ®Õn gi¸ trÞ cæ ®iÓn, mÉu mùc. Nghiªn cøu nh÷ng s¸ng t¸c tr÷ t×nh nµy gióp chóng ta hiÓu thªm vÒ con ng−êi qu¸ khø vµ tµi n¨ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña cha «ng. 1.2. Tr−íc ®©y, c¸c c«ng tr×nh ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ng©m khóc tõ nh÷ng t¸c phÈm riªng lÎ. GÇn ®©y, ng©m khóc ®−îc nghiªn cøu trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i, nh−ng ch−a nhiÒu nh− ThÓ lo¹i ng©m vµ Cung o¸n ng©m cña NguyÔn Gia ThiÒu, Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ thi ph¸p thÓ lo¹i,… H−íng nghiªn cøu thÓ lo¹i gióp c¸c nhµ khoa häc thÊy ®Æc ®iÓm hÖ thèng cña thÓ lo¹i. Nh−ng ®Õn nay vÉn ch−a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu diÔn biÕn thÓ lo¹i ng©m khóc tõ gãc ®é nghÖ thuËt. H¬n n÷a, kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng ng©m khóc t¹m thêi kÕt thóc vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, khi kh¶o s¸t tµi liÖu, chóng t«i thÊy cã mét sè t¸c phÈm ng©m khóc cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX nh− Chinh phô d¹ tÜnh ng©m khóc, Chinh phu ng©m khóc, Hµn sÜ th¸n, Hµn nho th¸n, ViÖt TiÕn ng©m khóc,… Cho nªn, nghiªn cøu nghÖ thuËt thÓ lo¹i ng©m khóc tõ ®Çu thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX sÏ dùng l¹i diÖn m¹o thÓ lo¹i víi ®Æc tr−ng nghÖ thuËt trong tõng giai ®o¹n, gãp tiÕng nãi nhá vµo viÖc nghiªn cøu v¨n häc trung ®¹i n−íc nhµ. 1.3. Ng©m khóc hiÖn ®−îc gi¶ng d¹y trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng, cao ®¼ng vµ ®¹i häc. Bëi vËy, nghiªn cøu qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nghÖ thuËt ng©m khóc gãp phÇn phôc vô viÖc gi¶ng d¹y thÓ lo¹i vµ t¸c phÈm. 2. LÞch sö vÊn ®Ò 2.1. LÞch sö s−u tÇm, giíi thiÖu v¨n b¶n Qu¸ tr×nh phiªn ©m, xuÊt b¶n cña ng©m khóc cã ba giai ®o¹n. Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn n¨m 1954 lµ thêi kú në ré cña viÖc s−u tÇm, hiÖu ®Ýnh, chó thÝch, t¸i b¶n khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nh− Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Thu d¹ l÷ hoµi ng©m, Tù t×nh khóc, BÇn n÷ th¸n,... Trªn v¨n ®µn, xuÊt hiÖn khóc ng©m viÕt b»ng ch÷ quèc ng÷. Mét sè t¸c phÈm cã néi dung gièng khóc ng©m nh−ng thÓ th¬ thay ®æi Ýt nhiÒu nh− Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n, ThiÕu n÷ hoµi xu©n,… Ng©m khóc ®· ®−îc c¸c häc gi¶ trong, ngoµi n−íc dÞch, giíi thiÖu víi n−íc ngoµi. Tõ n¨m 1955 ®Õn 1974, mét
2 sè khóc ng©m song thÊt lôc b¸t −u tó ®−îc t¸i b¶n. Tõ 1975 ®Õn nay, ng©m khóc liªn tiÕp ®−îc t¸i b¶n hoÆc xuÊt b¶n d−íi c¸c h×nh thøc ®¬n lÎ hoÆc tuyÓn tËp. C¸c c«ng tr×nh tuyÓn tËp cã gi¸ trÞ khoa häc nh− Nh÷ng khóc ng©m chän läc, tËp 1, tËp 2; Tæng tËp v¨n häc, tËp 13; Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 5, quyÓn 1... Cïng víi viÖc s−u tÇm, giíi nghiªn cøu ®· cè g¾ng chó gi¶i, hiÖu ®Ýnh ®Ó c¸c v¨n b¶n cã chÊt l−îng tèt h¬n. Nh÷ng khóc ng©m xuÊt b¶n ®Çu thÕ kû XX nh− Qu¶ phô ng©m cña NguyÔn V¨n Khiªm, H¹ d¹ l÷ hoµi, Lý ThÞ väng phu ng©m... kh«ng ®−îc t¸i b¶n l¹i. 2.2. LÞch sö nghiªn cøu ng©m khóc 2.2.1. Giai ®o¹n 1 (tõ nöa cuèi thÕ kû XVIII ®Õn hÕt thÕ kû XIX) C¸c häc gi¶ chñ yÕu th−ëng ngo¹n s¸ch, t×m vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm, nh÷ng c©u hay, tõ ®¾t... Ngay tõ thêi kú nµy, Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc ®· ®−îc giíi v¨n ch−¬ng ®−¬ng thêi nh− Ng« Th× SÜ, Phan Huy Ých, Cao B¸ Qu¸t hÕt lêi ca ngîi. 2.2.2. Giai ®o¹n 2 (tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn n¨m 1954) Phong trµo nghiªn cøu khóc ng©m në ré. Nh×n chung, c¸c nhµ nghiªn cøu, phª b×nh tËp trung ph©n tÝch tõng ng©m khóc riªng lÎ ë gãc ®é: hoÆc t×m hiÓu t¸c gi¶ nh− Vò Ho¹t, Ng« V¨n TriÖn, ThuÇn Phong, Hoµng Xu©n H·n, TrÇn Chu Ngäc, NguyÔn V¨n §Ò,... hoÆc hiÖu ®Ýnh, phª b×nh néi dung, nghÖ thuËt t¸c phÈm nh− NguyÔn §ç Môc, §inh Xu©n Héi, T«n ThÊt L−¬ng, ThuÇn Phong, Lª T©m, Hoµng Xu©n H·n, Sao Mai,... Nãi chung Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Tù t×nh khóc... ®−îc ®¸nh gi¸ cao vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt. Cã häc gi¶ ®Ò cao Chinh phô ng©m trªn ph−¬ng diÖn lu©n lý, ®¹o ®øc… Mét vµi cuèn s¸ch gi¸o khoa ®· ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm ng©m khóc, nªu lªn vµi ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i. Nh÷ng khóc ng©m míi ra ®êi ch−a ®−îc giíi nghiªn cøu ‘‘®Ó m¾t’’ ®Õn. 2.2.3. Giai ®o¹n 3 (tõ n¨m 1955 ®Õn n¨m 1975) §Êt n−íc ta t¹m thêi chia c¾t thµnh hai miÒn, do ®ã, t×nh h×nh nghiªn cøu v¨n häc kh«ng gièng nhau. ë miÒn B¾c: nghiªn cøu ng©m khóc kh«ng s«i næi nh− giai ®o¹n tr−íc. Xu h−íng chung lµ ph¸t hiÖn gi¸ trÞ nh©n ®¹o, hiÖn thùc néi dung, nghÖ thuËt, vÎ ®Ñp ng«n tõ cña c¸c khóc ng©m tiªu biÓu, ®ång thêi chØ ra mét sè h¹n chÕ cña chóng. C¸c nhµ nghiªn cøu cßn quan t©m ®Õn gi¸ trÞ ph¶n chiÕn - chèng chiÕn tranh phi nghÜa cña Chinh phô ng©m. C«ng tr×nh nghiªn cøu míi tËp trung vµo tõng t¸c phÈm mµ ch−a ®i s©u t×m hiÓu trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i.
3 Ng−îc l¹i, trong Nam, t×nh h×nh nghiªn cøu ng©m khóc kh¸ s«i næi. Phong trµo t×m diÔn gi¶ Chinh phô ng©m ®−îc tiÕp tôc trë l¹i. B×nh luËn néi dung, nghÖ thuËt tõng khóc ng©m nh− Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Ai t− v·n, Tù t×nh khóc, BÇn n÷ th¸n… Ngoµi ra, cã thÓ kÓ ®Õn, c¸c phÇn viÕt vÒ ng©m khóc vµ thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t trong c¸c s¸ch hoÆc gi¸o tr×nh. HÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®¸nh gi¸ cao gi¸ trÞ cña c¸c khóc ng©m trªn. Nh÷ng khóc ng©m ®Çu thÕ kû XX vÉn ch−a ®−îc ®Ò cËp tíi. Nghiªn cøu khóc ng©m song thÊt lôc b¸t ë miÒn Nam giai ®o¹n nµy kh¸ phong phó vÒ sè l−îng, ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò nh− néi dung, nghÖ thuËt, t− t−ëng, triÕt lý trong khóc ng©m, thËm chÝ cã khi so s¸nh víi v¨n häc n−íc ngoµi, b×nh gi¶ng nh÷ng ®o¹n hay... song hÇu nh− c¸c häc gi¶ ch−a t×m hiÓu ng©m khóc trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i. 2.2.4. Giai ®o¹n 4 (tõ n¨m 1975 ®Õn n¨m 2009) T¸c gi¶ diÔn N«m b¶n Chinh phô ng©m vÉn ®−îc tranh luËn nh−ng kh«ng s«i næi b»ng nh÷ng giai ®o¹n tr−íc. MÆc dï ®· cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu c«ng phu t×m lêi gi¶i ®¸p nh− NguyÔn V¨n D−¬ng... nh−ng ®Õn nay, giíi nghiªn cøu v¨n häc nãi chung vÉn ch−a ®i ®Õn mét kÕt luËn chÝnh thøc. Bªn c¹nh h−íng ®i cò, phÈm b×nh khóc ng©m tõ gãc ®é riªng lÎ, mét sè nhµ nghiªn cøu t×m hiÓu ng©m khóc trªn b×nh diÖn thÓ lo¹i. C«ng tr×nh nghiªn cøu thÓ lo¹i ng©m khóc ra ®êi, ch¼ng h¹n Nh÷ng khóc ng©m chän läc, tËp 1, tËp 2, ThÓ lo¹i ng©m vµ Cung o¸n ng©m cña NguyÔn Gia ThiÒu, Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, luËn ¸n tiÕn sÜ Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, Cung o¸n ng©m khóc trªn b−íc ®−êng ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i song thÊt lôc b¸t, Tæng tËp v¨n häc ViÖt Nam, tËp 13... Trong Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, khi nghiªn cøu vÒ hai thÓ lo¹i lín cña v¨n häc d©n téc, t¸c gi¶ võa nªu ®iÒu kiÖn vµ thêi ®iÓm h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t (trong ®ã cã ng©m khóc) võa nªu vai trß, gi¸ trÞ cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t ®èi víi viÖc thÓ hiÖn néi dung ng©m khóc. Gi¸o s− TrÇn §×nh Sö trong MÊy vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam nªu nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ng©m khóc tõ gãc ®é thi ph¸p. C¸c bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu kÓ trªn chñ yÕu ®i vµo mÊy vÊn ®Ò chÝnh: tiÕp tôc phÈm b×nh, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ néi dung, gi¸ trÞ nh©n ®¹o, nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, t×m hiÓu qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng cña thÓ lo¹i.
4 2.3. LÞch sö nghiªn cøu nghÖ thuËt ng©m khóc Nghiªn cøu ng©m khóc chØ riªng tõ gãc ®é nghÖ thuËt ch−a nhiÒu. Ngoµi Ng©m khóc - Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, t×m hiÓu ®Æc tr−ng nghÖ thuËt ng©m khóc nh− kÕt cÊu, nh©n vËt tr÷ t×nh, kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt, lêi v¨n nghÖ thuËt, ta chØ gÆp l¸c ®¸c mét vµi nhËn xÐt nhá vÒ kÕt cÊu, lêi v¨n trong c¸c bµi phª b×nh, ®¸nh gi¸ c¸c t¸c phÈm ng©m khóc ®¨ng trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ, ®©y ®ã ë mét vµi cuèn s¸ch... Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t ®· ®−îc nghiªn cøu tõ l©u, cã sè l−îng ®¸ng kÓ, ë nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau: ®i t×m diÔn gi¶ Chinh phô ng©m, gi¸ trÞ néi dung, nghÖ thuËt, t− t−ëng cña ng©m khóc c¶ trªn b×nh diÖn t¸c phÈm vµ thÓ lo¹i. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò: ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, ph¸t triÓn, ®Æc tr−ng kÕt cÊu, nh©n vËt tr÷ t×nh, lêi v¨n nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, song míi dõng l¹i ë c¸c khóc ng©m cuèi thÕ kû XIX, ch−a cã c«ng tr×nh nµo t×m hiÓu riªng vÒ nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc. Cã thÓ nãi, nghiªn cøu ng©m khóc tuy ®· cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh ë cÊp ®é thÓ lo¹i nh−ng vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra vµ cÇn ®−îc gi¶i quyÕt. Nh÷ng chÆng ®−êng nghÖ thuËt cña khóc ng©m song thÊt lôc b¸t lµ mét trong sè ®ã. V× vËy, chóng t«i chän ®Ò tµi nµy. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kÓ trªn lµ nh÷ng gîi më bæ Ých cho ng−êi viÕt. 3. §èi t−îng, môc ®Ých vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu cña chóng t«i lµ nh÷ng t¸c phÈm thuéc thÓ ng©m khóc cña ViÖt Nam tõ gi÷a thÕ kû XVIII ®Õn n¨m 1945, gåm 27 khóc ng©m. Nh÷ng t¸c phÈm dÞch tõ Trung Hoa kh«ng thuéc ®èi t−îng nghiªn cøu cña luËn ¸n. Ngoµi ra, chóng t«i cßn quan t©m ®Õn mét sè t¸c phÈm cã ®Æc ®iÓm c¬ b¶n gièng ng©m khóc nh−ng trong t¸c phÈm ®«i khi cã xen mét sè c©u lôc b¸t hoÆc ®iÖu sa m¹c... nh− Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n, ThiÕu n÷ hoµi xu©n... 3.2. Môc ®Ých vµ ph¹m vi nghiªn cøu Qua nh÷ng khóc ng©m tõ thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX dùng l¹i diÖn m¹o cña thÓ lo¹i ng©m khóc, tr×nh bµy qu¸ tr×nh vËn ®éng thÓ lo¹i trªn bèn ph−¬ng diÖn nh©n vËt tr÷ t×nh, kÕt cÊu, nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh, lêi v¨n nghÖ thuËt. Tõ ®ã, chóng t«i chØ ra sù ®ãng gãp cña thÓ lo¹i ng©m khóc cho v¨n häc d©n téc. Nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c nh− t¸c gi¶, diÔn gi¶, thêi ®iÓm ra ®êi... cña mét sè v¨n b¶n ng©m khóc hiÖn ch−a cã kÕt luËn cuèi cïng, kh«ng thuéc ®èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi, ng−êi viÕt tiÕp thu ý kiÕn cña c¸c häc gi¶ ®i tr−íc.
5 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó ®¹t môc tiªu ®· ®Ò ra, luËn ¸n sö dông chñ yÕu hai ph−¬ng ph¸p: + Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu v¨n häc sö + Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh ng«n ng÷ - v¨n häc - v¨n hãa KÕt hîp c¸c thao t¸c thèng kª, ph©n tÝch, tæng hîp, miªu t¶... 5. X¸c ®Þnh néi dung mét sè kh¸i niÖm cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi - Ph¸t triÓn ®−îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh tõ khi mét hiÖn t−îng nµo ®ã b¾t ®Çu xuÊt hiÖn cho ®Õn khi thay thÕ. - NghÖ thuËt lµ h×nh thøc cña t¸c phÈm nghÖ thuËt bao gåm viÖc x©y dùng h×nh t−îng nh©n vËt, kÕt cÊu t¸c phÈm, c¸c ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuËt... - Ng−êi viÕt quan niÖm t¸c phÈm v¨n häc ®¹t tíi gi¸ trÞ cæ ®iÓn víi ý nghÜa lµ nh÷ng t¸c phÈm −u tó trong mét thêi ®iÓm lÞch sö ®−îc kh¼ng ®Þnh qua thêi gian. 6. Nh÷ng ®ãng gãp vµ cÊu tróc cña luËn ¸n 6.1. LuËn ¸n ®∙ cã nh÷ng ®ãng gãp sau: - Bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh nghiªn cøu ng©m khóc tõ khi xuÊt hiÖn ®Õn n¨m 2008. - LuËn ¸n cho thÊy ng©m khóc ra ®êi lµ kÕt tinh cña hoµn c¶nh lÞch sö vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trªn c¸c lÜnh vùc ng«n ng÷, thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t, c¸ch thøc miªu t¶ néi t©m con ng−êi, ®Æc biÖt lµ t©m tr¹ng buån, sÇu triÒn miªn. - Dùng l¹i mét c¸ch t−¬ng ®èi, ®Çy ®ñ diÖn m¹o thÓ lo¹i ng©m khóc tõ nöa ®Çu thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX. - LuËn ¸n chØ ra ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i ng©m khóc trªn tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. - Tr×nh bµy qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn nghÖ thuËt cña ng©m khóc ë c¸c ph−¬ng diÖn: nh©n vËt tr÷ t×nh, nghÖ thuËt x©y dùng t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh, kÕt cÊu, dïng ®iÓn, −íc lÖ t−îng tr−ng, lêi v¨n nghÖ thuËt… trªn tõng“chÆng ®−êng” cña chóng, sù tiÕp biÕn, thay ®æi cña ng©m khóc trong tõng giai ®o¹n. Qua ®ã, thÊy ®−îc thµnh tùu vµ ®ãng gãp cña thÓ lo¹i víi v¨n häc d©n téc. - §Ò tµi cung cÊp thªm t− liÖu bao gåm mét sè khóc ng©m song thÊt lôc b¸t xuÊt hiÖn vµo ®Çu thÕ kû XX ch−a ®−îc phæ biÕn réng r·i ®Ó ng−êi ®äc cã mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ thÓ lo¹i ng©m khóc víi tÊt c¶ sù phong phó, ®a d¹ng cña nã.
6 6.2. CÊu tróc luËn ¸n Ngoµi c¸c phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n gåm ba ch−¬ng: - Ch−¬ng 1: Sù h×nh thµnh khóc ng©m song thÊt lôc b¸t vµ thµnh tùu ng©m khóc thÕ kû XVIII. - Ch−¬ng 2: Ng©m khóc thÕ kû XIX - sù ph¸t triÓn ®a chiÒu - Ch−¬ng 3: Sù thÓ hiÖn ph−¬ng thøc ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XX. NéI DUNG Ch−¬ng 1 Sù h×nh thμnh khóc ng©m song thÊt lôc b¸t vμ thμnh tùu ng©m khóc thÕ kû XVIII 1.1. Giíi thuyÕt vÒ ng©m khóc vµ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t §iÓm l¹i kh¸i niÖm ng©m khóc tr−íc ®©y, chóng t«i nhËn thÊy, hÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ nh− D−¬ng Qu¶ng Hµm, Hoµng Xu©n H·n, Ph¹m ThÕ Ngò, Lª TrÝ ViÔn, Hoµi Thanh, NguyÔn §×nh Chó, TrÇn §×nh Sö,… ®Òu chung quan ®iÓm ng©m khóc lµ t¸c phÈm tr÷ t×nh tr−êng thiªn, tiªu ®Ò cã ch÷ ng©m, v·n, th¸n,… néi dung béc lé t©m tr¹ng buån phiÒn, ®au xãt cña con ng−êi ®−îc viÕt b»ng thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t vµ ng«n ng÷ d©n téc. Trªn c¬ së tiÕp thu ý kiÕn cña c¸c nhµ nghiªn cøu, cã bæ sung, chóng t«i quan niÖm khóc ng©m song thÊt lôc b¸t lµ: nh÷ng t¸c phÈm tr÷ t×nh tr−êng thiªn tiªu ®Ò th−êng chøa ch÷ ng©m, ng©m khóc, v·n, th¸n... cã tÝnh chÊt tù t×nh, thÓ hiÖn nçi buån, sÇu, ®au ®ín kh¾c kho¶i triÒn miªn cña mét tnh©n vËt tr÷ t×nh (cã thÓ lµ t©m sù riªng hoÆc chung) trong mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, ®−îc viÕt theo thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t, b»ng ch÷ d©n téc (ch÷ N«m hoÆc ch÷ quèc ng÷). Ngoµi ra, chóng t«i còng chó ý ®Õn mét sè t¸c phÈm tiªu ®Ò cã chøa ch÷ ng©m, v·n, th¸n… diÔn t¶ t©m tr¹ng c« ®¬n, bi th−¬ng cña mét nh©n vËt tr÷ t×nh viÕt b»ng ch÷ N«m, chñ yÕu theo thÓ song thÊt lôc b¸t, cã xen thÓ th¬ lôc b¸t hoÆc ®iÖu h¸t sa m¹c… nh− ThiÕu n÷ hoµi xu©n, Qu¸ xu©n khuª n÷ th¸n… vµ coi ®©y lµ nh÷ng khóc ng©m biÕn thÓ. Khóc ng©m c¸c chiÕn sÜ c¸ch m¹ng s¸ng t¸c do bÞ thÊt l¹c hiÖn ch−a ®Çy ®ñ, ®−îc dïng ®Ó tham kh¶o. C¸ch gäi khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nh»m khu biÖt thÓ lo¹i ng©m khóc víi thi phÈm mµ tiªu ®Ò còng chøa ch÷ ng©m, v·n, th¸n… viÕt
7 theo thÓ th¬ §−êng luËt hay lôc b¸t. Tõ ®©y, luËn ¸n dïng kh¸i niÖm ng©m khóc khi nãi tíi thÓ lo¹i vµ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t khi nãi tíi t¸c phÈm ®¬n lÎ. 1.2. Nh÷ng tiÒn ®Ò h×nh thµnh ng©m khóc vµ diÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XVIII 1.2.1. TiÒn ®Ò h×nh thµnh ng©m khóc 1.2.1.1. §iÒu kiÖn lÞch sö, chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi X· héi ViÖt Nam thÕ kû XVIII tr¶i qua nhiÒu biÕn cè d÷ déi, chÕ ®é phong kiÕn khñng ho¶ng bÕ t¾c, dÉn ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng ®Òu biÕn ®æi. Phong trµo n«ng d©n næi dËy kh¾p n¬i. Nho gi¸o ®éc t«n song kh«ng cßn thiªng liªng, lu©n th−êng ®¹o lý bÞ ®¶o lén. Kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ë mét sè ®« thÞ lín, theo ®ã tÇng líp thÞ d©n ph¸t triÓn, kÝch thÝch sù ph¸t triÓn ý thøc cña con ng−êi c¸ nh©n. Trµo l−u t− t−ëng nh©n v¨n víi néi dung chÝnh lµ ph¸t hiÖn ra con ng−êi, ®Ò cao gi¸ trÞ nh©n v¨n cña con ng−êi, nhËn thøc quyÒn tèi thiÓu vÒ con ng−êi nh− t×nh yªu ®«i løa, h¹nh phóc, ®−îc xö ¸n c«ng b»ng. Con ng−êi c¸ nh©n thøc tØnh, cã ý thøc vÒ b¶n th©n, vÒ gi¸ trÞ c¸ nh©n nh− vÎ ®Ñp, tµi n¨ng, quyÒn ®−îc yªu, h¹nh phóc... ThÕ nh−ng, kh¸t väng chÝnh ®¸ng Êy kh«ng ®−îc ®¸p øng. Cuéc ®êi tang th−¬ng d©u bÓ thay ®æi kh«ng ngõng, sè phËn con ng−êi biÕn ®æi kh«n l−êng. H«m nay ë tét ®Ønh vinh quang, ngµy mai trë thµnh kÎ tay kh«ng cè cïng. Th©n phËn con ng−êi trë nªn mong manh, nhÊt lµ ng−êi phô n÷. Con ng−êi kh«ng thÓ lý gi¶i nh÷ng ®æi thay ®Çy bÊt ngê, bÊt tr¾c cña x· héi, hä bÕ t¾c ®Õn cïng cùc. T©m tr¹ng buån ch¸n, thÊt väng bao trïm lªn toµn x· héi. Kh«ng thÓ lý gi¶i næi cuéc ®êi, con ng−êi c¸ nh©n c« ®¬n ®¾m ch×m trong suy t− vÒ nçi ®au mÊt m¸t, ®æ vì, cÊt lêi than o¸n hËn sè phËn, o¸n hËn cuéc ®êi. Hä cè vïng vÉy, t×m mäi c¸ch kh¾c phôc thùc t¹i. §ã lµ c¬ së dÉn tíi sù biÕn ®æi t− duy nghÖ thuËt thêi ®¹i. V¨n häc thÕ kû XVIII t×m nh÷ng h×nh thøc míi biÓu hiÖn tiÕng nãi thêi ®¹i. Trªn v¨n ®µn xuÊt hiÖn hµng lo¹t thÓ lo¹i míi ®¸p øng yªu cÇu ®ã. Ng©m khóc xuÊt hiÖn ng©n vang ©m h−ëng trÇm buån, ghi l¹i nçi ®au khæ tét cïng cña con ng−êi, nhÊt lµ ng−êi phô n÷, trë thµnh thÓ lo¹i chuyªn biÖt biÓu ®¹t t©m tr¹ng buån, sÇu ®au ®ín triÒn miªn. 1.2.1.2. §iÒu kiÖn v¨n häc (ng«n ng÷, thÓ th¬ vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trong viÖc miªu t¶ néi t©m con ng−êi) Ch÷ N«m ®−îc cha «ng ta dïng ®Ó s¸ng t¸c tõ thÕ kû XIII, ®Õn thÕ kû XVIII ®· cã mét bÒ dµy t−¬ng ®èi. Vµo thÕ kû XVIII, ng«n ng÷ d©n téc (ch÷ N«m) ®· trong s¸ng, trau chuèt, ®−îc sö dông mét c¸ch nghÖ thuËt, ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm dµi h¬i, diÔn t¶ mäi s¾c th¸i t©m
8 t−, t×nh c¶m, nÕp sèng v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt. Tuy nhiªn, ®Ó cho ng©m khóc ra ®êi, ngoµi ng«n ng÷ nãi chung, ta cßn ph¶i xÐt ®Õn nh÷ng yÕu tè kh¸c n÷a. Ng©m khóc ra ®êi tr−íc hÕt ph¶i cã sù h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn cña thÓ th¬ song thÊt lôc b¸t. ThÓ th¬ nµy xuÊt hiÖn sím nhÊt víi bµi NghÜ hé t¸m gi¸p gi¶i th−ëng h¸t ¶ ®µo cña Lª §øc Mao. §Õn kho¶ng cuèi thÕ kû XVI, ®Çu thÕ kû XVII, víi Tø thêi khóc vÞnh cña Hoµng SÜ Kh¶i, song thÊt lôc b¸t míi ®i vµo nh÷ng chu kú râ rÖt. Sang thÕ kû XVIII, b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m cho thÊy së tr−êng cña song thÊt lôc b¸t lµ diÔn t¶ nçi buån, sÇu muén cña con ng−êi. §iÒu ®ã ®−îc kh¼ng ®Þnh l¹i qua Cung o¸n ng©m khóc, Ai t− v·n. Trong mét thi phÈm, thÓ th¬ lµ h×nh thøc mang tÝnh néi dung, gãp phÇn quan träng thÓ hiÖn “nghÜa” bµi th¬. ë ng©m khóc, h×nh thøc th¬ song thÊt lôc b¸t mang tÝnh néi dung. Sau mét qu¸ tr×nh kh¸ dµi võa tù hoµn thiÖn m×nh, võa thö nghiÖm t×m tßi, song thÊt lôc b¸t ®· t×m ra cho m×nh h−íng ®i thÝch hîp: s¸ng t¸c ng©m khóc. Ng©m khóc chÝnh thøc ®−îc “khai sinh” b»ng b¶n diÔn N«m Chinh phô ng©m cña n÷ sÜ §oµn ThÞ §iÓm. Trong v¨n häc d©n téc, t¶ néi t©m nh©n vËt ®· cã mÆt kh¸ sím ë nh÷ng bµi th¬ Tù thuËt, ThuËt høng cña NguyÔn Tr·i. TruyÒn kú m¹n lôc cña NguyÔn D÷ dïng tõ khóc miªu t¶ t©m tr¹ng. Sang thÕ kû XVII, miªu t¶ néi t©m nh©n vËt ph¸t triÓn. KÕ thõa thµnh c«ng ®ã, ng©m khóc miªu t¶ xuÊt s¾c chuçi t©m tr¹ng c« ®¬n, sÇu muén, bi ai víi nhiÒu cung bËc t×nh c¶m cña con ng−êi. Vµo thÕ kû XVIII, v¨n häc ph¸t triÓn trªn c¸c ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, thÓ lo¹i, c¸ch thøc thÓ hiÖn thÕ giíi néi t©m con ng−êi. §©y lµ ®iÒu kiÖn lµm nªn nhiÒu t¸c phÈm nh©n ®¹o thêi kú nµy, ®ång thêi còng lµ c¬ së h×nh thµnh thÓ lo¹i ng©m khóc. 1.2.2. DiÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XVIII Ng©m khóc võa ra ®êi, ®· ®−îc tiÕng vang lín trªn v¨n ®µn. So víi truyÖn N«m, sè l−îng ng©m khóc ch−a nhiÒu, nh−ng víi gi¸ trÞ ®éc ®¸o vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt, chóng ®· trë thµnh mét thÓ lo¹i lín. T¸c gi¶ khóc ng©m song thÊt lôc b¸t chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi cã häc vÊn uyªn th©m nh− §oµn ThÞ §iÓm, NguyÔn Gia ThiÒu... C¸c t¸c phÈm th«ng qua ®Ò tµi phô n÷, biÓu hiÖn bi kÞch t©m tr¹ng ng−êi phô n÷ trong hoµn c¶nh Ðo le. Ng«n ng÷ th¬ trau chuèt, m−ît mµ, trang nh· ®−a ng©m khóc lªn ®Þa vÞ mét thÓ lo¹i cao quý cña v¨n häc d©n téc.
9 1.3. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Khóc ng©m song thÊt lôc b¸t thÕ kû XVIII xuÊt hiÖn víi nh©n vËt ng−êi phô n÷ - h×nh t−îng trung t©m cña v¨n häc giai ®o¹n nµy. Nh©n vËt tr÷ t×nh thuéc tÇng líp trªn trong x· héi - tÇng líp quý téc. Hä cïng cÊt lêi than dµi tiÕc th−¬ng cho h¹nh phóc ®· mÊt, vµ mong −íc qu¸ khø ®Ñp ®Ï trë l¹i. Qua mçi nh©n vËt, gi¸ trÞ ph¶n ¸nh d−êng nh− l¹i réng thªm. 1.3.1. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Chinh phô ng©m T¸c phÈm lµ lêi than dµi cña ng−êi chinh phô cã chång ra trËn l©u ngµy ch−a vÒ. Trong xa c¸ch, chinh phô kÓ l¹i bao nçi niÒm th−¬ng nhí, nçi cay ®¾ng, xãt xa, c« ®¬n, sÇu muén. Nµng khao kh¸t h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n nh−ng ph¶i chÞu c¶nh ®¬n chiÕc lÎ loi. H×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh nhÊt qu¸n tõ ®Çu ®Õn cuèi. §ã lµ con ng−êi tr¨n trë ®i t×m lêi ®¸p cho c©u hái h¹nh phóc ®Ých thùc cña con ng−êi lµ g×? C«ng danh hay h¹nh phóc løa ®«i? C©u tr¶ lêi ®iÒu con ng−êi cÇn lµ “h¹nh phóc løa ®«i” ®−îc rót ra mét c¸ch thuyÕt phôc qua t©m tr¹ng ®au khæ chê ®îi mái mßn cña ng−êi vî suèt ba n¨m ®»ng ®½ng chê chång. 1.3.2. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Cung o¸n ng©m khóc Nh©n vËt tr÷ t×nh tõ Chinh phô ng©m ®Õn Cung o¸n ng©m khóc cã nh÷ng thay ®æi nhÊt ®Þnh. Tõ kh«ng ý thøc vÒ gi¸ trÞ, tµi n¨ng tíi cã ý thøc vÒ gi¸ trÞ, tµi n¨ng; tõ nh©n vËt tr÷ t×nh “nãi hé” tíi nh©n vËt tr÷ t×nh ph©n th©n, võa “nãi hé” võa nãi cho m×nh. Cung n÷ ®au ®ín v« cïng v× kh«ng cßn ®−îc nhµ vua sñng ¸i. Nµng ®Ò cao h¹nh phóc, mÊt h¹nh phóc lµ mÊt ®i mäi gi¸ trÞ cuéc sèng. §iÒu nµy ®−îc rót ra tõ nh÷ng tr¶i nghiÖm ®Çy cay ®¾ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Cung n÷ kh«ng chØ than cho m×nh mµ cho c¶ kiÕp ng−êi bÊt h¹nh nãi chung. Sau h×nh t−îng ng−êi cung n÷, t¸c gi¶ cÊt lêi than cho b¶n th©n - mét viªn quan tr−íc ®· tõng ®−îc vua sñng ¸i nh−ng sau kh«ng ®−îc nhµ vua träng dông. 1.3.3. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong Ai t− v∙n §Õn Ai t− v·n, nh÷ng lêi ®au th−¬ng trong khóc ng©m “kh«ng cßn ph¶i lµ nh÷ng lêi th¸c ngô cña mét nhµ th¬ nam giíi nh− trong Chinh phô ng©m hay Cung o¸n ng©m khóc mµ chÝnh lµ cña mét t¸c gi¶ n÷ l−u ®· biÕt m−în thÓ song thÊt lôc b¸t ®Ó bµy tá nçi lßng cña m×nh”. Mçi lêi th¬ cÊt lªn nh− tiÕng lßng Ngäc H©n ®ang thæn thøc, ®Çy xãt xa cay ®¾ng. Thi phÈm chØ lµ tiÕng lßng c«ng chóa khãc chång nh−ng h×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh cã tÝnh kh¸i qu¸t, ®iÓn h×nh cho t©m tr¹ng cña bao phô n÷ bÊt h¹nh. 1.4. NghÖ thuËt tù t×nh trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Nh©n vËt tr÷ t×nh tù béc lé t©m tr¹ng cña m×nh b»ng c¸ch kÓ l¹i nh÷ng g× nh×n thÊy, nghe thÊy, nghÜ ®Õn... vµ ph−¬ng thøc liªn t−ëng c¶nh vËt -
10 t©m tr¹ng, hiÖn t¹i - qu¸ khø, hiÖn t¹i - t−¬ng lai. Nhê vËy, mçi s¾c th¸i t©m tr¹ng, b−íc chuyÓn biÕn t©m tr¹ng, dï lµ rÊt nhá cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®−îc hiÖn lªn sinh ®éng. 1.4.1. KÓ trùc tiÕp t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh T¸c gi¶ th−êng kÓ trùc tiÕp t©m tr¹ng ®Ó t¶ sinh ®éng vµ s¾c nÐt t©m tr¹ng. Nhµ th¬ dïng nhiÒu tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “buån” ®Ó miªu t¶ t©m tr¹ng ®au, buån, sÇu muén. Cã khi, nh÷ng tõ ng÷ ®ã tr¶i trªn nhiÒu c©u th¬ liªn tiÕp lµm næi bËt t©m tr¹ng khæ ®au. ë ba khóc ng©m, sè dßng th¬ miªu t¶ t©m tr¹ng t¨ng dÇn. Qua nh÷ng dßng th¬ trùc tiÕp bµy tá nçi lßng, ta thÊy hiÖn lªn nh÷ng con ng−êi lÎ loi ®¬n chiÕc −íc m¬ tha thiÕt vÒ h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n. 1.4.2. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh 1.4.2.1. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh qua h×nh d¸ng, cö chØ, hµnh ®éng… Nhµ th¬ dïng biÖn ph¸p t¶ hµnh ®éng, h×nh d¸ng nh©n vËt kÕt hîp t¶ trùc tiÕp nh©n vËt tr÷ t×nh, kh¾c ho¹ néi t©m nh©n vËt ë nhiÒu vÎ, tr¹ng th¸i kh¸c nhau võa ch©n thËt võa sinh ®éng vµ tinh tÕ. C¸c t¸c phÈm ®Òu ch¾t läc, chän t¶ d¸ng vÎ, cö chØ, hµnh ®éng tËp trung thÓ hiÖn s¾c th¸i néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh. Miªu t¶ nh©n vËt tr÷ t×nh nh− mét kh¸ch thÓ t¹o cho ng−êi ®äc nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ. 1.4.2.2. Miªu t¶ néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh qua thiªn nhiªn Thiªn nhiªn lµ mét c«ng cô ®¾c lùc ®Ó nhµ th¬ miªu t¶ t©m tr¹ng ng−êi phô n÷ ë nhiÒu tr¹ng th¸i t©m lÝ, t×nh c¶m kh¸c nhau. Ph−¬ng thøc nghÖ thuËt nµy ®−îc sö dông kÕt hîp víi hai ph−¬ng thøc x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh trªn nh»m x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh sèng ®éng, ch©n thùc víi t©m tr¹ng phong phó, phøc t¹p. 1.5. KÕt cÊu vµ mét sè ph−¬ng thøc biÓu hiÖn trong ng©m khóc thÕ kû XVIII 1.5.1. KÕt cÊu ng©m khóc thÕ kû XVIII KÕt cÊu lµ “toµn bé tæ chøc phøc t¹p vµ sinh ®éng cña t¸c phÈm”. Trªn c¬ së tiÕp nhËn ý kiÕn cña c¸c nhµ nghiªn cøu, cã bæ sung, chóng t«i quan niÖm ng©m khóc cã kÕt cÊu t©m lÝ. T¸c phÈm b¾t ®Çu tõ ®iÓm nh×n bªn trong cña nh©n vËt tr÷ t×nh, cho phÐp con ng−êi cã thÓ tù béc lé m×nh ë chiÒu s©u suy t− vµ t©m tr¹ng. Nã ®−îc triÓn khai theo h−íng, lÊy t©m tr¹ng buån, sÇu, ®au ®ín cña nh©n vËt tr÷ t×nh lµm trung t©m vµ më réng dÇn c¸c s¾c th¸i nçi buån theo vßng xo¸y tr«n èc. §Ó kÕt nèi, kh¾c s©u s¾c th¸i t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh, nhµ th¬ sö dông kÕt hîp víi c¸ch kÕt cÊu
11 liªn t−ëng, kÕt cÊu trïng ®iÖp. Tõ ®ã, t©m tr¹ng nh©n vËt dÔ dµng ®−îc béc lé nh−ng ng−êi ta khã ph©n ®Þnh c¸c ®o¹n trong khóc ng©m, bëi hÇu nh− chØ thÊy nh©n vËt miªn man trong nçi buån sÇu, o¸n, tr¸ch... KÕt cÊu cña Chinh phô ng©m ®iÓn h×nh nhÊt cho kiÓu kÕt cÊu nµy. Ngoµi c¸ch kÕt cÊu chung võa nªu, Chinh phô ng©m cã nÐt riªng. Nh©n vËt tr÷ t×nh trong t¸c phÈm thèng nhÊt tõ ®Çu ®Õn cuèi nªn kÕt cÊu t¸c phÈm t−¬ng ®èi chÆt chÏ. Thi phÈm kÕt cÊu trïng ®iÖp ë nhiÒu ®o¹n th¬, khæ th¬, c©u th¬, tõ, trong ®ã, ®o¹n “tr«ng bèn bÒ” ®«ng, t©y, nam, b¾c kh¸ næi bËt, nh»m kh¾c s©u h¬n t©m tr¹ng ®îi chê, ®au ®ín ®Õn mái mßn cña ng−êi chinh phô. Cung o¸n ng©m khóc còng kÕt cÊu t©m lÝ, theo vßng xo¸y tr«n èc, liªn t−ëng vµ trïng lÆp. Nh−ng h×nh t−îng ng−êi cung n÷ trong t¸c phÈm kh«ng thËt nhÊt qu¸n, dÉn ®Õn kÕt cÊu khóc ng©m cã phÇn “láng lÎo”. ViÖc t¸c gi¶ quªn “nh©n vËt h− cÊu”, tù thÓ hiÖn t− t−ëng cña m×nh ®· lµm ¶nh h−ëng tíi kÕt cÊu t¸c phÈm, gi¶m gi¸ trÞ cña nã. Tuy nhiªn, trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, kÕt cÊu ®ã cho thÊy b−íc chuyÓn h−íng t− duy nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nhµ th¬ ®ang t×m mét con ®−êng bµy tá trùc tiÕp t©m t− t×nh c¶m cña m×nh, kh«ng qua h×nh t−îng trung gian. T¸c phÈm kÕt thóc b»ng hy väng ë t−¬ng lai, song t−¬ng lai ®ã kh«ng xa l¹ mµ chÝnh lµ dÜ v·ng t−¬i ®Ñp ®· qua. Lèi kÕt thóc cã hËu võa cho thÊy kh¸t khao h¹nh phóc løa ®«i, h¹nh phóc ¸i ©n ch¸y báng cña ng−êi cung n÷, võa cho thÊy sù ®¸ng th−¬ng, téi nghiÖp cña nµng Ai t− v·n kÕt cÊu chÆt chÏ, thµnh mét khèi thèng nhÊt, bµy tá nçi ®au ®ín tét cïng cña ng−êi vî trÎ mÊt chång. NhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· nãi ®Õn sù ¶nh h−ëng cña Chinh phô ng©m tíi ¸ng th¬ nµy nh− m« h×nh kÕt cÊu “tr«ng bèn bÒ”... C¶nh bèn bÒ ë ®©y nhµ th¬ miªu t¶ Ýt h¬n song cã sù ch©n thùc, phôc vô kh¸ tèt cho viÖc miªu t¶ t©m tr¹ng. Kh¸c hai khóc ng©m trªn, ë phÇn kÕt thóc, nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng thÓ mong ®−îc trë vÒ víi qu¸ khø, mµ ph¶i chÊp nhËn hiÖn t¹i, mong trêi ®Êt hiÓu cho nçi ®au v« h¹n cña m×nh. KÕt cÊu Ai t− v·n cã kÕ thõa vµ s¸ng t¹o gãp phÇn biÓu hiÖn s©u s¾c néi dung. 1.5.2. −íc lÖ, t−îng tr−ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII TÝnh chÊt −íc lÖ, t−îng tr−ng trong ng©m khóc thÕ kû XVIII thÓ hiÖn ë nhiÒu yÕu tè, ch¼ng h¹n ®Þa danh, c¶nh vËt, con ng−êi, thiªn nhiªn, c¸ch miªu t¶ con ng−êi, thiªn nhiªn, c¸c ®iÓn tÝch, ®iÓn cè (®iÓn tÝch ®iÓn cè ®−îc nãi râ h¬n trong môc 2.5.2)... Ngay trong Ai t− v·n, t¸c gi¶ trùc tiÕp t¶ t©m tr¹ng ®au buån cña c«ng chóa Ngäc H©n, nhµ th¬ vÉn sö dông biÖn
12 ph¸p nghÖ thuËt −íc lÖ t−îng tr−ng nh»m diÔn t¶ s©u s¾c nçi buån l¹nh gi¸, c« ®¬n cña ng−êi vî trÎ. MÆc dï cã h¹n chÕ song c¸ch viÕt −íc lÖ, t−îng tr−ng trong c¸c khóc ng©m ®· cã ®ãng gãp kh«ng nhá vµo viÖc kh¾c häa néi t©m nh©n vËt tr÷ t×nh, gãp phÇn lµm nªn thµnh c«ng cho t¸c phÈm. 1.5.3. ThÓ thøc trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Chóng t«i tiÕp thu thµnh qu¶ cña Phan DiÔm Ph−¬ng - ng−êi ®i s©u t×m hiÓu vÒ thÓ th¬ lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t trong c«ng tr×nh “Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t”, coi m« h×nh song thÊt lôc b¸t t¸c gi¶ ®−a ra lµm mÉu mùc ®Ó xÐt thÓ thøc cña c¸c khóc ng©m ra ®êi sau. Ng©m khóc thÕ kû XVIII, ®Æc biÖt hai khóc ng©m ®Çu tiªn ®· trë thµnh mÉu vÒ vÇn, nhÞp, c¸ch phèi ®iÖu cho thÓ lo¹i. 1.5.4. Lêi v¨n nghÖ thuËt trong ng©m khóc thÕ kû XVIII Lêi v¨n lµ “h×nh thøc nghÖ thuËt ng«n tõ cña t¸c phÈm v¨n häc”. Trong khu«n khæ cã h¹n cña ®Ò tµi, chóng t«i kh«ng ®i vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña lêi v¨n nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i ng©m khóc, mµ chØ ®i s©u t×m hiÓu c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n tõ nghÖ thuËt ®−îc t¸c gi¶ thÓ lo¹i sö dông kh¾c ho¹ con ng−êi, nhÊt lµ kh¾c ho¹ thÕ giíi néi t©m con ng−êi. Cô thÓ bao gåm c©u hái tu tõ vµ c©u c¶m th¸n, ®iÖp c©u, ®iÖp tõ, dông ®iÓn lÊy ý, sö dông thµnh ng÷, tõ l¸y. 1.5.4.1. C©u nghi vÊn, c©u c¶m th¸n Khóc ng©m thÕ kû XVIII xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu c©u hái vµ c©u c¶m th¸n. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ba khóc ng©m cho thÊy, tØ lÖ sè c©u nghi vÊn hÇu nh− kh«ng ®æi ë Chinh phô ng©m vµ Cung o¸n ng©m khóc nh−ng l¹i t¨ng lªn ®ét biÕn ë Ai t− v·n. C©u hái tu tõ ®· tËn dông ®−îc c¸c ®iÓm m¹nh cña nã, h−íng tíi biÓu ®¹t nçi sÇu. Môc ®Ých chñ yÕu cña c©u nghi vÊn lµ ®Ó than vµ t×m c¨n nguyªn nçi khæ. ë Chinh phô ng©m, trong sè m−êi chÝn c©u nghi vÊn cã b¶y c©u dïng ®Ó diÔn t¶ nh÷ng lêi b¨n kho¨n than tr¸ch sè phËn, h−íng ®Õn t×m hiÓu nguyªn nh©n nçi khæ. Sè l−îng c©u c¶m th¸n t¨ng ®Òu ë c¸c ¸ng th¬ kÕ tiÕp. T¸c gi¶ khóc ng©m ®· vËn dông “søc m¹nh” biÓu c¶m cña c©u c¶m th¸n, ®Æt chóng vµo vÞ trÝ hîp lý, diÔn ®¹t thµnh c«ng tiÕng lßng ai bi, tha thiÕt cña nh©n vËt tr÷ t×nh. 1.5.4.2. Dïng ®iÓn vµ sö dông thµnh ng÷, ca dao T¸c gi¶ ng©m khóc thÕ kû XVIII th−êng vËn dông ®iÓn, ý th¬ theo ba h−íng. Thø nhÊt, ViÖt ho¸ hoµn toµn c¸c ®iÓn hay ch÷ ®−îc lÊy gióp c©u th¬ ng¾n gän mµ nãi ®−îc nhiÒu, ng«n ng÷ thanh tho¸t, bãng bÈy, dÔ hiÓu.
13 Thø hai, ghi l¹i ®iÓn b»ng ©m H¸n ®Ó t¶ t©m t×nh ng−êi phô n÷, ®ång thêi diÔn ®¹t nh÷ng ®iÒu khã nãi mét c¸ch thanh tho¸t, nhÑ nhµng. Thø ba, dïng ®iÓn, ý th¬ theo h−íng ghi ©m b¸n H¸n - ViÖt cã t¸c dông lµm c©u th¬ thanh nh·, dÔ hiÓu gÇn víi ®«ng ®¶o quÇn chóng. §ã lµ nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng ghi nhËn cña c¸c ng©m khóc thÕ kû XVIII. Nh÷ng c¸ch kÕt hîp trªn cho thÊy nghÖ thuËt sö dông ng«n ng÷, trong ®ã cã dïng ®iÓn, lÊy ch÷ ®· trong s¸ng, thanh tho¸t. Ng©m khóc cã sö dông thµnh ng÷, ca dao nh−ng cßn h¹n chÕ. 1.5.4.3. §iÖp ng÷, tõ l¸y §iÖp ng÷ ë ng©m khóc thÕ kû XVIII ®−îc sö dông theo nh÷ng kiÓu kh¸c nhau. §iÖp theo h×nh thøc lÆp vßng trßn thÓ hiÖn kh«ng gian bøc bèi, t©m tr¹ng bÕ t¾c cña nh©n vËt tr÷ t×nh. KiÓu ®iÖp thø hai lµ l¸y ë ®Çu c©u. KiÓu ®iÖp thø ba lµ lÆp l¹i tõ ë gi÷a c©u th¬ víi môc ®Ých nhÊn m¹nh ý. LÆp c¸ch qu·ng lµ kiÓu ®iÖp ng÷ thø t−. Còng cã khi, c¸c t¸c gi¶ sö dông kÕt hîp mét vµi ph−¬ng thøc lÆp ®ã, t¹o c¶m gi¸c lÆp l¹i, quÈn quanh kh«ng lèi tho¸t. Mçi khóc ng©m ®Òu dïng nhiÒu tõ l¸y. C¸c nhµ th¬ ®· sö dông nhuÇn nhuyÔn tõ l¸y ph« diÔn sinh ®éng mçi s¾c th¸i t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh. Ng«n ng÷ trau chuèt, bãng bÈy, uyÓn chuyÓn, trang nh·, tinh tÕ. Ch−¬ng 2 ng©m khóc thÕ kû XIX - Sù ph¸t triÓn ®a chiÒu 2.1. DiÖn m¹o ng©m khóc thÕ kû XIX Nh×n chung, sè l−îng khóc ng©m thÕ kû XIX nhiÒu h¬n tr−íc, song chÊt l−îng t¸c phÈm kh«ng ®ång ®Òu, trong ®ã Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Tù t×nh khóc vÉn ®−îc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng khóc ng©m tuyÖt t¸c... Cã thÓ chia ng©m khóc thµnh hai nhãm. Nhãm mét, cã hai khóc ng©m lín lµ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Tù t×nh khóc, khóc ng©m cã biÕn thÓ Hoµi cæ khóc cña Miªn Böu. Nhãm hai gåm hai khóc ng©m viÕt vÒ ng−êi phô n÷: BÇn n÷ th¸n, Qu¶ phô ng©m, tiÕp tôc v¨n m¹ch cña c¸c khóc ng©m giai ®o¹n tr−íc. Ng«n ng÷ th¬ cã nh÷ng ®o¹n kh«ng ®−îc trau chuèt nh− ng©m khóc thÕ kû XVIII. Tõ thÕ kû XVIII qua thÕ kû XIX, nh©n vËt tr÷ t×nh trong c¸c khóc ng©m chñ yÕu lµ nh©n vËt n÷ (5/8). Ta dÔ dµng nhËn thÊy, nh©n vËt tr÷ t×nh chuyÓn tõ nh©n vËt lµ n÷ sang nh©n vËt lµ nam, nh©n vËt tr÷ t×nh nhËp vai
14 sang nh©n vËt tr÷ t×nh lµ chÝnh t¸c gi¶. Khóc ng©m chuyÓn ®èi t−îng ph¶n ¸nh theo h−íng: tõ mét nh©n vËt h− cÊu sang nh©n vËt cã thùc, tõ nh©n vËt ë tÇng líp quý téc ®Õn ng−êi b×nh d©n. T¸c gi¶ c¸c khóc ng©m song thÊt lôc b¸t nhãm mét vÉn lµ nh÷ng nhµ nho cã häc vÊn uyªn th©m, ta cã thÓ xÕp vµo giai ®o¹n ®Çu thÕ kû XIX. Cßn ë nhãm hai, ta cã thÓ xÕp vµo nhãm nöa sau thÕ kû XIX. §¸ng tiÕc, chóng ta biÕt vÒ th©n thÕ t¸c gi¶ (trõ t¸c gi¶ BÇn n÷ th¸n ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu pháng ®o¸n lµ Phan Huy Thùc, song ch−a cã b»ng chøng chøng minh) cßn qu¸ Ýt nÕu kh«ng muèn nãi lµ ch−a biÕt. Dùa vµo ng«n ng÷ th¬, cã thÓ ®o¸n, phÇn nhiÒu t¸c gi¶ lµ nh÷ng nhµ nho líp d−íi. 2.2. Sù kÕ thõa vµ thay ®æi trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XIX Nèi tiÕp thµnh c«ng c¸c khóc ng©m thÕ kû XVIII, thÕ kû XIX xuÊt hiÖn ba khóc ng©m ®éc ®¸o víi nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam. Chóng cã kÕ thõa c¸c khóc ng©m tr−íc song cã nh÷ng s¸ng t¹o riªng vÒ nghÖ thuËt cho phï hîp víi nh©n vËt tr÷ t×nh míi. 2.2.1. Nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam – sù xuÊt hiÖn nhãm nh©n vËt tr÷ t×nh míi §Õn thÕ kû XIX, víi thÓ lo¹i khóc ng©m, bªn c¹nh nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷, lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam giíi. Nh©n vËt tr÷ t×nh chÝnh lµ t¸c gi¶ gi·i bµy nçi lßng sÇu muén, ®au th−¬ng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ x· héi ®Õn gia ®×nh trong mét t¸c phÈm cã dung l−îng lín ®Õn vµi tr¨m c©u th¬. Trong khóc ng©m thÕ kû XIX, nh©n vËt tr÷ t×nh lµ nam giíi trùc tiÕp bµy tá nh÷ng t×nh c¶m s©u kÝn cña m×nh mét c¸ch ®Çy xóc ®éng. ChÝnh tiÕng lßng ch©n thùc Êy ®· t¹o nªn mèi rung c¶m s©u s¾c víi bao thÕ hÖ b¹n ®äc ®−¬ng thêi vµ ®êi sau. TÝnh chÊt ®ã lµm thµnh ®Æc ®iÓm riªng hÕt søc ®éc ®¸o cña ng©m khóc giai ®o¹n nµy. Mçi khóc ng©m ®Òu nãi t©m sù buån th−¬ng ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nh−ng ®Òu cho ng−êi ®äc thÊy con ng−êi trong thêi kú nµy ®· nhËn thøc ®−îc nh÷ng mÆt tr¸i cña x· héi, nh÷ng viÖc lµm, sù “ph¶n béi” cña nhµ vua víi nh÷ng ng−êi th©n tÝn nh»m b¶o vÖ, cñng cè quyÒn lùc cña m×nh. TÊt c¶ ®Òu nh×n c«ng danh nh− mét giÊc méng xu©n vµ cÊt lªn nh÷ng tiÕng than dµi n·o nuét tr−íc c¶nh ®êi trí trªu, oan nghiÖt. Nh−ng trong ý thøc, hä vÉn ch−a lý gi¶i ®−îc nguyªn nh©n nçi khæ cña con ng−êi. C©u hái v× sao kiÕp ng−êi ph¶i chÞu khæ cùc cay ®¾ng tr¨m chiÒu vÉn treo l¬ löng. Hä chØ thÊy nguyªn nh©n m¬ hå lµ do “nhµ vua” g©y nªn, nh−ng chñ yÕu, vÉn cho r»ng do “con t¹o” xoay vÇn g©y ra. Hä viÕt lªn t©m sù cña m×nh víi hy väng nhµ vua ®äc ®−îc, thÊu hiÓu lßng trung cña hä mµ ban lêi ©n x¸.
15 2.2.2. NghÖ thuËt tù t×nh trong khóc ng©m nöa ®Çu thÕ kû XIX C¸c t¸c gi¶ tiÕp thu nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt cña ng©m khóc thÕ kû XVIII. Ba khóc ng©m ghi l¹i t©m sù cña chÝnh t¸c gi¶ víi môc ®Ých minh oan, nªn nhµ th¬ chó ý miªu t¶ ch©n thùc c¶nh ngé vµ t×nh c¶m cña m×nh. T©m sù cña t¸c gi¶ tr−íc c¶nh ngé ®−îc béc lé mét c¸ch kÝn ®¸o, ngËm ngïi, chua xãt. 2.2.3. KÕt cÊu vµ mét sè ph−¬ng thøc nghÖ thuËt kh¸c trong ng©m khóc nöa ®Çu thÕ kû XIX VÒ c¬ b¶n, kÕt cÊu c¸c khóc ng©m thÕ kû XIX gièng víi khóc ng©m thÕ kû tr−íc. Riªng Hoµi cæ khóc vµ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m cã h¬i kh¸c kÕt cÊu th«ng th−êng mét chót. C¶ hai ®Òu kh«ng håi t−ëng l¹i qu¸ khø. Hoµi cæ khóc ®i s©u dÉn ra nhiÒu ®iÓn tÝch, ®iÓn cè ®Ó nãi nçi oan vµ t©m sù ®au buån cña nh÷ng ng−êi hÕt lßng v× vua nh−ng l¹i chÞu mét kÕt côc th−¬ng t©m, ®ång thêi göi g¾m t©m sù cña chÝnh m×nh, kÕt thóc kh«ng m¬ −íc ®Õn t−¬ng lai. Cßn Thu d¹ l÷ hoµi ng©m chØ bµy tá t©m sù u hoµi n¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi cña nhµ th¬... KÕt cÊu khóc ng©m ®Çu thÕ kû XIX cã Ýt nhiÒu thay ®æi ë mét hai t¸c phÈm nh»m phôc vô tèt cho viÖc thÓ hiÖn con ng−êi trong t¸c phÈm. §ã lµ ng−êi ®ang bÕ t¾c trong hoµn c¶nh hiÖn t¹i. ViÖc hiÓu rÊt râ thùc t¹i ®· kh«ng cho phÐp hä cã thÓ h−íng tíi t−¬ng lai, nhÊt lµ t−¬ng lai ®Ñp nh− qu¸ khø ®· tõng qua nh− ë c¸c ng©m khóc tr−íc vµ cïng thêi. ThÓ c¸ch trong ng©m khóc thÕ kû XIX gÇn nh− kh«ng cã g× thay ®æi so víi ng©m khóc thÕ kû tr−íc. ChØ riªng Hoµi cæ khóc cã mét biÕn ®æi nhá lµ: xen vµo gi÷a c¸c dßng song thÊt lôc b¸t t¸m dßng th¬ lôc b¸t nh»m phôc vô ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶. Khi nhµ th¬ thÓ hiÖn nçi lßng dµn tr¶i nhÑ nhµng, Ýt thay ®æi, «ng ®· dïng thÓ th¬ lôc b¸t víi ©m ®iÖu ®Òu ®Òu. Sù biÕn ®æi nµy b¸o hiÖu sù chuyÓn ®æi cña ng©m khóc ë giai ®o¹n sau. VÇn nhÞp trong ba khóc ng©m ®Çu thÕ kû vÉn ®−îc duy tr× theo nÒ nÕp nh− thÕ kû tr−íc. NghÖ thuËt −íc lÖ, t−îng tr−ng còng vËy. Trõ Thu d¹ l÷ hoµi ng©m, hai khóc ng©m Tù t×nh khóc vµ Hoµi cæ khóc ®Òu sö dông nhiÒu ®iÓn, vËn dông thµnh c«ng c¸c ®iÓn vµo viÖc thÓ hiÖn t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh. Nh÷ng con sè thèng kª cïng víi c¶m nhËn chung cho thÊy, theo thêi gian, ng«n ng÷ ViÖt cã mÆt t¨ng lªn trong c¸c khóc ng©m. Nã võa diÔn t¶ s©u s¾c t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh võa gióp ng−êi ViÖt dÔ ®ång c¶m víi t©m tr¹ng nh©n vËt. §Æc biÖt, ta kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi hÖ thång tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “buån”, “®au” ®−îc sö dông réng r·i trong c¸c khóc ng©m diÔn t¶ nçi ®au buån v« h¹n, vêi vîi, ®Çy tr¨n trë cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Còng nh− giai ®o¹n tr−íc, c¸c t¸c gi¶ Ýt sö dông thµnh ng÷,
16 ca dao trong t¸c phÈm cña m×nh. KÕt qu¶ kh¶o s¸t c¸c khóc ng©m cho thÊy, so víi ng©m khóc giai ®o¹n tr−íc, sè l−îng c©u c¶m th¸n ®−îc sö dông gi¶m ®i, cßn c©u nghi vÊn ®−îc sö dông t¨ng lªn. Ph¶i ch¨ng, tõ trong tét cïng nçi ®au, con ng−êi cã ý thøc h¬n vÒ nguyªn nh©n nh÷ng ngang tr¸i ë ®êi. Hä tr¨n trë ®−a ra nh÷ng c©u hái mong t×m ra mét lêi gi¶i ®¸p cho sè phËn nh−ng cuèi cïng ®Òu bÊt lùc. Ng©m khóc giai ®o¹n nµy sö dông ®¾c dông c¸c tõ l¸y vµ thu ®−îc thµnh c«ng ®¸ng kÓ trong viÖc t¶ t×nh, t¶ c¶nh. 2.3. Mét sè dÊu hiÖu t¶n m¹n vÒ sù khñng ho¶ng ng©m khóc nöa cuèi thÕ kû XIX 2.3.1. Nhãm nh©n vËt tr÷ t×nh lµ n÷ - sù tiÕp nèi dßng m¹ch nh©n vËt tr÷ t×nh thÕ kû tr−íc Thuéc vÒ nhãm nµy cã Qu¶ phô ng©m vµ BÇn n÷ th¸n. Qu¶ phô ng©m ghi l¹i t©m sù cña ng−êi phô n÷ cã chång ®· mÊt. §ã lµ nçi buån s©u s¾c, c« ®¬n, v× kh«ng ®−îc h¹nh phóc vµ quyÕt t©m thñ tiÕt víi chång. BÇn n÷ th¸n mang ®Õn cho ng©m khóc mét lo¹i h×nh nh©n vËt tr÷ t×nh míi: ng−êi thiÕu n÷ nghÌo. BÇn n÷ th¸n lµ lêi than cña c« g¸i cã tµi s¾c, nÕt na, nh−ng v× nghÌo ch−a t×m ®−îc ng−êi chång xøng ®¸ng. Ng©m khóc tiÕp tôc dßng m¹ch v¨n häc thÕ kû tr−íc, thÓ hiÖn m¬ −íc chÝnh ®¸ng cña ng−êi phô n÷ vÒ cuéc sèng løa ®«i trän vÑn, h¹nh phóc. Hä cÊt lêi than khi m×nh bÞ mÊt ®i hoÆc ch−a cã t×nh yªu, h¹nh phóc, ®ång thêi thÓ hiÖn nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam. NÕu tr−íc ®©y, tiÕng nãi cña nh©n vËt tr÷ t×nh lµ c¸c nh©n vËt thuéc tÇng líp trªn trong x· héi, th× nh©n vËt n÷ trong ng©m khóc thÕ kû XIX lµ nh÷ng ng−êi b×nh d©n. Sù chuyÓn h−íng cña nh©n vËt tr÷ t×nh cã ý nghÜa: ®−a tiÕng nãi b×nh d©n vµo v¨n häc, nh−ng mÆt kh¸c còng cã h¹n chÕ. Ng©m khóc cã tÝnh chÊt cao quý, b¸c häc, tiÕng nãi b×nh d©n phÇn nµo gi¶m tÝnh chÊt ®ã cña thÓ lo¹i, b¸o hiÖu sù ®i xuèng cña thÓ lo¹i. Nh©n vËt tr÷ t×nh bÞ chi phèi bëi thÕ giíi quan t¸c gi¶. T¸c gi¶ Qu¶ phô ng©m vµ BÇn n÷ th¸n nhiÒu kh¶ n¨ng thuéc vÒ tÇng líp nho sÜ líp d−íi (thÓ hiÖn qua chñ ®Ò, lêi v¨n nghÖ thuËt... sÏ nãi râ trong nh÷ng phÇn sau). 2.3.2. M« pháng kÕt cÊu vµ nghÖ thuËt tù t×nh KÕt cÊu Qu¶ phô ng©m cã nhiÒu ®o¹n m« pháng Ai t− v·n. Qu¶ phô ng©m sö dông mét sè m« tÝp cña Chinh phô ng©m. §iÒu ®¸ng nãi ë Qu¶ phô ng©m lµ nhµ th¬ viÕt vÒ hoµn c¶nh, c«ng viÖc ng−êi qu¶ phô mét c¸ch ch©n thùc. Nh÷ng viÖc lµm cña nµng hoµn toµn hîp víi mét ng−êi phô n÷
17 b×nh d©n. BÇn n÷ th¸n cã kÕt cÊu gÇn víi Cung o¸n ng©m khóc. T¸c gi¶ BÇn n÷ th¸n ®· khÐo lÐo vËn dông m« h×nh Cung o¸n ng©m khóc ®Ó ph« diÔn thÕ giíi t©m tr¹ng ®Çy phøc t¹p cña ng−êi thiÕu n÷ xinh ®Ñp, cã tµi nh−ng lËn ®Ën t×nh duyªn v× mét nçi nghÌo. KÕt cÊu BÇn n÷ th¸n ch−a chÆt chÏ, lµm diÔn biÕn t¸c phÈm thiÕu tù nhiªn. BÇn n÷ th¸n còng m« pháng m« h×nh kÕt cÊu tr«ng bèn bÒ nh− trong Chinh phô ng©m. NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh còng nh− giai ®o¹n tr−íc. 2.3.3. ThÓ thøc vµ lêi v¨n nghÖ thuËt Kh¶o s¸t, thèng kª cho thÊy Qu¶ phô ng©m dïng 29 c©u nghi vÊn chiÕm xÊp xØ 14,2%; 38 c©u c¶m chiÕm 10,8%; BÇn n÷ th¸n dïng 14 c©u nghi vÊn chiÕm 6,5% vµ 22 c©u c¶m th¸n chiÕm 10,2%. C¸c t¸c gi¶ sö dông c©u nghi vÊn vµo hai môc ®Ých chÝnh: truy t×m nguyªn nh©n nçi bÊt h¹nh cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµ kh¾c s©u thªm nh÷ng t©m tr¹ng sÇu muén, rÇu rÜ cña hä, ®èi lËp qu¸ khø h¹nh phóc víi thùc t¹i ®au lßng. C©u c¶m tËp trung thÓ hiÖn nçi th−¬ng th©n. NÐt kh¸c biÖt cña Qu¶ phô ng©m lµ dïng nhiÒu c©u cÇu khiÕn, c©u kh¼ng ®Þnh nãi lªn quyÕt t©m ë vËy thê chång cña ng−êi qu¶ phô víi chång. Bªn c¹nh viÖc sö dông phong phó c¸c kiÓu c©u nghi vÊn, c©u c¶m th¸n, t¸c gi¶ cßn sö dông thµnh c«ng ®iÖp ng÷. §iÖp ng÷ kh«ng chØ t¹o nh¹c tÝnh mµ cßn kh¾c ho¹ thªm s©u s¾c thÕ giíi t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh. ViÖc sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè trong hai khóc ng©m kh«ng ®Òu. Trong Qu¶ phô ng©m, l−îng ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, lÊy ý ®· gi¶m ®i ®¸ng kÓ, nh−ng d−êng nh− kh«ng gi¶m ë BÇn n÷ th¸n. C¸c t¸c gi¶ th−êng dông ®iÓn quen thuéc trong nh÷ng khóc ng©m tr−íc. Song song víi viÖc gi¶m dông ®iÓn, t¸c gi¶ Qu¶ phô ng©m t¨ng sè l−îng dïng thµnh ng÷, ca dao lªn... Tõ l¸y kh«ng xuÊt hiÖn nhiÒu nh− nh÷ng khóc ng©m thÕ kû XVIII, nh−ng nhiÒu h¬n so víi Thu d¹ l÷ hoµi ng©m vµ Hoµi cæ khóc. Qu¶ phô ng©m dïng 53 tõ chiÕm 19,8%, BÇn n÷ th¸n dïng 41 tõ chiÕm 19%, diÔn t¶ sinh ®éng nhiÒu s¾c th¸i t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Hai khóc ng©m nµy Ýt sö dông c¸c biÖn ph¸p tu tõ nghÖ thuËt, ng«n ng÷ kh«ng ®−îc trau chuèt, bãng bÈy nh− tr−íc. BÇn n÷ th¸n m« pháng v¨n c¸ch cña c¸c t¸c phÈm tr−íc. Ng−êi ®äc sÏ thÊy nhiÒu dßng th¬ gièng Cung o¸n ng©m khóc (t¸m dßng), hay Chinh phô ng©m khóc (mét dßng), thËm chÝ c¶ §o¹n tr−êng t©n thanh (mét dßng). C¸ch ng¾t nhÞp kh«ng cã g× ®¸ng nãi, song gieo vÇn ë hai khóc ng©m nµy dÔ d·i h¬n so víi c¸c khóc ng©m tr−íc lµm gi¶m gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm.