Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Sự phát triển tư tưởng thi học Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIX

Chia sẻ: Nguyen Minh Cuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án với mục đích tìm hiểu cơ sở hình thành và phát triển của tư tưởng thi học trung đại Việt Nam; khảo sát các giai đoạn phát triển của tư tưởng thi học cơ bản; phân tích và tìm hiểu các vấn đề cơ bản, những nét lớn nhất từ đó dựng lại tiến trình và diện mạo của chúng; rút ra một số xu hướng, logic phát triển cơ bản tư tưởng thi học Việt Nam trong khoảng mười thế kỉ để bổ sung cho kho tàng kiến thức đầy tiềm năng về lý luận văn học sử Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Sự phát triển tư tưởng thi học Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIX

Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o Tr−êng ®¹i häc s− ph¹m hμ néi ----------Y Z---------- NguyÔn Thanh Tïng Sù ph¸t triÓn t− t−ëng thi häc ViÖt Nam tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX Chuyªn ngμnh: V¨n häc ViÖt Nam M· sè : 62.22.34.01 Tãm t¾t LuËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n hμ néi - 2010
2 LuËn ¸n ®−îc hoµn thµnh t¹i: Khoa ng÷ v¨n - tr−êng ®¹i häc s− ph¹m hμ néi Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. NguyÔn §¨ng Na Ph¶n biÖn 1: PGS. TS TrÇn Ngäc V−¬ng Tr−êng §HKHXH&NV, §H Quèc gia Hµ Néi. Ph¶n biÖn 2 : PGS. TS TrÇn ThÞ B¨ng Thanh ViÖn V¨n häc ViÖt Nam. Ph¶n biÖn 3 : PGS. TS L¹i V¨n Hïng ViÖn Tõ ®iÓn & B¸ch khoa th− ViÖt Nam. LuËn ¸n ®−îc b¶o vÖ t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp Nhµ n−íc Häp t¹i: Tr−êng §HSP Hµ Néi. Vµo håi.......giê...... ngµy........th¸ng.........n¨m 2010 Cã thÓ t×m hiÓu luËn ¸n t¹i: - Th− viÖn Quèc gia - Th− viÖn tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi
3 Danh môc c«ng tr×nh ®∙ c«ng bè cña t¸c gi¶ cã liªn quan ®Õn luËn ¸n 1. NguyÔn Thanh Tïng (2005). “Vµi nÐt vÒ ¶nh h−ëng §¹o gia - §¹o gi¸o trong th¬ ca ViÖt Nam giai ®o¹n thÕ kØ X - XIV”, V¨n häc so s¸nh, nghiªn cøu vµ th¶o luËn, TrÇn §×nh Sö - L· Nh©m Th×n - Lª L−u Oanh (tuyÓn chän), Nhµ xuÊt b¶n §HSP Hµ Néi, trang 147 - 158. 2. Hµ V¨n Minh, NguyÔn Thanh Tïng (2005). “Giíi thiÖu t×nh h×nh v¨n b¶n mét sè bé thi tuyÓn cña ViÖt Nam thêi trung ®¹i”, T¹p chÝ Khoa häc, Tr−êng §HSP Hµ Néi, sè 5, trang 17 - 21. 3. NguyÔn Thanh Tïng (2006). “Nh×n l¹i quan niÖm vÒ th¬ cña häc gi¶ Lª Quý §«n”, T¹p chÝ Khoa häc, Tr−êng §HSP Hµ Néi, sè 2, trang 13 - 19. 4. NguyÔn Thanh Tïng (2007). “Vµi nÐt vÒ v¨n b¶n vµ gi¸ trÞ cña Th−¬ng S¬n thi tho¹i”, T¹p chÝ H¸n N«m, sè 3, trang 33 - 40. 5. NguyÔn Thanh Tïng (2007). “T− t−ëng thi häc cña Ph¹m NguyÔn Du trong nÒn thi häc ViÖt Nam thÕ kØ XVIII”, T¹p chÝ Khoa häc, Tr−êng §HSP Hµ Néi, sè 5, trang 11 - 17. 6. NguyÔn Thanh Tïng (2008). “Vµi nÐt vÒ thuyÕt tÝnh linh trong t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thêi trung ®¹i”, T¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc, sè 1, trang 108 - 115. 7. NguyÔn Thanh Tïng (2008). “L−îc kh¶o vÒ thi tho¹i ViÖt Nam”, §Æc san Khoa häc, Tr−êng §HSP Hµ Néi, trang 67 - 74. 8. NguyÔn Thanh Tïng (2008). “Quan niÖm thi häc cña NguyÔn C«ng Trø”, NguyÔn C«ng Trø trong dßng lÞch sö, §oµn Tö HuyÕn chñ biªn, Nxb NghÖ An, Trung t©m v¨n hãa ng«n ng÷ §«ng T©y, Hµ Néi, trang 1041 - 1050. 9. NguyÔn Thanh Tïng (2009). “Ch−¬ng D©n thi tho¹i - cÇu nèi gi÷a thi häc ViÖt Nam trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i”, T¹p chÝ Khoa häc, sè dµnh riªng c«ng bè c¸c c«ng tr×nh khoa häc cña c¸n bé trÎ Tr−êng §HSP Hµ Néi, trang 34 - 46.
4 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi 1.1. Khi tiÕp cËn vµ th−ëng thøc v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, ngoµi yÕu tè ng«n ng÷ - v¨n tù, c«ng chóng ngµy nay cßn ph¶i v−ît qua mét sè rµo c¶n n÷a mµ næi bËt lµ sù kh¸c biÖt vÒ mÆt quan niÖm, t− t−ëng v¨n häc gi÷a thêi trung ®¹i víi thêi hiÖn ®¹i. NÕu v−ît qua ®−îc rµo c¶n nµy, chóng ta sÏ ®Õn gÇn h¬n víi di s¶n v¨n häc cña ng−êi x−a. V× vËy, t×m hiÓu quan niÖm, t− t−ëng v¨n häc trung ®¹i lµ mét vÊn ®Ò kh¸ cÊp thiÕt. 1.2. Trong hÖ thèng t− t−ëng v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, t− t−ëng thi häc cã vÞ trÝ quan träng nhÊt. T− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam xuÊt hiÖn kh¸ sím, tån t¹i suèt thêi k× v¨n häc trung ®¹i vµ ®Ó l¹i kh¸ nhiÒu t− liÖu vµ thµnh tùu so víi lÝ luËn, nhËn thøc vÒ c¸c thÓ lo¹i kh¸c. H¬n n÷a, t− t−ëng thi häc lµ mét trong nh÷ng d¹ng lÝ luËn gÇn gòi nhÊt víi nhËn thøc cña chóng ta ngµy nay vÒ “lÝ luËn v¨n häc ®Ých thùc”. Muèn ch¾t läc “tinh hoa lÝ luËn v¨n häc” cña ng−êi x−a, kh«ng thÓ kh«ng t×m hiÓu vÊn ®Ò trªn. 1.3. T− t−ëng v¨n häc nãi chung vµ t− t−ëng thi häc nãi riªng g¾n bã chÆt chÏ víi lÞch sö v¨n häc, nh−ng b¶n th©n chóng còng cã lÞch sö riªng, cã qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn néi t¹i. V× vËy, bªn c¹nh viÖc nghiªn cøu t− t−ëng v¨n häc nãi chung vµ t− t−ëng thi häc nãi riªng nh− mét hiÖn t−îng kh¸i qu¸t (®ång ®¹i), xem xÐt nã víi t− c¸ch mét qu¸ tr×nh (lÞch ®¹i) còng cã ý nghÜa kh«ng nhá vµ lµ mét nhu cÇu cÊp thiÕt. 1.4. Trong ch−¬ng tr×nh “ng÷ v¨n”, “v¨n häc”, “v¨n hãa häc”,... ë nhµ tr−êng, c¸c t¸c phÈm th¬ ca trung ®¹i ViÖt Nam vµ mét sè t− liÖu t− t−ëng thi häc trung ®¹i cã vÞ trÝ ®¸ng kÓ. V× vËy, mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ “sù ph¸t triÓn t− t−ëng thi häc ViÖt Nam tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX” sÏ cung cÊp thªm nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng nghiÖp vô s− ph¹m vµ cã ý nghÜa vÒ mÆt gi¸o dôc kh¸ s©u s¾c. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu LuËn ¸n ®−îc tiÕn hµnh víi nh÷ng môc ®Ých sau ®©y: Thø nhÊt, t×m hiÓu c¬ së h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam, nãi kh¸c ®i t×m hiÓu c¸c t¸c nh©n chñ yÕu dÉn tíi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®ã còng nh− c¸c c¬ chÕ t¸c ®éng, ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh ®Õn diÖn m¹o, ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nã; Thø hai, kh¶o s¸t c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX qua ph©n tÝch, t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n, nh÷ng nÐt
5 lín nhÊt tõ ®ã dùng l¹i tiÕn tr×nh vµ diÖn m¹o cña chóng; Thø ba, cè g¾ng rót ra mét sè xu h−íng, logic ph¸t triÓn c¬ b¶n, næi bËt trong t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam trong kho¶ng m−êi thÕ kØ ®Ó bæ sung cho kho tµng kiÕn thøc ®Çy tiÒm n¨ng vÒ lÝ luËn v¨n häc, v¨n häc sö ViÖt Nam. 3. LÞch sö vÊn ®Ò 3.1. T×nh h×nh nghiªn cøu t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX tr−íc 1945 T×nh h×nh nghiªn cøu t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX tr−íc 1945 cßn rÊt t¶n m¹n, tù ph¸t, chñ yÕu theo hai d¹ng: Mét lµ, c¸c c«ng tr×nh hoµn chØnh, nghiªn cøu vÒ v¨n häc sö, thi ph¸p cã ®Ò cËp ®Õn t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X-XIX; Hai lµ, c¸c bµi viÕt riªng lÎ (hÇu hÕt ®¨ng b¸o) cã ®Ò cËp ®Õn t− t−ëng thi häc trung ®¹i, trong xu h−íng tranh luËn vÒ “th¬ míi” vµ “th¬ cò”. Tuy nhiªn, ë ®©y, t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam ch−a ®−îc t¸ch ra nghiªn cøu nh− mét ®èi t−îng kh¸ch quan, ®éc lËp. Trong kh«ng khÝ coi träng quèc v¨n, hä l¹i chñ yÕu nãi ®Õn thi häc th¬ N«m, do vËy, tÝnh bao qu¸t, kh¸i qu¸t cßn h¹n chÕ. Bªn c¹nh ®ã, mét sè t− liÖu vÒ t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam ®· ®−îc chuyÓn dÞch, c«ng bè trªn c¸c Ên phÈm b¸o chÝ vµ c¸c c«ng tr×nh biªn kh¶o riªng lÎ còng gãp phÇn quan träng cho c«ng viÖc nghiªn cøu sau nµy. 3.2. T×nh h×nh nghiªn cøu t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X-XIX tõ 1945 ®Õn nay 3.2.1. Thµnh tùu dÞch thuËt TiÕp nèi giai ®o¹n tr−íc, viÖc chuyÓn dÞch ®uîc tiÕn hµnh rÇm ré tõ cuèi nh÷ng n¨m 50 - ®Çu nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX vµ tiÕn triÓn liªn tôc cho ®Õn nay. Ngoµi ra, viÖc kh¶o ®Ýnh, dÞch thuËt t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ riªng biÖt còng cung cÊp mét l−îng t− liÖu kh¸ phong phó, míi mÎ. Tuy nhiªn, trong viÖc chuyÓn dÞch còng cã mét sè h¹n chÕ nhÊt ®Þnh cÇn tiÕp tôc ®−îc kh¾c phôc ®Ó n©ng cao chÊt l−îng t− liÖu. §©y lµ c¬ së cho c¸c h−íng vµ thµnh tùu nghiªn cøu giai ®o¹n nµy. 3.2.2. C¸c h−íng nghiªn cøu vµ thµnh tùu c¬ b¶n 3.2.2.1. H−íng nghiªn cøu t− t−ëng thi häc cña tõng t¸c gi¶ xuÊt hiÖn t−¬ng ®èi sím, tõ nh÷ng n¨m 1960, trong c¸c bµi viÕt vÒ t− t−ëng v¨n häc, thi häc cña c¸c t¸c gi¶ trung ®¹i hay trong c¸c c«ng tr×nh v¨n häc sö. Tuy nhiªn, sè l−îng t¸c gi¶ ®−îc quan t©m t×m hiÓu vÒ khÝa c¹nh nµy chØ dõng l¹i mét sè tªn tuæi lín nh−: Lª Quý §«n, Hoµng §øc L−¬ng, NguyÔn Du, Miªn ThÈm, Miªn Trinh, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn §×nh ChiÓu,v.v... §ãng
6 gãp cña h−íng nghiªn cøu trªn lµ ph©n tÝch, nhËn diÖn ®−îc t− t−ëng thi häc cña tõng t¸c gi¶, ®ång thêi cã chó ý liªn hÖ ®Õn t− t−ëng thi häc cña thêi ®¹i t¸c gi¶ còng nh− cña thêi trung ®¹i nãi chung. H−íng nghiªn cøu nµy cã thÓ ®−îc më réng vµ cßn nhiÒu triÓn väng nghiªn cøu. 3.2.2.2. H−íng nghiªn cøu mét vÊn ®Ò nhÊt ®Þnh trong t− t−ëng thi häc trung ®¹i nh− mét vÊn ®Ò cña v¨n häc sö xuÊt hiÖn tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970. H−íng nghiªn cøu nµy thùc ra còng chØ xoay quanh mét vµi vÊn ®Ò c¬ b¶n nh− vÊn ®Ò “thi (dÜ) ng«n chÝ”, “thi duyªn t×nh”, “thi trung h÷u häa”, ¶nh h−ëng cña c¸c lÝ thuyÕt thi häc n−íc ngoµi ®Õn thi häc ViÖt Nam,v.v... C¸c nghiªn cøu ®ã gãp phÇn gi¶i quyÕt triÖt ®Ó mét sè vÊn ®Ò chuyªn cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam vµ còng cßn nhiÒu “®Êt trèng” ®Ó tiÕp tôc khai ph¸. 3.2.2.3. H−íng nghiªn cøu t− t−ëng thi häc trung ®¹i víi t− c¸ch mét ®èi t−îng cña “lÝ luËn v¨n häc”, xuÊt hiÖn tõ thËp kØ 70 cña thÕ kØ XX trë l¹i ®©y víi c¸c c«ng tr×nh cña §Æng TiÕn (1974), Ph−¬ng Lùu (1989, 1997, 2007), Hµ Minh §øc (1993), NguyÔn B¸ Thµnh (1995), Thôy Khuª (1996), TrÇn §×nh Sö (1999), §oµn Lª Giang (2001), Ph¹m Ngäc HiÒn (2007),v.v... §iÓm chung cña c¸c c«ng tr×nh nµy lµ lÊy t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam lµm dÉn chøng, cø liÖu cho c¸c vÊn ®Ò kh¸i qu¸t cña “lÝ luËn v¨n häc” tõ quan niÖm th¬, lÝ thuyÕt th¬, t− duy th¬, cÊu tróc th¬, ý thøc v¨n häc cho ®Õn thi ph¸p häc. Do ®ã, t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam th−êng chØ ®−îc nh¾c qua víi nh÷ng nhËn ®Þnh mang tÝnh kh¸i qu¸t, gîi më chø ch−a tËp trung vµ nhÊt qu¸n. 3.2.2.4. H−íng nghiªn cøu kh¸i qu¸t toµn bé hÖ thèng t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam xuÊt hiÖn gi÷a nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XX trë l¹i ®©y víi c¸c c«ng tr×nh cña Mai Ngäc Anh (1985), Ph¹m Quang Trung (1999), V−¬ng TiÓu ThuÉn, Hµ Thiªn Niªn (2002). ë khuynh h−íng nµy, t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam ®−îc tiÕp cËn tõ hai gi¸c ®é: gi¸c ®é ®ång ®¹i vµ gi¸c ®é lÞch ®¹i. Mçi c«ng tr×nh cã mét thÕ m¹nh riªng, nh−ng nh×n chung vÉn gÆp khã kh¨n chung: sù thiÕu thèn vÒ mÆt t− liÖu vµ sù gß bã vÒ quy m«. §©y lµ h−íng nghiªn cøu cã nhiÒu ®ãng gãp nhÊt, ®Æc biÖt cã nhiÒu gîi ý cho luËn ¸n cña chóng t«i. Tuy nhiªn, nã còng ch−a thùc sù ®Çy ®ñ, bao qu¸t, nhÊt lµ h−íng nghiªn cøu lÞch ®¹i, nghiªn cøu tiÕn tr×nh cßn nhiÒu vÊn ®Ò bá ngá. 3.2.2.5. H−íng nghiªn cøu c¸c thÓ tµi v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam hµm chøa gi¸ trÞ t− t−ëng thi häc, xuÊt hiÖn gÇn ®©y nhÊt, vµo ®Çu thÕ kØ XXI. H−íng nghiªn cøu nµy tËp trung lµm râ gi¸ trÞ truyÒn t¶i t− t−ëng thi häc cña mét sè thÓ tµi trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam nh−: tùa, b¹t, thi tho¹i, luËn thi
7 thi, thi tuyÓn, thi b×nh,v.v... Tuy nhiªn, b»ng viÖc nghiªn cøu chuyªn biÖt c¸c thÓ tµi ®ã, nhiÒu quan niÖm thi häc quý gi¸ ®· ®−îc lµm râ. 3.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá VÊn ®Ò ®Çu tiªn lµ chóng ta hiÖn vÉn ch−a cã trong tay mét c¸ch t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ, hÖ thèng c¸c t− liÖu vÒ t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam. Mét sè t− liÖu vÉn cßn xa l¹ víi ®«ng ®¶o ®éc gi¶ hiÖn nay. Sù h×nh dung vÒ t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam cßn t−¬ng ®èi máng. VÊn ®Ò thø hai lµ chóng ta ch−a kh¸i qu¸t, ch−a kh¾c ho¹ ®−îc diÖn m¹o vµ ®Æc ®iÓm cña mét nÒn thi häc trung ®¹i ViÖt Nam víi bÒ dµy lÞch sö suèt gÇn 10 thÕ kØ. §Æc biÖt, chóng ta ch−a nh×n nhËn, nghiªn cøu t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam nh− mét hiÖn t−îng, mét qu¸ tr×nh cã lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kh¸ dµi l©u vµ ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh. 4. §èi t−îng, ph¹m vi vµ t− liÖu nghiªn cøu 4.1. §èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn ¸n lµ “sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX”. 4.1.1. "Thi", "thi häc" vµ "t− t−ëng thi häc" “Thi” vèn b¾t nguån tõ Trung Hoa ®Ó chØ ba tr¨m bµi Kinh Thi, sau ®−îc dïng ®Ó chØ c¸c lo¹i th¬ tø ng«n, ngò ng«n, thÊt ng«n, t¹p ng«n (cæ - cËn thÓ) ch÷ H¸n, sau nµy lµ "t©n thi" (b¹ch tho¹i). Trong t×nh h×nh thùc tÕ ë ViÖt Nam, chóng t«i quan niÖm “thi” bao gåm c¸c thÓ th¬ häc tËp tõ Trung Hoa vµ mét sè thÓ th¬ cã nguån gèc d©n téc, xuÊt hiÖn ë thêi trung ®¹i nh−: th¬ lôc b¸t, th¬ song thÊt lôc b¸t, th¬ h¸t nãi,v.v.... “Thi häc” ë ®©y ®−îc dïng ®Ó chØ toµn bé kh¶ n¨ng, tr×nh ®é häc vÊn vÒ th¬ cña mét t¸c gi¶, hay chuyªn m«n h¬n lµ khoa häc vÒ th¬. Theo ®ã, “thi häc” sÏ bao gåm rÊt nhiÒu ph−¬ng diÖn kh¸c nhau, nh−: nhËn thøc vµ quan niÖm vÒ nguån gèc, c«ng dông, tÝnh chÊt,... cña th¬; c¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña th¬; c¸c vÊn ®Ò cô thÓ cã liªn quan ®Õn thi ph¸p, thi luËt; c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc nghiªn cøu lÞch sö, nguån m¹ch th¬ ca c¸c ®êi; viÖc nghiªn cøu c¸c t¸c phÈm th¬ ca cô thÓ;v.v... Trong c¸c ph−¬ng diÖn nh− vËy, chóng t«i ®Æc biÖt chó ý ®Õn ph−¬ng diÖn nhËn thøc, quan niÖm vÒ nguån gèc, c«ng dông, tÝnh chÊt, phong c¸ch, ý vÞ,v.v.. cña th¬ v× ®©y lµ phÇn tinh tóy nhÊt, giµu tÝnh lÝ luËn vµ kh¸i qu¸t nhÊt cña thi häc. §Ó khu biÖt ph−¬ng diÖn ®ã víi c¸c ph−¬ng diÖn cßn l¹i, chóng t«i gäi ®ã lµ “t− t−ëng thi häc”. Nã còng gÇn t−¬ng ®−¬ng víi c¸c kh¸i niÖm nh− "quan niÖm (vÒ) th¬", "lÝ luËn (vÒ) th¬",v.v... 4.1.2. "Ph¸t triÓn"
8 “Ph¸t triÓn” lµ mét kh¸i niÖm kh¸ phæ biÕn trong triÕt häc còng nh− trong ®êi sèng. Th«ng th−êng, ng−êi ta hiÓu “ph¸t triÓn” cã nghÜa lµ ®i lªn, lµ tiÕn bé h¬n tr−íc, nh−ng luËn ¸n cña chóng t«i muèn dïng kh¸i niÖm “ph¸t triÓn” mét c¸ch toµn diÖn, s©u s¾c h¬n, víi t− c¸ch mét ph¹m trï triÕt häc. Ph¸t triÓn chØ sù vËn ®éng, diÔn biÕn kh«ng ngõng, sù chuyÓn biÕn sang nh÷ng tr¹ng th¸i míi cña sù vËt hiÖn t−îng nhê vµo sù t−¬ng t¸c cña c¸c nh©n tè, c¸c mèi liªn hÖ trong, ngoµi rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Ph¸t triÓn mang tÝnh duy vËt vµ biÖn chøng. Ph¸t triÓn th−êng theo chiÒu h−íng "xo¸y tr«n èc". Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX còng kh«ng n»m ngoµi nguyªn lÝ phæ qu¸t ®ã. 4.1.3. "Tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX" C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thi häc ViÖt Nam (thÕ kØ X - XIX) tr−íc ®©y cña c¸c häc gi¶ n−íc ta th−êng sö dông c¸c mÖnh ®Ò “«ng cha ta bµn vÒ th¬”, “th¬ víi ng−êi x−a”, “quan niÖm th¬ cæ”,v.v... C¸c kh¸i niÖm nµy ®Õn nay ®· trë nªn l¹c hËu hoÆc khã x¸c ®Þnh vµ ®−îc thay thÕ bëi mét kh¸i niÖm thèng nhÊt, khoa häc ®−îc m−în cña sö häc lµ “trung ®¹i”, “thêi trung ®¹i”. Thêi trung ®¹i vÒ c¬ b¶n ®−îc x¸c ®Þnh lµ tõ thÕ kØ X cho ®Õn hÕt thÕ kØ XIX. §Ó tr¸nh nh÷ng tranh luËn kh«ng cÇn thiÕt, chóng t«i dïng mÖnh ®Ò x¸c ®Þnh lµ “tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIX” (hay thêi "trung ®¹i" hoÆc gän h¬n lµ "thÕ kØ X - XIX"). 4.2. T− liÖu nghiªn cøu T− liÖu nghiªn cøu t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX cã thÓ ®−îc chia thµnh c¸c lo¹i: Thi tho¹i; C¸c s¸ch cã môc “phª b×nh v¨n häc”; Tùa, b¹t, ®Ò tõ, lÖ ng«n c¸c thi v¨n tËp; Th− tÝn, tÊu sí; C¸c t¸c phÈm t− t−ëng, triÕt häc; C¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cña c¸c t¸c gi¶ cã bµn vÒ th¬; Thi tuyÓn vµ nh÷ng lêi b×nh chó; C¸c s¸ch kÓ chuyÖn th¬, c¸c s¸ch tiÓu sö, sö kÝ,v.v...Trong tÇm kh¶ n¨ng cña m×nh, chóng t«i kh¶o s¸t tèi ®a c¸c lo¹i t− liÖu ®· nªu. §èi víi giai ®o¹n ®Çu, khi c¸c tr−íc t¸c d−íi d¹ng nghÞ luËn (thi luËn) cßn hiÕm hoi chóng t«i phÇn nµo dùa vµo c¸c t¸c phÈm v¨n häc (s¸ng t¸c). Nh−ng ®Õn c¸c giai ®o¹n sau, khi c¸c tr−íc t¸c “thi luËn” ®· t−¬ng ®èi phong phó, “chuyªn nghiÖp”, chóng t«i sÏ chØ tËp trung chñ yÕu vµo nh÷ng t− liÖu nµy (nh−ng víi th¬ N«m th× l¹i cÇn linh ®éng, "kiªn nhÉn" h¬n). ë ®©y, chóng t«i chñ yÕu khai th¸c phÇn “hiÓn ng«n”, “h÷u ng«n”, “ph¸t ng«n” chø ch−a khai th¸c phÇn “Èn ng«n”, “v« ng«n”, “tiÒm ng«n”. D¹ng thi häc “Èn ng«n”, “v« ng«n”, “tiÒm ng«n” nh− vËy lµ ®èi t−îng cña nh÷ng c«ng tr×nh kh¸c. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
9 LuËn ¸n sö dông phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p sau: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn liªn ngµnh; Ph−¬ng ph¸p ®äc s©u; Ph−¬ng ph¸p hÖ thèng hãa; Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp; Ph−¬ng ph¸p so s¸nh - ®èi chiÕu. Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, chóng t«i còng sö dông c¸c thao t¸c thèng kª, ph©n lo¹i, m« t¶, suy luËn,v.v... nh− nh÷ng ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p bæ trî. 6. §ãng gãp míi cña luËn ¸n LuËn ¸n lµ sù rµ so¸t l¹i c¶ vÒ mÆt t− liÖu lÉn vÒ mÆt ®Þnh gi¸ di s¶n lÝ luËn vÒ th¬ cña ng−êi x−a. VÒ mÆt t− liÖu, luËn ¸n kh«ng chØ sö dông l¹i nh÷ng t− liÖu ®· ®−îc c«ng bè mµ cßn cè g¾ng hiÖu chØnh nh÷ng h¹n chÕ trong khèi t− liÖu ®ã, ®ång thêi t×m tßi, ph¸t hiÖn thªm nh÷ng t− liÖu ch−a ®−îc phæ biÕn. VÒ mÆt ®Þnh gi¸, luËn ¸n cè g¾ng b¸m s¸t thùc tÕ lÞch sö t− t−ëng thi häc. LÇn ®Çu tiªn, c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam còng ®−îc dùng l¹i, m« t¶ mét c¸ch toµn diÖn vµ lu«n lu«n chó ý ®Õn tÝnh kÕ tôc, ph¸t triÓn. LuËn ¸n còng gãp phÇn lµm râ diÖn m¹o, ®Æc ®iÓm vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam trong c¸i nh×n ®èi s¸nh víi t− t−ëng thi häc cña Trung Hoa vµ t− t−ëng thi häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam trªn mét sè ph−¬ng diÖn c¬ b¶n. 7. CÊu tróc néi dung luËn ¸n NéI DUNG luËn ¸n chia lµm 4 ch−¬ng sau ®©y. Ch−¬ng 1: C¬ së h×nh thμnh, ph¸t triÓn Vμ VÊN §Ò PH¢N K× t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX. 1.1. C¬ së h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX Theo nhËn thøc chung cña giíi nghiªn cøu, cã ba c¬ së chñ yÕu lµ: Thùc tiÔn th¬, t− t−ëng - ý thøc hÖ vµ ¶nh h−ëng cña t− t−ëng thi häc Trung Hoa. VÉn cßn mét yÕu tè kh¸c cã tÝnh chÊt bao trïm, toµn diÖn lµ bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa, chóng t«i sÏ kh«ng t¸ch thµnh mét môc riªng mµ lång ghÐp tr×nh bµy trong ba nh©n tè nªu trªn còng nh− khi tr×nh bµy tõng giai ®o¹n cô thÓ. 1.1.1. Thùc tiÔn th¬ víi t− t−ëng thi häc 1.1.1.1. C¸c thµnh tè cña thùc tiÔn th¬ víi t− t−ëng thi häc “Thùc tiÔn th¬” bao gåm ba thµnh tè chñ yÕu sau: S¸ng t¸c - tæ chøc s¸ng t¸c; s−u tÇm - tuyÓn chän; th−ëng thøc - phª b×nh. S¸ng t¸c (tæ chøc s¸ng t¸c) lµ gèc cña tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng kh¸c cã liªn quan. S¸ng t¸c “®Î” ra t¸c phÈm, ®èi t−îng c¨n b¶n cña t− t−ëng thi häc. XuÊt ph¸t tõ kinh nghiÖm
10 s¸ng t¸c, tõ nhu cÇu tæng kÕt, thÓ hiÖn quan ®iÓm s¸ng t¸c, hä nªu ra c¸c quan niÖm thi häc. Còng chÝnh s¸ng t¸c lµ n¬i kiÓm nghiÖm, thÝ nghiÖm cho c¸c quan niÖm thi häc (dï néi sinh hay ngo¹i lai) cña t¸c gi¶. S−u tÇm - tuyÓn chän còng lµ mét thµnh tè cã t¸c ®éng vµ søc ¶nh h−ëng kh¸ lín ®Õn t− t−ëng thi häc. Nã th−êng cã tÝnh chÊt gi¸n tiÕp, bæ trî cho t¸c ®éng cña ho¹t ®éng s¸ng t¸c - tæ chøc s¸ng t¸c. Nã còng th−êng liªn quan ®Õn c¸c quan niÖm thi häc vÒ tiÕp nhËn, thÈm ®Þnh th¬,v.v... Th−ëng thøc - phª b×nh th¬ lµ ho¹t ®éng gÇn gòi vµ cã t¸c ®éng trùc tiÕp nhÊt ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− t−ëng thi häc. Nhê cã ho¹t ®éng th−ëng thøc, phª b×nh th¬ mµ t− t−ëng thi häc ®−îc ph¸t biÓu thµnh ng«n luËn, thµnh lÝ thuyÕt. 1.1.1.2. TÝnh chÊt cña mèi quan hÖ gi÷a thùc tiÔn th¬ vµ t− t−ëng thi häc Mèi quan hÖ gi÷a thùc tiÔn th¬ vµ t− t−ëng thi häc cã hai tÝnh chÊt c¬ b¶n: TÝnh chÊt hai chiÒu; tÝnh chÊt ®éc lËp t−¬ng ®èi. Thùc tiÔn th¬ lµ nÒn t¶ng chi phèi ®Õn t− t−ëng thi häc. Nãi kh¸c ®i ®ã lµ sù ch¾t läc, kÕt tinh nh÷ng kinh nghiÖm s¸ng t¸c th¬ thµnh t− t−ëng, quan niÖm. Nh−ng ®Õn mét tr×nh ®é nµo ®ã, t− t−ëng thi häc sÏ quay trë l¹i chi phèi, t¸c ®éng ®Õn thùc tiÔn th¬. NhiÒu khi, t− t−ëng thi häc kh«ng theo kÞp sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn th¬; ng−îc l¹i, cã lóc, t− t−ëng thi häc ®· ®i tr−íc rÊt xa so víi thùc tiÔn th¬; hoÆc thùc tiÔn th¬ kh¸c h¼n víi t− t−ëng thi häc cña cïng mét chñ thÓ, t¸c gi¶; hoÆc kh«ng cã sù lÖch pha nh− vËy, nh−ng sù h×nh thµnh t− t−ëng thi häc l¹i kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn th¬ mµ do nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi. §ã lµ nh÷ng ®iÒu cÇn hÕt søc l−u ý. 1.1.2. T− t−ëng - ý thøc hÖ víi t− t−ëng thi häc 1.1.2.1. C¸c nh©n tè cña t− t−ëng - ý thøc hÖ cã t¸c ®éng ®Õn t− t−ëng thi häc C¸c nh©n tè bao gåm: PhËt gi¸o, §¹o gia, Nho gi¸o, c¸c luång t− t−ëng néi sinh. PhËt gi¸o vèn lµ mét t«n gi¸o cã xu h−íng xuÊt thÕ. V× vËy, vÒ mÆt tù gi¸c, nã kh«ng chó ý ®Õn th¬, kh«ng cã ý thøc suy ngÉm vÒ th¬. H¬n n÷a, t− t−ëng cña PhËt gi¸o lµ “lÊy t©m truyÒn t©m”, nªn thËm chÝ cã khi nã phñ nhËn ng«n ng÷, v¨n häc. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh “phæ cËp”, nã vÉn cÇn dïng ®Õn ng«n ng÷, v¨n häc. Do ®ã, ta b¾t gÆp mét vµi quan niÖm cña c¸c nhµ tu hµnh, ng−êi h©m mé PhËt gi¸o vÒ th¬, nh−: tÝnh hµm sóc, ý t−îng, c¶nh giíi, “nhËp thÇn”, “diÖu ngé” trong th¬,v.v... §¹o gia chñ tr−¬ng “v« vi”, “thuËn theo tù nhiªn” còng kh«ng quan t©m nhiÒu ®Õn th¬ vµ t− t−ëng thi häc. ThËm chÝ, nhiÒu khi §¹o gia lªn tiÕng phñ nhËn ng«n ng÷, v¨n häc vµ t×nh c¶m. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ, ®ã còng chØ lµ sù c«ng kÝch t¸c ®éng th¸i qu¸ cña t×nh c¶m
11 vµ sù n« thuéc vµo ng«n ng÷, v¨n häc. H¬n thÕ, §¹o gia chñ tr−¬ng tËn dông, ph¸t huy thÕ m¹nh cña nã b»ng c¸ch “kiÖm lêi”, “lêi Ýt ý nhiÒu”, “ý t¹i ng«n ngo¹i”,v.v... Nho gi¸o c¬ b¶n mang tinh thÇn thùc tiÔn, “h÷u vi”. Do vËy, Nho gi¸o rÊt quan t©m bµn luËn, c¾t nghÜa vÒ th¬, ®ång nghÜa víi viÖc thóc ®Èy lÝ luËn vÒ th¬ ph¸t triÓn. Ng−êi ta th−êng ®Ò cËp ®Õn hai thêi k× ph¸t triÓn lín cña t− t−ëng thi häc chÞu ¶nh h−ëng Nho gi¸o: thi häc Nho gi¸o Tiªn TÇn ®Õn H¸n-§−êng (thi häc kinh häc) vµ thi häc Tèng Nho (thi häc lÝ häc). Thi häc kinh häc chó träng vµo chøc n¨ng “h−íng ngo¹i” cña th¬: quan s¸t phong tôc, phóng gi¸n chÝnh sù, ca ngîi c«ng ®øc, bµy tá t×nh c¶m hîp víi lÔ nghÜa. Thi häc lÝ häc l¹i chó träng vµo chøc n¨ng “h−íng néi” cña th¬: di d−ìng tÝnh t×nh, rÌn luyÖn ®¹o ®øc, trÞ t©m trÞ tÝnh, bµy tá nh©n t×nh phï hîp víi thiªn lÝ. Tïy vµo tõng giai ®o¹n mµ t− t−ëng thi häc ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña thi häc kinh häc hay thi häc lÝ häc. C¸c luång t− t−ëng néi sinh lµ c¸c khuynh h−íng t− t−ëng n¶y sinh tõ nhu cÇu thùc tiÔn cña ®êi sèng vµ cña nÒn v¨n hãa, v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam (bao gåm c¶ v¨n hãa b¸c häc, chÝnh thèng vµ v¨n hãa d©n gian, ®¹i chóng) nh−: khuynh h−íng d©n téc hãa; khuynh h−íng thùc häc, thùc tÕ; trµo l−u nh©n v¨n, thÕ tôc;v.v... VÒ c¬ b¶n, chóng phï hîp víi nhu cÇu ph¸t triÓn néi t¹i cña t− t−ëng thi häc. §iÒu ®ã dÉn ®Õn sù h« øng, t−¬ng t¸c, tiÕp nhËn m¹nh mÏ ¶nh h−ëng cña c¸c trµo l−u trªn trong t− t−ëng thi häc. 1.1.2.2. TÝnh chÊt cña quan hÖ gi÷a t− t−ëng - ý thøc hÖ vµ t− t−ëng thi häc Mèi quan hÖ gi÷a t− t−ëng - ý thøc hÖ vµ t− t−ëng thi häc bao gåm: TÝnh chÊt ¸p ®Æt, trùc tiÕp; tÝnh chÊt tù gi¸c, gi¸n tiÕp; tÝnh chÊt ®éc lËp t−¬ng ®èi. T¸c ®éng cña t− t−ëng - ý thøc hÖ ®Õn t− t−ëng thi häc th−êng mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, tøc lµ yªu cÇu dïng h×nh thøc th¬ ®Ó chuyÓn t¶i, truyÒn b¸ mét häc thuyÕt, mét quan ®iÓm nµo ®ã. V× vËy, còng cã thÓ gäi ®©y lµ tÝnh chÊt ¸p ®Æt hay “chñ nghÜa c«ng lîi” trong t− t−ëng thi häc. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc, t− t−ëng thi häc cã xu h−íng dÇn v−ît tho¸t khái nh÷ng chÕ ®Þnh cña Nho gi¸o ®Ó ph¸t triÓn mét c¸ch “tù gi¸c”. §©y lµ mét trong nh÷ng tiªu chÝ, chØ dÊu ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé, tr−ëng thµnh cña t− t−ëng thi häc. Bªn c¹nh ®ã, nhiÒu khi, sù tiÕp thu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng - ý thøc hÖ vµo t− t−ëng thi häc lµ sù tiÕp thu vµ vËn dông mét c¸ch tù nguyÖn, tù gi¸c cña nhµ th¬ vµ c¸c thi häc gia. §øng trªn ph−¬ng diÖn “t− t−ëng”, t− t−ëng thi häc kh«ng thÓ tho¸t li khái tinh thÇn, t− t−ëng - ý thøc hÖ cña thêi ®¹i. Ng−îc l¹i, t− t−ëng thi häc gãp phÇn lµm nªn vµ lµ sù thÓ hiÖn cña t− t−ëng - ý thøc hÖ. §øng trªn ph−¬ng diÖn thi häc, do dùa trªn thùc tiÔn nghÖ thuËt, nªn t− t−ëng thi häc cã lÞch sö ph¸t triÓn ®éc lËp, néi t¹i. Song le, b¶n th©n
12 thùc tiÔn th¬ còng chÞu ¶nh h−ëng cña bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa mµ nã tån t¹i. Do ®ã, sù ®éc lËp chØ lµ t−¬ng ®èi. 1.1.3. T− t−ëng thi häc Trung Hoa víi t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX 1.1.3.1. Vai trß ¶nh h−ëng cña t− t−ëng thi häc Trung Hoa Vai trß ¶nh h−ëng cña t− t−ëng thi häc Trung Hoa bao gåm: nguyªn mÉu - có hÝch; ®éng lùc, tiÕp søc; t¸c ®éng tiªu cùc. H×nh thµnh trªn nÒn cña bèi c¶nh v¨n hãa “H¸n hãa”, trong ®ã cã mét nÒn thi häc Trung Hoa víi bÒ dµy lÞch sö vµ cã søc hót, søc t¸c cña mét “trung t©m” lín “kiÕn t¹o vïng”, nÒn thi häc ViÖt Nam nghiÔm nhiªn trë thµnh mét khu vùc “ngo¹i biªn”. NÒn thi häc Trung Hoa ®· trë thµnh mét “nguyªn mÉu”, “có hÝch” ®Ó thi häc ViÖt Nam häc tËp, kÕ thõa vµ c¶i biÕn. Trong nhiÒu thêi ®iÓm lÞch sö, t− t−ëng thi häc ViÖt Nam t−ëng nh− bÞ ®øt ®o¹n, l©m vµo khñng ho¶ng. Nh÷ng thêi ®iÓm ®ã, ngoµi yÕu tè néi lùc nh− mét ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt, chóng ta còng thÊy ®−îc vai trß “®éng lùc”, “tiÕp søc” cña thi häc Trung Hoa. Tån t¹i trong mét kh«ng gian cã “hÊp lùc” rÊt lín, xuÊt ph¸t tõ “trung t©m kiÕn t¹o” nh− vËy, t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam dÜ nhiªn kh«ng cã ®−îc mét sù ph¸t triÓn tù th©n, tù nhiªn, ®éc lËp. Ra ®êi tõ “nguyªn mÉu” Trung Hoa, t− duy b»ng ng«n ng÷, kh¸i niÖm, quan niÖm, luËn lÝ Trung Hoa, t− t−ëng thi häc ViÖt Nam nhiÒu khi rÊt khã “v−ît tho¸t” ®Ó trë thµnh chÝnh nã, ®Ó cã ®−îc b¶n s¾c nÕu kh«ng cã nh÷ng nç lùc v−ît bËc. 1.1.3.2. TÝnh chÊt cña sù tiÕp nhËn ¶nh h−ëng t− t−ëng thi häc Trung Hoa Qua nghiªn nghiªn cøu, chóng t«i rót ra ®−îc ba tÝnh chÊt c¬ b¶n: TÝnh lùa chän vµ s¸ng t¹o; tÝnh gi¶n hãa vµ ®iÒu hßa; tÝnh tÞnh tiÕn vµ tæng hîp. Trong c¸i biÓn thi häc Trung Hoa mªnh m«ng vµ phøc t¹p, chóng ta chØ (cã ®iÒu kiÖn) tiÕp thu mét sè t− t−ëng thi häc cèt yÕu, phï hîp víi thùc tiÔn th¬ còng nh− t©m lÝ d©n téc. §ã ®· lµ mét biÓu hiÖn cña sù häc tËp s¸ng t¹o. Sù häc tËp s¸ng t¹o cßn thÓ hiÖn trong tõng vÊn ®Ò cô thÓ nh−: thuyÕt “thÇn vËn”, “c¸ch ®iÖu” vµ “tÝnh linh”, quan niÖm vÒ “høng”, “vÞ”,v.v... Còng cã thÓ nãi vÒ sù tiÕp thu cã chän läc vµ s¸ng t¹o ë nhiÒu t¸c gi¶ cô thÓ, nh−: Lª Quý §«n, NguyÔn Hµnh, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn V¨n Siªu,v.v... Kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó tiÕp thu toµn bé tri thøc thi häc Trung Hoa ®å sé, c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam buéc ph¶i lùa chän con ®−êng häc hái, tiÕp thu nh÷ng ®iÒu cèt yÕu, gi¶n l−îc, thùc tiÔn. C¸c lÝ thuyÕt thi häc Trung Hoa ®Õn víi c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam còng trë nªn dÔ hiÓu, gi¶n dÞ h¬n, thËm chÝ chØ cßn l¹i c¸c kh¸i niÖm, c¸c mÖnh ®Ò ng¾n gän, nhße mê. T− t−ëng thi häc ViÖt Nam còng
13 lu«n ph¶n chiÕu phÇn nµo ®ã diÔn biÕn cña t− t−ëng thi häc Trung Hoa ®−¬ng thêi theo nguyªn lÝ “khóc x¹”. C¸c lÝ thuyÕt thi häc Trung Hoa míi lu«n ®−îc c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam cËp nhËt, häc tËp vµ chuyÓn hãa thµnh lÝ luËn cña m×nh. Hä còng tiÕp thu chóng mét c¸ch tæng thÓ, gãp nhÆt thµnh tùu thi häc Trung Hoa cña nhiÒu giai ®o¹n, nhiÒu t¸c gi¶ vµo mét giai ®o¹n, mét t¸c gi¶,v.v... hoÆc ng−îc l¹i. 2.2. VÊn ®Ò ph©n k× t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX 2.2.1. C¸c h−íng ph©n k× t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX tr−íc ®©y MÆc dï ®· ®−îc nghiªn cøu tõ sím, nh−ng viÖc ph©n k× t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX l¹i diÔn ra kh¸ muén vµ khiªm tèn. HÇu nh−, sù ph©n k× t− t−ëng thi häc ®−îc “tiÒm Èn”, “t¶n m¹n” trong khu«n khæ cña sù ph©n k× lÞch sö v¨n häc. ChØ cã Ýt ng−êi trùc tiÕp, tù gi¸c bµn ®Õn c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã lµ Mai Ngäc Anh (1985), Ph−¬ng Lùu (1985, 1997), V−¬ng TiÓu ThuÉn, Hµ Thiªn Niªn (2002), råi NguyÔn §×nh Phøc (2006). Tùu trung cã thÓ chia lµm hai h−íng: ph©n k× theo diÔn biÕn lÞch sö, x· héi vµ ph©n k× theo triÒu ®¹i. Hai h−íng ph©n k× nµy ®Òu cã h¹n chÕ cña nã vµ chóng t«i chØ dïng ®Ó tham kh¶o khi cÇn thiÕt. 2.2.2. Quan ®iÓm ph©n k× cña luËn ¸n C¨n cø ph©n k× cña luËn ¸n lµ: dùa vµo sù ph¸t triÓn néi t¹i cña t− t−ëng thi häc vµ cã tham chiÕu sù ph©n k× lÞch sö v¨n häc vµ t− t−ëng, ý thøc v¨n häc. VÒ mÆt b¶n chÊt thÓ lo¹i, t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX ph¸t triÓn theo hai tuyÕn lín, t¹m gäi lµ “t− t−ëng thi häc c«ng lîi” vµ “t− t−ëng thi häc tù gi¸c”. Quan ®iÓm ph©n k× cña luËn ¸n lµ chñ yÕu dùa vµo tuyÕn “t− t−ëng thi häc tù gi¸c”. VÒ mÆt v¨n tù thÓ lo¹i, xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm “song ng÷” cña v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX tån t¹i ®an xen kh¸ phøc t¹p hai bé phËn: t− t−ëng thi häc vÒ th¬ ch÷ H¸n, t− t−ëng thi häc vÒ th¬ ch÷ N«m. LuËn ¸n cña chóng t«i còng cè g¾ng t×m hiÓu sù ph¸t triÓn néi t¹i cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam ë c¶ hai bé phËn, nh−ng −u tiªn c¸c thµnh tùu t− t−ëng thi häc hiÓn ng«n, h÷u ng«n, hÖ thèng. V× vËy, nh×n tæng thÓ, phÇn chñ yÕu, x−¬ng sèng cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X - XIX vÉn lµ bé phËn t− t−ëng thi häc vÒ th¬ ch÷ H¸n. Sù ph©n k× t− t−ëng thi häc l¹i cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn viÖc ph©n k× lÞch sö v¨n häc, ph©n k× t− t−ëng, ý thøc v¨n häc hiÖn nay theo c¶ hai chiÒu. ë chiÒu thø nhÊt, t− t−ëng thi häc lµ bé phËn cña lÞch sö v¨n häc nªn sÏ cã dÊu Ên cña c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö v¨n häc vµ t− t−ëng thi häc. ë chiÒu thø
14 hai, c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t− t−ëng thi häc sÏ ph¶n ¸nh vµ gãp phÇn quyÕt ®Þnh hoÆc ®iÒu chØnh c¸ch ph©n k× lÞch sö v¨n häc vµ t− t−ëng v¨n häc. Tõ c¸c c¨n cø nªu trªn, chóng t«i chia t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ X-XIX thµnh 3 giai ®o¹n víi c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n nh− sau: - Giai ®o¹n 1: Tõ thÕ kØ X ®Õn hÕt thÕ kØ XIV. §©y lµ “giai ®o¹n ph«i thai” cña t− t−ëng thi häc trung ®¹i ViÖt Nam. - Giai ®o¹n 2: Tõ thÕ kØ XV ®Õn hÕt thÕ kØ XVII. §©y lµ “giai ®o¹n ®Þnh h×nh” ®Ó chØ ra sù x¸c lËp chÝnh thøc vµ ®iÓn h×nh cña nã. - Giai ®o¹n 3: Tõ thÕ kØ XVIII ®Õn hÕt thÕ kØ XIX. §©y lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn rùc rì nhÊt, bÒ thÕ nhÊt hay cßn gäi lµ “giai ®o¹n kÕt tinh”. Ch−¬ng 2: T− t−ëng thi häc viÖt nam thÕ kØ x - xiV: “Giai ®o¹n ph«i thai” 2.1. Bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa thÕ kØ X - XIV víi t− t−ëng thi häc 2.1.1. Bøc tranh tæng quan MÆc dï tr¶i qua “®ªm tr−êng” B¾c thuéc, nÒn v¨n hãa ViÖt lóc bÊy giê vÉn mang ®Ëm ®Æc tÝnh ph−¬ng Nam, chø ch−a chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña v¨n hãa ph−¬ng B¾c. Bªn c¹nh ®ã, dï dÌ dÆt tõng b−íc, c¸c thµnh tùu v¨n hãa, v¨n minh Trung Hoa còng ®−îc tiÕp thu, häc hái, ¸p dông, ®Æc biÖt lµ kinh nghiÖm qu¶n lÝ x· héi, nÒn tri thøc, häc thuËt. C¸c triÒu §inh, Lª, LÝ, TrÇn ngang víi triÒu Tèng, Nguyªn ë Trung Hoa, nh−ng trong sù lùa chän mÉu h×nh häc tËp, c¸c triÒu nµy l¹i t×m vÒ thêi Tiªn TÇn, H¸n, §−êng lµ chñ yÕu. §iÒu nµy t¹o nªn sù ®éc lËp, tù chñ cao trong v¨n hãa còng nh− trong t− t−ëng thi häc giai ®o¹n nµy. 2.1.2. “Tam gi¸o tÞnh hµnh” víi t− t−ëng thi häc Tõ thÕ kØ X ®Õn thÕ kØ XIV, ë ViÖt Nam tån t¹i thÕ “tam gi¸o tÞnh hµnh”. Ba häc thuyÕt t«n gi¸o nµy ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn t− t−ëng thi häc. Nhê tiÕp thô ®−îc tinh thÇn s¸ng t¹o cña PhËt gi¸o, nhiÒu quan niÖm thi häc cã gi¸ trÞ ®−îc ph¸t lé: quan niÖm vÒ “c¶nh, t−îng”, vÒ “thó”, “vÞ”, vÒ kh¶ n¨ng “nhËp thÇn” cña th¬. TriÕt lÝ “v« vi”, thuËn theo tù nhiªn vµ “mÜ gi¶ tù mÜ” cña §¹o gia còng cã dÊu Ên nhÊt ®Þnh trong t− t−ëng thi häc LÝ TrÇn. Nho gi¸o giai ®o¹n nµy cã sù c¹nh tranh gi÷a kinh häc vµ lÝ häc vµ c¶ hai ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn t− t−ëng thi häc, ®Æc biÖt ë m¶ng t− t−ëng thi häc c«ng lîi. 2.2. Thùc tiÔn th¬ ca ViÖt Nam thÕ kØ X - XIV vµ t− t−ëng thi häc 2.2.1. T×nh h×nh chung
15 Ngay tõ khi nÒn v¨n häc viÕt ViÖt Nam chÝnh thøc ra ®êi (thÕ kØ X), th¬ ®· hiÖn diÖn vµ liªn tôc ph¸t triÓn. Cho ®Õn hÕt thÕ kØ XIV, th¬ ViÖt Nam ®· thùc sù tr−ëng thµnh. Mét kh«ng khÝ s¸ng t¸c, th−ëng thøc th¬ s«i næi ®· hiÖn diÖn thÓ hiÖn sù träng thÞ ®èi víi th¬ ca: “Sau khi chÕt chØ cã th¬ ®Ó l¹i lµ quý h¬n vµng” (TrÇn Quèc To¹i); th¸i ®é träng thÞ Li Tao (ngang víi Kinh Thi) cho thÊy thÞ hiÕu th¬ cña c¸c t¸c gi¶ giai ®o¹n nµy lµ sù kÕt hîp gi÷a viÖc coi träng chøc n¨ng gi¸o hãa, phóng dô mang mµu s¾c Nho gia, ThiÒn gia vµ ý thøc träng thÞ b¶n chÊt tr÷ t×nh, chøc n¨ng, gi¸ trÞ thÈm mÜ cña th¬. 2.2.2. §Æc ®iÓm th¬ ca thÕ kØ X - XIV víi t− t−ëng thi häc Th¬ ca thÕ kØ X - XIV cã t¹m chia lµm ba bé phËn chñ yÕu: th¬ kÖ - th¬ ThiÒn cña c¸c ThiÒn s−, PhËt tö; th¬ tr÷ t×nh cña c¸c thi nh©n nghÖ sÜ; th¬ “ng«n chÝ” cña c¸c nhµ Nho. Mçi bé phËn cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh tíi t− t−ëng thi häc. Th¬ kÖ - th¬ ThiÒn ph¶n ¸nh sù ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña th¬ kÖ - th¬ ThiÒn §−êng Tèng; th¬ tr÷ t×nh thÓ hiÖn dÊu Ên cña th¬ tr÷ t×nh thêi §−êng; th¬ “ng«n chÝ” còng chÞu ¶nh h−ëng cña th¬ ca thêi §−êng - Tèng. Bëi vËy, t− t−ëng thi häc giai ®o¹n nµy còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng so víi giai ®o¹n sau. Sù xuÊt hiÖn cña th¬ ca ch÷ N«m còng ®em l¹i luång giã míi cho t− t−ëng thi häc: dÊu Ên d©n téc vµ d©n chñ. 2.3. T− t−ëng thi häc: nh÷ng nhËn thøc ban ®Çu 2.3.1. NhËn thøc vÒ b¶n chÊt thÓ lo¹i C¸c nhµ th¬ giai ®o¹n nµy chØ ph¸t biÓu quan niÖm cña m×nh mét c¸ch kh¸ tù ph¸t qua s¸ng t¸c, Ýt tÝnh lÝ luËn, lËp thuyÕt: nh− Ph¹m Ngò L·o, NguyÔn Phi Khanh, TrÇn Nguyªn §¸n,... Nh−ng còng chÝnh bëi tÝnh tù ph¸t ®ã mµ d−êng nh− hä l¹i tiÕp cËn ®−îc víi b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÓ lo¹i mµ kh«ng v−íng vµo nh÷ng chñ tr−¬ng, lÝ thuyÕt cùc ®oan nµy nä. Hä ®· b¾t ®Çu nãi ®Õn “t×nh s©u”, “nçi lßng”, “câi lßng” trong th¬. Liªn quan ®Õn quan niÖm vÒ b¶n chÊt tr÷ t×nh cña th¬ lµ vÊn ®Ò c¶m høng (“høng”, “thó”). Ngay tõ thÕ kØ XIII, ë ViÖt Nam ®· cã nh÷ng t¸c gi¶ b»ng linh c¶m nghÖ thuËt cña m×nh ®· bét ph¸t ®Ò cËp ®Õn qu¸ tr×nh n¶y sinh c¶m høng th¬, nh−: TrÇn Th¸nh T«ng, NguyÔn Tö Thµnh, T¹ Thiªn Hu©n, TrÇn Nguyªn §¸n, NguyÔn Phi Khanh, Lª C¶nh Tu©n, Ph¹m M¹i,v.v... Sù hiÖn diÖn cña quan niÖm vÒ “høng” ®· bæ sung cho quan niÖm vÒ b¶n chÊt tr÷ t×nh cña th¬ ë giai ®o¹n nµy kh¸ s©u s¾c. 2.3.2. NhËn thøc vÒ “thó”, “vÞ” trong th¬. “Thó” vµ “vÞ” chØ “ý vÞ” th¬ víi nhiÒu tÇng bËc s©u xa, huyÒn diÖu cña nã. Chóng ®−îc dïng ®Ó phÈm b×nh th¬ v¨n tõ rÊt sím vµ trë thµnh mét ph¹m trï thÈm mÜ quan träng trong t− t−ëng thi häc cæ Trung Hoa. ë ViÖt Nam thÕ kØ X - XIV, dï kh«ng ng«n luËn nhiÒu, nh−ng d−êng nh− c¸c t¸c
16 gi¶ còng ®· tiÕp cËn ®−îc nh÷ng quan niÖm c¬ b¶n vÒ “thó”, “vÞ” nh− c¸c ý kiÕn cña: NguyÔn øc, Ph¹m S− M¹nh, NguyÔn Phi Khanh Ph¹m M¹i,... “Thó”, “vÞ” ë ®©y th−êng nhuèm mµu s¾c “ThiÒn” cña nhµ PhËt hoÆc “®¹o” cña nhµ Nho nh−ng ®Çy chÊt th¬. Sù hiÖn diÖn cña quan niÖm vÒ “thó” (“vÞ”) trong t− t−ëng thi häc giai ®o¹n nµy cho thÊy nhËn thøc s©u s¾c vµ ®óng ®¾n vÒ ®Æc tr−ng thÈm mÜ cña th¬. 2.3.3. NhËn thøc vÒ “c¶nh”,“t−îng” trong th¬ ë Trung Hoa, nhËn thøc vÒ “c¶nh”, “t−îng” trong th¬ thÞnh hµnh trong t− t−ëng thi häc thêi §−êng, nh−ng truy nguyªn th× cã thÓ lªn ®Õn thi häc thêi Ngôy TÊn, Nam B¾c TriÒu. Khi nãi ®Õn “c¶nh”, “t−îng” lµ nãi ®Õn kh¶ n¨ng t−ëng t−îng, tiÕp thô h×nh t−îng cña ng−êi lµm th¬ còng nh− ng−êi ®äc. NhËn thøc vÒ “c¶nh”, “t−îng” tiÕp tôc cho thÊy sù ®óc rót kinh nghiÖm s¸ng t¹o vµ th−ëng thøc th¬. VÊn ®Ò nµy còng ®−îc c¸c t¸c gi¶ thÕ kØ X-XIV ý thøc vµ “phi lé” trong c¸c s¸ng t¸c cña hä, nh−: TrÇn Th¸nh T«ng, TrÇn Nh©n T«ng, NguyÔn Trung Ng¹n, NguyÔn Tö Thµnh, Ph¹m Nh÷ Dùc,v.v... VÊn ®Ò “c¶nh”, “t−îng” ®−îc chó ý ë giai ®o¹n nµy cho thÊy dÊu Ên th¬ §−êng vµ t− t−ëng thi häc thêi §−êng kh¸ ®Ëm ®−¬ng thêi. 2.3.4. DÊu Ên nhËn thøc vÒ th¬ N«m Qua ghi chÐp ®−¬ng thêi vµ cña ng−êi thêi sau, chóng ta còng cã thÓ biÕt ®−îc mét vµi dÊu Ên mµ chñ yÕu ë ®©y lµ quan niÖm vÒ ®éng c¬ s¸ng t¸c, chøc n¨ng thÓ lo¹i. Quan niÖm vÒ chøc n¨ng th¬ N«m cña giai ®o¹n nµy cã thÓ chia lµm ba lo¹i: chøc n¨ng phóng thÝch, kh«i hµi; chøc n¨ng gi¸o huÊn; chøc n¨ng bµy tá chÝ h−íng, t×nh c¶m. Nh÷ng quan niÖm nµy vÒ c¬ b¶n kh«ng míi so víi quan niÖm vÒ th¬ ch÷ H¸n, nh−ng Ýt nhÊt nã cho thÊy sù coi träng th¬ N«m. H¬n thÕ n÷a, ®i vµo chi tiÕt, ta thÊy còng cã nh÷ng ®iÓm nhËn thøc vÒ th¬ N«m cßn “t¸o b¹o” h¬n vÒ th¬ ch÷ H¸n. Qua quan niÖm vÒ ®éng c¬ s¸ng t¸c, chøc n¨ng thÓ lo¹i, chóng ta cã thÓ h×nh dung, suy l−êng ®−îc phÇn nµo quan niÖm vÒ b¶n chÊt thÓ lo¹i cña th¬ N«m giai ®o¹n nµy. Ch−¬ng 3: T− t−ëng thi häc viÖt nam thÕ kØ XV - XVII: “Giai ®o¹n ®Þnh h×nh” 3.1. Bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa thÕ kØ XV - XVII víi t− t−ëng thi häc 3.1.1. Bøc tranh tæng quan TriÒu Hå ®−îc dùng nªn thay thÕ nhµ TrÇn nh−ng tån t¹i ng¾n ngñi, c¶i c¸ch dang dë. Song le, nã còng ®−a ®Õn nhiÒu biÕn ®æi quan träng. TiÕp ®ã,
17 qu¸ tr×nh x©m l−îc cña nhµ Minh t¹o ra b−íc ngoÆt rÊt quan träng trong lÞch sö ViÖt Nam. KÓ tõ ®©y, ¶nh h−ëng cña v¨n hãa, v¨n häc Trung Hoa trªn ®Êt ViÖt ngµy mét s©u s¾c kÐo theo c¶ nh÷ng nç lùc ng−îc chiÒu trong viÖc c−ìng l¹i ¶nh h−ëng ®ã. TiÕp theo, triÒu ®¹i phong kiÕn non trÎ Lª s¬ dÇn thiÕt lËp ®−îc mét chÝnh thÓ æn ®Þnh, víi ®Æc ®iÓm trung −¬ng tËp quyÒn, ®éc t«n Nho gi¸o. Khi n»m, néi bé nhµ Lª liªn tôc x¶y ra nh÷ng cuéc néi lo¹n, tiÕm ®o¹t ®Ó dÉn ®Õn mét kÕt côc tÊt yÕu: c¸c cuéc néi chiÕn tµn ph¸ ®Êt n−íc ®ång thêi tµn ph¸ lu«n nh÷ng thµnh qu¶ v¨n hãa h¼n kh«ng ph¶i lµ s¬ sµi cña thÕ kØ XVI - XVII, ®Ó l¹i mét kho¶ng trèng kh«ng dÔ lÊp ®Çy. 3.1.2. Nho gi¸o “chñ l−u” víi t− t−ëng thi häc §©y lµ giai ®o¹n Nho gi¸o trë thµnh “chñ l−u” vµ cã ¶nh h−ëng lín ®Õn t− t−ëng thi häc. NÕu cuèi thÕ kØ XIV, ®Çu thÕ kØ XV, quan niÖm xem th¬ lµ ph−¬ng tiÖn “quan phong”, “mÜ thÝch”, “tÊu th−”, “bæ s¸t thêi chÝnh” cßn t−¬ng ®èi ®Ëm nÐt th× ®Õn cuèi thÕ kØ XV, quan niÖm xem th¬ nh− mét thø “t©m häc”, chuyªn thÓ hiÖn ®¹o lÝ bªn trong (“®¹o t©m”, “vËt lÝ”, “thiªn lÝ”, “dôc"), Ýt chó ý ®Õn t¸c ®éng bªn ngoµi ®· phæ biÕn vµ dÇn dÇn lÊn ¸t quan niÖm tr−íc. Tuy nhiªn, vÒ møc ®é vµ tr×nh ®é thÈm thÊu, vËn dông lÝ häc trong t− t−ëng thi häc vÉn ch−a thùc sù nhuÇn nhuyÔn vµ ch−a cã sù chuyÓn hãa s©u s¾c nh− giai ®o¹n sau. Thµnh thö, nhiÒu khi sù ¶nh h−ëng cã phÇn ¸p ®Æt, cøng nh¾c c¶n trë sù ph¸t triÓn néi t¹i cña th¬ ca vµ t− t−ëng thi häc tù gi¸c. 3.2. Thùc tiÔn th¬ thÕ kØ XV - XVII víi t− t−ëng thi häc 3.2.1. T×nh h×nh chung B−íc sang thÕ kØ XV trë ®i, th¬ ph¸t triÓn rÇm ré h¬n, ®Æc biÖt sau khi n−íc ta giµnh l¹i ®−îc ®éc lËp. §iÒu ®ã biÓu hiÖn ë hai ho¹t ®éng chÝnh: s−u tÇm - tuyÓn chän vµ s¸ng t¸c th¬. Mét ®iÓm kh¸c còng ®¸ng l−u ý ë giai ®o¹n nµy lµ sù ra ®êi cña nhiÒu tËp th¬ N«m §−êng luËt ®å sé. C¸c thÓ th¬ d©n téc (lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, h¸t nãi,...) còng chÝnh thøc ra ®êi ë giai ®o¹n nµy vµ ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh. §©y lµ mét b−íc ngoÆt quan träng ®¸nh dÊu nhu cÇu kiÕn t¹o tÝnh d©n téc trong th¬ vµ “thi ph¸p ViÖt Nam”. MÆc dï cã sù ®ét ph¸ vÒ ng«n ng÷ v¨n tù vµ thùc tiÔn nghÖ thuËt (thi liÖu, thi luËt, thi ph¸p,...), nh−ng lÝ luËn vÒ th¬ ca tiÕng ViÖt vÉn ch−a thùc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ. T− t−ëng thi häc lóc nµy vÉn chñ yÕu lµ vÒ th¬ ch÷ H¸n. 3.1.2. §Æc ®iÓm th¬ ca thÕ kØ XV - XVII vµ t− t−ëng thi häc Th¬ ca thÕ kØ X - XVII mang tÝnh thèng nhÊt kh¸ cao so víi giai ®o¹n tr−íc t¹o nªn mét dßng th¬ chÝnh thèng chiÕm lÜnh thi ®µn. HÇu hÕt c¸c t¸c phÈm ®Òu lµ cña c¸c nhµ Nho sïng Tèng häc, bëi vËy cã thÓ nãi chóng ®Òu
18 thuéc ph¹m trï th¬ “ng«n chÝ”, “t¶i ®¹o”. §Æc ®iÓm næi bËt, xuyªn suèt cña lo¹i th¬ “ng«n chÝ”, “t¶i ®¹o” nµy lµ xu h−íng h−íng “duy lÝ hãa”, “lÊy v¨n lµm th¬” kh« khan, Ýt chó ý ®Õn sù trau chuèt h×nh thøc, ®Õn b¶n chÊt tr÷ t×nh, thÈm mÜ cña th¬ ca. Bªn c¹nh ®ã, vÉn cã mét dßng th¬ “lÖch chuÈn” mµ chóng t«i t¹m gäi lµ “phi chÝnh thèng” víi mét sè ®Æc ®iÓm nh−: häc theo phong c¸ch trùc c¶m, duy mÜ cña th¬ §−êng, hay träng t×nh c¶m, c¸ tÝnh, trµo phóng theo xu h−íng ph¸t triÓn néi t¹i cña th¬ ca. §©y lµ sù chuÈn bÞ sù ph¸t triÓn ®ét khëi cña th¬ vµ t− t−ëng thi häc giai ®o¹n sau. 3.3. T− t−ëng thi häc: c¸c xu h−íng vµ thµnh tùu c¬ b¶n 3.3.1. Sù x¸c lËp quan niÖm vÒ b¶n chÊt thÓ lo¹i Sù x¸c lËp quan niÖm vÒ b¶n chÊt thÓ lo¹i trong t− t−ëng thi häc ViÖt Nam thÕ kØ XV - XVII tr−íc hÕt liªn quan ®Õn sù hiÖn diÖn cña mÖnh ®Ò “thi (dÜ) ng«n chÝ”. Néi hµm nguyªn gèc cña mÖnh ®Ò nµy kh¸ réng, nh−ng ë ®©y, c¸ch tiÕp cËn, lÝ gi¶i mÖnh ®Ò nµy kh«ng ra ngoµi nhËn thøc cña nhµ Nho. “ChÝ” ë ®©y ®i liÒn víi “®¹o” vµ “t©m”. “ChÝ” cÇn ®−îc hiÓu lµ “chÝ h−íng”, hoµi b·o, g¾n víi nh÷ng vÊn ®Ò quan t©m cña Nho gia. Bªn c¹nh ®ã, c¸c t¸c gi¶ thÕ kØ XV - XVII còng ®· ®Ò cËp nhiÒu ®Õn c¸i “t×nh” trong th¬, thÓ hiÖn mét sù chuyÓn biÕn nhÊt ®Þnh trong nç lùc t×m tßi nhËn thøc vÒ b¶n chÊt cña th¬, ngâ hÇu v−ît ra ngoµi “phªn dËu” cña quan niÖm “thi (dÜ) ng«n chÝ” kh¸ hÑp cña nhµ Nho. Tuy nhiªn, nç lùc nµy ch−a ®¹t ®−îc thµnh tùu râ nÐt. 3.3.2. Sù x¸c lËp quan niÖm vÒ “c¸ch ®iÖu”. “C¸ch”, “®iÖu” xuÊt hiÖn kh¸ sím trong thi häc Trung Hoa (thêi Lôc TriÒu). “C¸ch” cã 3 nghÜa c¬ b¶n: 1) thÓ c¸ch, tiªu chuÈn, c¸ch thøc cña thÓ th¬; 2) quy c¸ch dïng ý, chän h×nh ¶nh, kÜ x¶o; 3) phÈm c¸ch hay phong c¸ch ®Æc thï cña th¬. “§iÖu” cã hai nghÜa chÝnh: 1) chØ c¶m nhËn cña ng−êi ®äc vÒ phong m¹o cña t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm; 2) chØ thanh ®iÖu, vÇn, nhÞp, ®èi ngÉu, niªm luËt. §Õn thêi §−êng, Tèng, “c¸ch”, “®iÖu” ®−îc ghÐp l¹i vµ dïng phæ biÕn ®Ó b×nh luËn th¬ ca, héi häa, tõ khóc (chØ phÈm c¸ch). §Õn thêi Minh, Thanh, “c¸ch ®iÖu” ®−îc ®Èy lªn thµnh thuyÕt “c¸ch ®iÖu”, ®Ò cao viÖc häc tËp thi ph¸p, ©m ®iÖu th¬ ThÞnh §−êng. “C¸ch”, “®iÖu” vµ “c¸ch ®iÖu” ®· ®−îc c¸c t¸c gi¶ thÕ kØ XV - XVII chó ý, th¶o luËn, ®iÓn h×nh nh−: Lª Th¸nh T«ng, L· ChÝnh M«, Phïng Kh¾c Khoan, Vò C«ng §¹o,... thÓ hiÖn sù chó ý ®Õn vÊn ®Ò “thi ph¸p”. Tuy nhiªn, do cã xu h−íng chÞu ¶nh h−ëng cña lÝ häc vµ th¬ thêi Tèng, c¸c t− t−ëng thi häc gia thÕ kØ XV - XVII cã phÇn nghiªng vÒ “c¸ch” h¬n “®iÖu” vµ “c¸ch ®iÖu” míi chØ lµ c¸c thøc, quy c¸ch, cèt c¸ch còng nh− phong c¸ch chø ch−a thùc sù trë thµnh thuyÕt “c¸ch ®iÖu” nh− ë Trung Hoa thêi Minh, Thanh.
19 3.3.4. Quan niÖm vÒ “thó”, “vÞ” Kh¸c víi sù sa sót trong quan niÖm vÒ “c¶nh”, “t−îng” (giai ®o¹n nµy v¾ng bãng, hoÆc chuyÓn thµnh “khÝ t−îng”, “ý c¶nh”), quan niÖm vÒ “thó” (víi nghÜa lµ “vÞ”) vµ “vÞ” l¹i cã b−íc ph¸t triÓn míi vÒ lÝ luËn so víi giai ®o¹n tr−íc víi hai tªn tuæi ®¸ng chó ý nh−: LÝ Tö TÊn vµ Hoµng §øc L−¬ng. LÝ Tö TÊn ®Ò cËp ®Õn sù ®a d¹ng cña “thÓ thó” vµ ®Ò cao sù “hµi hßa” theo mÜ häc cæ ®iÓn. Hoµng §øc L−¬ng ®Ò ra quan niÖm “vÞ ngo¹i chi vÞ” vµ “s¾c ngo¹i chi s¾c” trong th¬ vµ ®Ò cao sù huyÒn diÖu, “nhËp thÇn” cña nã. Sù xuÊt hiÖn quan niÖm cña Hoµng §øc L−¬ng ®¸nh dÊu b−íc ph¸t triÓn míi cña t− t−ëng thi häc ViÖt Nam, nhÊt lµ sù tù gi¸c v¨n häc, t¸ch v¨n häc ra khái ®¹o häc. Quan niÖm cña «ng còng lµ tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn cña thuyÕt “thÇn vËn” sau nµy. 3.3.4. Sù ®Þnh h×nh quan niÖm vÒ th¬ N«m Nh÷ng ph¸t biÓu vÒ th¬ N«m vÉn kh¸ hiÕm hoi, hÇu hÕt vÉn n»m trong c¸c t¸c phÈm chø ch−a cã nh÷ng “chuyªn luËn” (nh− th¬ ch÷ H¸n). §iÒu ®ã cho thÊy, quan niÖm vÒ th¬ N«m ch−a ®−îc “tù gi¸c” hoµn toµn. Tuy nhiªn, so víi giai ®o¹n tr−íc, nã ®· cã ®−îc nh÷ng b−íc tiÕn nhÊt ®Þnh. VÒ b¶n chÊt, chøc n¨ng cña th¬ N«m, ë giai ®o¹n nµy, quan niÖm cña c¸c t¸c gi¶ kh«ng kh¸c quan niÖm vÒ th¬ ch÷ H¸n lµ mÊy. Bªn c¹nh ®ã, mét t¸c gi¶ giai ®· ý thøc ®−îc: th¬ N«m lµ thÓ lo¹i thÝch hîp cho viÖc bµy tá nçi niÒm riªng t−, gi¶i táa sÇu muén hay chÝ Ýt lµ tiªu khiÓn. Quan niÖm vÒ c¶m høng trong th¬ N«m còng kh¸ næi bËt, ®−îc ®Ò cËp s«i næi vµ tréi h¬n so víi th¬ H¸n. VÒ nghÖ thuËt, qua viÖc s¸ng t¸c cña c¸c t¸c gi¶ chØ cã thÓ thÊy r»ng hä tr©n träng th¬ N«m, rÊt quan t©m ®Õn sù trau chuèt h×nh thøc vµ ®Æc biÖt lµ chó ý c¸ch t©n, lµm míi thÓ lo¹i theo h−íng d©n téc hãa. Bªn c¹nh ®ã, d−êng nh−, còng ®· cã nh÷ng nç lùc ®Ó ®iÓn chÕ hãa, luËt hãa th¬ N«m cña c¸c triÒu ®¹i ®−¬ng thêi. VÊn ®Ò h×nh thøc, thi ph¸p th¬ N«m ®· ®−îc ®Æt ra, truy cÇu, ®¸nh gi¸ trªn thi ®µn ®−¬ng thêi, cho thÊy sù ph¸t triÓn nhËn thøc vÒ nghÖ thuËt th¬ N«m thÕ kØ X-XVII, ®¸nh dÊu sù ®Þnh h×nh “thi ph¸p ViÖt Nam” ë møc ®é s¬ khai. Ch−¬ng 4: T− t−ëng thi häc viÖt nam thÕ kØ XVIII - XIX: “Giai ®o¹n kÕt tinh” 4.1. Bèi c¶nh x· héi - v¨n hãa thÕ kØ XVIII - XIX vµ t− t−ëng thi häc 4.1.1. Bøc tranh tæng quan
20 Sau gÇn hai thÕ kØ (thÕ kØ XVI, XVII) tr¶i qua c¸c cuéc néi chiÕn t−¬ng tµn, liªn miªn, vÒ c¬ b¶n, quèc gia §¹i ViÖt ®· cã nh÷ng qu·ng thêi gian hßa ho·n, æn ®Þnh t−¬ng ®èi dµi ®Ó cã ®iÒu kiÖn tËp trung ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi - v¨n hãa. ChÝnh trong c¸i kh«ng khÝ ®ã, t− t−ëng thi häc ®−îc vùc dËy vµ ph¸t triÓn ngµy cµng rÇm ré. Tuy nhiªn, viÖc kh«i phôc l¹i vÞ trÝ ®éc t«n cña Nho gi¸o thêi thÞnh trÞ g©y t¸c ®éng h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña “t− t−ëng thi häc tù gi¸c”. Nh−ng h¹n chÕ ®ã sÏ dÇn ®−îc kh¾c phôc nhê søc sèng néi t¹i cña t− t−ëng thi häc, ®ång thêi nhê sù suy yÕu vµ khñng ho¶ng cña nÒn v¨n hãa häc thuËt vµ ý thøc hÖ chÝnh thèng. C¸c biÕn cè lÞch sö còng më mµn cho nh÷ng thay ®æi “kh«ng tiÒn kho¸ng hËu” trong nÒn v¨n hãa, v¨n häc n−íc nhµ. Sù x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p ®· c¾t ®øt ®µ ph¸t triÓn ®ã, ®ång thêi chuÈn bÞ ®−a ViÖt Nam sang mét thêi k× míi: thêi k× hiÖn ®¹i. 4.1.2. “Tam gi¸o ®ång nguyªn”, “c− Nho mé ThÝch” vµ t− t−ëng thi häc ThÕ kØ XVIII lµ thÕ kØ Nho gi¸o ViÖt Nam mang tÝnh chÊt lÝ häc h¬n c¶. Cã thÓ nãi, ®©y lµ thÕ kØ hoµn tÊt qu¸ tr×nh “lÝ häc hãa” Nho gi¸o ViÖt Nam víi chñ tr−¬ng “Tam gi¸o ®ång nguyªn”. NhiÒu g−¬ng mÆt tiªu biÓu cña thi häc thÕ kØ nµy ®Òu Ýt nhiÒu ph¸t biÓu sù thÊm nhuÇn t− t−ëng thi häc mang mµu s¾c “lÝ häc”... xem th¬ nh− mét lo¹i “t©m häc”, chuyªn bµn vÒ “lÝ khÝ”, “tÝnh lÝ”, “sù chÝnh ®¸ng cña tÝnh t×nh”,v.v... Sang thÕ kØ XIX, bªn c¹nh thÞ hiÕu ®ã, còng xuÊt hiÖn xu h−íng “bµi Tèng Nho”, chèng l¹i sù x¬ cøng, gi¸o ®iÒu cña nã. T×nh h×nh trªn cã t¸c ®éng nhÊt ®Þnh ®Õn t− t−ëng thi häc mang mµu s¾c Nho gi¸o ®−¬ng thêi. C¸c quan niÖm cæ ®iÓn cña Nho gi¸o nh− “lôc nghÜa”, “quan phong”, “mÜ thÝch”,... ®· quay trë l¹i chi phèi “t− t−ëng thi häc c«ng lîi”. PhËt gi¸o còng ®−îc ¸i mé theo chñ tr−¬ng “c− Nho mé ThÝch” ®−a l¹i chñ tr−¬ng “dÜ ThiÒn dô thi” vµ nh÷ng quan niÖm thi häc cã liªn quan kh¸ tÝch cùc. 4.2. Thùc tiÔn th¬ thÕ kØ XVIII - XIX víi t− t−ëng thi häc 4.2.1. T×nh h×nh chung Giai ®o¹n nµy, ho¹t ®éng s¸ng t¸c th¬ v¨n ®−îc khuyÕn khÝch réng kh¾p tõ trªn xuèng d−íi, tõ B¾c vµo Nam qua nhiÒu ho¹t ®éng: s¸ng t¸c - tæ chøc s¸ng t¸c, s−u tÇm - tuyÓn chän, phª b×nh - th−ëng thøc. Trong sinh ho¹t th¬, ngoµi sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu c¸ nh©n xuÊt s¾c, h×nh thøc c¸c thi x·, thi ®µn c¸c nhãm th¬ ph¸t triÓn kh¸ m¹nh, s¶n sinh nhiÒu quan niÖm thi häc tù gi¸c. Th¬ N«m còng ®−îc chó ý s¸ng t¸c, th−ëng thøc rÊt rÇm ré víi mét ý thøc râ rµng, tù gi¸c h¬n so víi tr−íc. NhiÒu thÓ lo¹i th¬ tr÷ t×nh, tr÷ t×nh - tù sù, tù t×nh ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc xuÊt hiÖn phæ biÕn vµ ®¹t thµnh