Tóm tắt luận án Tiến sĩ Quan hệ quốc tế: Vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á

Chia sẻ: Trinhthamhodang6 Trinhthamhodang6 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án phân tích cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của liên kết khu vực ở Đông Á; đánh giá quá trình vận động của ASEAN để tạo lập vai trò trong tiến trình này và dự báo triển vọng vai trò của ASEAN trong liên kết khu vực ở Đông Á, và kiến nghị chính sách đối với Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Quan hệ quốc tế: Vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO --------------------- Tôn Thị Ngọc Hƣơng VAI TRÒ CỦA ASEAN TRONG TIẾN TRÌNH HỢP TÁC VÀ LIÊN KẾT KHU VỰC Ở ĐÔNG Á Chuyên ngành: Quan hệ quốc tế Mã số: 62310206 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUAN HỆ QUỐC TẾ Hà Nội – 2015
Công trình đƣợc hoàn thành tại Học viện Ngoại giao Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. Nguyễn Thái Yên Hƣơng Phản biện 1: PGS. TS Nguyễn Phƣơng Bình Học viện Ngoại giao Phản biện 2: PGS.TS. Nguyễn Thị Quế Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh Phản biện 3: GS.TS. Đỗ Thanh Bình Đại học Sƣ phạm Hà Nội Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cở sở họp tại Học viện Ngoại giao vào hồi 14 giờ 00 ngày 04 tháng 01 năm 2016 Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Học viện Ngoại giao
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đông Á, là nơi hội tụ nhiều nền kinh tế lớn và đang nổi lên của thế giới, có vị trí địa chiến lược quan trọng, nơi đan xen lợi ích của các cường quốc. Trong những thập niên đầu của thế kỷ XXI, Đông Á đang chứng kiến những biến chuyển nhanh chóng, mở ra những cơ hội mới song cũng đặt ra những thách thức không nhỏ cho các quốc gia trong khu vực. Cùng với xu thế toàn cầu hóa, liên kết khu vực ở Đông Á được đẩy mạnh, đặc biệt kể từ sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997, khi các quốc gia nhận thấy sự cần thiết phải gắn kết chặt chẽ hơn nhằm ứng phó với hậu quả của khủng hoảng cũng như ngăn ngừa hữu hiệu các nguy cơ khủng hoảng trong tương lai. Có lẽ ít có nơi nào trên thế giới lại tồn tại nhiều diễn đàn, cơ chế hợp tác đan xen, với nhiều tầng nấc và phạm vi khác nhau như ở Đông Á. Trong bối cảnh xu thế hợp tác và liên kết ở Đông Á ngày càng phát triển và mở rộng, vai trò của ASEAN được chú ý. ASEAN đã có những đóng góp được ghi nhận. Mặc dù hiệu quả của các khuôn khổ hợp tác này còn nhận được những đánh giá khác nhau, không thể phủ nhận các diễn đàn do ASEAN khởi xướng đã tồn tại và tiếp tục được mở rộng, vẫn thu hút được sự tham dự đông đảo và thường xuyên của các nước, nhất là các nước lớn. Việc nghiên cứu về vai trò của ASEAN trong các tiến trình hợp tác và liên kết ở Đông Á có ý nghĩa quan trọng giúp xác định năng lực và vị trí thực sự của tổ chức này ở khu vực, làm cơ sở cho việc định hướng chính sách phù hợp của Việt Nam khi đã là thành viên ASEAN.
2 2. Tình hình nghiên cứu vấn đề Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu trong nước và ngòai nước về chủ nghĩa khu vực và liên kết khu vực nói chung và Đông Á. Tuy nhiên mỗi công trình đã công bố đều có mục tiêu nghiên cứu riêng, để triển khai nghiên cứu vấn đề được nêu là đề tài luận án, có thể tóm tắt tình hình nghiên cứu như sau: 2.1. Các công trình nghiên cứu ngoài nước Các công trình nghiên cứu ngoài nước đáng chú ý về vấn đề này có các cuốn sách của một số học giả chuyên nghiên cứu về Đông Á như: cuốn Remapping East Asia: constructing a region, (Vẽ lại bản đồ Đông Á: xây dựng một khu vực) T. J. Pempel biên tập, Cornell University, Ithaca, NY 2005, trong đó các tác giả cho rằng hợp tác khu vực ở Đông Á đã chín muồi, và không chỉ tập trung vào các hoạt động liên chính phủ, mà còn bao gồm hoạt động của các tập đoàn đa quốc gia, các tổ chức phi chính phủ và các nhân tố phi nhà nước khác. Tuy nhiên, cuốn sách mới dừng lại xem xét chủ yếu hai nhóm đối tượng là chính phủ và các tập đoàn/công ty, các tổ chức phi chính phủ mà hầu như chưa đề cập đến vai trò của các thiết chế đa phương đang hoạt động rất tích cực ở khu vực và trở thành động lực thúc đẩy hợp tác và liên kết Đông Á, trong đó có ASEAN và các diễn đàn do ASEAN chủ trì. Cuốn Regionalism and globalization in East Asia: politics, security and economic development của Mark Beeson, Palgrave, Macmillan xuất bản 2007, đã đánh giá tương đối toàn diện về vị trí của Đông Á trong các xu thế khu vực hóa và toàn cầu hóa đang nổi trội, phân tích một cách khá rõ về thể chế hợp tác tại Đông Á như APEC, ASEAN, ASEAN+3, ARF và EAS, và dự báo về tương lai
3 của Đông Á. Công trình này có thể đánh giá là một trong những nghiên cứu tổng hợp có giá trị nhất về liên kết khu vực ở Đông Á. Cuốn “East Asian regionalism”, Christophe M. Dent, nhà xuất bản Routledge, 2008, đem đến một cách nhìn khá rộng về các góc độ của liên kết khu vực ở Đông Á, từ các tiến trình liên kết tài chính thông qua ASEAN+3, liên kết kinh tế thông qua các FTAs, sự gắn kết giữa các quốc gia thông qua hợp tác ứng phó với các vấn đề xuyên quốc gia, đến vai trò của một số tổ chức khu vực như ASEAN hoặc diễn đàn APEC v.v. Tuy nhiên, Dent chưa tổng hợp được thành một nhận định chung về thực trạng hay dự báo về xu thế liên kết khu vực tương lai ở Đông Á khiến người đọc dễ nhầm hiểu đây là các khuôn khổ hoàn toàn độc lập với nhau. Cuốn Regional integration in East Asia: theoretical and historical perspectives”, do Satoshi Amako, Shunji Matsuoka và Kenji Horiuchi biên tập, United Nations University Press, 2013, tập hợp các bài nghiên cứu của các học giả Nhật Bản về liên kết khu vực ở Đông Á. Cuốn sách chỉ ra rằng liên kết khu vực ở châu Á, với những tiến triển ấn tượng kể từ cuối thập niên 90, đang đứng trước ngã rẽ mới, Đông Á cần những cách tiếp cận mới cho giai đoạn tiếp theo. Bên cạnh đó, có khá nhiều bài viết đăng trên các tạp chí nghiên cứu đánh giá, phân tích về một hay một số khía cạnh đáng chú ý trong liên kết khu vực Đông Á. Trong toàn bộ các công trình đã nêu trong tình hình nghiên cứu vấn đề của luận án, các tác giả đã đưa ra nhiều đánh giá về thực trạng, quá trình vận động và xu hướng phát triển của liên kết khu vực ở Đông Á và về ASEAN, ghi nhận vai trò tích cực và nòng cốt của ASEAN trong các tiến trình hợp tác khu vực. Tuy nhiên, tác giả chưa thấy có 1 công trình nào dành riêng phân tích tổng hơp và chuyên sâu về vai trò của ASEAN trong hợp
4 tác và liên kết khu vực. Gần như hầu hết các cuốn sách và bài viết về hợp tác ở khu vực này, nhưng chủ yếu chỉ qua những đánh giá ngắn về động thái của ASEAN qua các diễn biến như mở rộng EAS, lập ADMM+… chưa có đánh giá toàn diện về toàn bộ quá trình tham gia và đóng góp của tổ chức này trong liên kết khu vực ở Đông Á. 2.2 Các công trình nghiên cứu trong nước Các học giả trong nước cũng có nhiều công trình nghiên cứu về liên kết Đông Á và ASEAN, trong đó, đáng kể đến là: Nguyễn Duy Quý, Tiến tới một ASEAN hòa bình, ổn định và phát triển bền vững, NXB Chính trị Quốc gia 2001; Trần Khánh (chủ biên), Liên kết ASEAN trong bối cảnh toàn cầu hóa, Nhà xuất bản Khoa học xã hội 2002; Vũ Dương Ninh, Việt Nam – ASEAN, Quan hệ song phương và đa phương, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Hà Nội 2004; Phạm Đức Thành (Chủ biên), Liên kết ASEAN trong thập niên đầu thế kỷ XXI, NXB KHXH, HN – 2006; Phạm Đức Thành, Trần Khánh (đồng chủ biên), Việt Nam trong ASEAN: Nhìn lại và hướng tới, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội 2006; Nguyễn Thu Mỹ, Hợp tác ASEAN+3, Quá trình và phát triển, Thành tựu và triển vọng, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Hà Nội 2007; Liên kết ASEAN hiện nay và sự tham gia của Việt Nam, (Nguyễn Hoàng Giáp, Nguyễn Hữu Cát, Nguyễn Thị Quế đồng chủ biên), Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội, 2008. Hoàng Khắc Nam, Hợp tác đa phương ASEAN+3, vấn đề và triển vọng, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, 2008. Lê Hồng Hà, ASEAN: từ Hiệp hội đến Cộng đồng, những vấn đề nổi bật và tác động đến Việt Nam, Nhà xuất bản báo Nhân Dân 2012; Lê Hồng Hà, ASEAN từ hiệp hội đến cộng đồng – những vấn đề nổi bật và tác động đến Việt Nam, Nhà xuất bản báo Nhân Dân, 2012. Trương Duy Hòa (chủ biên), Hiện thực hóa Cộng đồng ASEAN, Bối cảnh, tác động
5 và những vấn đề đặt ra, Nhà xuất bản Khoa học và Xã hội Việt Nam, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, 2013; Trần Khánh (chủ biên), Hiện thực hóa Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN: Vấn đề và triển vọng, Nhà xuất bản Khoa học xã hội 2013; Nguyễn Văn Hà (chủ biên), Hiện thực hóa Cộng đồng Kinh tế ASEAN và tác động đến Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa hoạc xã hội 2013; Nguyễn Hồng Sơn, Nguyễn Anh Thu, Cộng đồng Kinh tế ASEAN, Bối cảnh và kinh nghiệm quốc tế, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội 2015. Các bài viết đáng chú ý có: Hoàng Khắc Nam: “Hợp tác Đông Á – những trở ngại của lịch sử”, Tạp chí nghiên cứu Nhật Bản và Đông Bắc Á, số 5 (47), 2003; “Quá trình xây dựng thể chế khu vực Đông Á và ASEAN+3”, Tạp chí Khoa học, chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập XIX, số 3, 2003. Nguyễn Duy Dũng, “Xây dựng Cộng đồng Đông Á: Những thách thức chủ yếu”. Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 7/67, 2006. "Cộng đồng ASEAN: Trong nhận thức và quan điểm của Việt Nam", PGS,TS Nguyễn Thu Mỹ - Viện Nghiên cứu Đông Nam Á và "Việt Nam và công cuộc xây dựng Cộng đồng ASEAN", Nguyễn Thu Mỹ + Lê Phương Hoà, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 7/2008.Nguyễn Thu Mỹ, “Môi trường an ninh Đông Á những năm đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 6, 2007. Nguyễn Thu Mỹ, “Phản ứng chính sách của các nước ASEAN trước sự biến động địa chính trị Đông Á trong thập niên đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4/2010. Luận Thùy Dương, “Vai trò của ASEAN trong việc xây dựng cộng đồng Đông Á”, Tạp chí Nghiên cứu quốc tế, số 57, 2004. Luận Thuỳ Dương, “Tiến trình xây dựng Cộng đồng Đông Á: Động lực và trở ngại”. Tạp chí Nghiên cứu quốc tế, số 64, 2008. Phạm Văn Minh, “Sự chuyển dịch địa-chính trị khu vực Đông Á trong thế kỷ XX và những
6 năm đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí Thông tin nghiên cứu quốc tế, số 1/25, 2009; Vũ Lê Thái Hoàng, “Đặc điểm và xu hướng biến động của trật tự Đông Á hiện nay”, Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 4/2010. Trần Khánh, “Lợi ích chiến lược của các nước lớn tại Đông Á trong thập niên đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 4/2010. Trần Khánh (2013), “Vai trò của ASEAN trong kiến tạo cấu trúc an ninh mới ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, Số 1, 2013. Nghiêm Tuấn Hùng (2014), “Phản ứng của khu vực Đông Nam Á trước sự trỗi dậy của Trung Quốc những năm đầi thế kỷ XXI”, Tạp chí Những vấn đề kinh tế & chính trị thế giới, số 4 (216)/2014. PGS TS Trần Minh Sơn, “Những chuyển động trong cấu trúc an ninh khu vực châu Á – Thái Bình Dương”, Tạp chí Quốc phòng toàn dân, 22/1/2015; Trần Khánh, Hồ Thị Ái Phương (2015), “Triển vọng ASEAN và sự chi phối của các nước lớn-Những thách thức đối với Việt Nam”, Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 4(181), 2015. Các công trình nghiên cứu kể trên của các tác giả trong nước đã cung cấp những góc nhìn khá sâu về chủ nghĩa khu vực và các thể chế đa phương ở Đông Á về ASEAN và các tiến trình hợp tác khu vực ở Đông Á do ASEAN khởi xướng như ASEAN+3. Các công trình kể trên đều ít nhiều đề cập đến sự tham gia và đóng góp của ASEAN trong hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á nhưng chưa dành hàm lượng phân tích nhiều về ASEAN như một thực thể có vai trò trong tiến trình liên kết khu vực và chưa xâu chuỗi các hoạt động có đóng góp của ASEAN thành một tổng thể. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu Làm rõ vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác, liên kết tại Đông Á, nhất là giai đoạn kể từ sau năm 1997. Qua việc: i) Phân tích
7 cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của liên kết khu vực ở Đông Á; ii) Đánh giá quá trình vận động của ASEAN để tạo lập vai trò trong tiến trình này và iii) Dự báo triển vọng vai trò của ASEAN trong liên kết khu vực ở Đông Á, và kiến nghị chính sách đối với Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: vai trò của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực, đối tượng nghiên cứu kiến nghị chính sách là định hướng chính sách đối ngoại của Việt Nam khi tham gia ASEAN. - Phạm vi không gian: khu vực Đông Á theo phạm vi địa lý mở rộng, tức là không chỉ bó hẹp giữa các nước Đông Bắc Á và Đông Nam Á, mà bao gồm cả các nước có lợi ích và ảnh hưởng ở khu vực, cụ thể là các nước đang tham gia vào tiến trình hợp tác Đông Á do ASEAN chủ trì. - Phạm vi thời gian: từ năm 1997 khi ASEAN khởi xướng khuôn khổ hợp tác ASEAN+3, cho đến năm 2015 và dự báo đến 2020. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Các phương pháp chủ yếu được áp dụng là phương pháp lịch sử, hệ thống, phân tích và dự báo. Phân tích theo tư duy biện chứng, có kết hợp giữa so sánh lý thuyết và thực tiễn. 6. Đóng góp của luận án - Luận án được hoàn thành dự kiến sẽ đóng góp một góc nhìn khoa học, toàn diện hơn về vai trò của ASEAN trong các tiến trình hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á. - Về học thuật: luận án sẽ góp phần củng cố thêm luận điểm đã được nhiều nhà lý luận theo trường phái tự do thể chế và chủ nghĩa kiến tạo áp dụng để giải thích về các vấn đề hợp tác khu vực. - Về chính sách: luận án mong muốn sẽ đóng góp những kiến nghị chính sách mang tính khoa học và toàn diện cho sự tham gia của Việt
8 Nam trong thúc đẩy vài trò của ASEAN trong tiến trình liên kết và hợp tác Đông Á trong tương lai. - Về đào tạo: luận án có thể được coi là một nguồn tài liệu tham khảo cho đào tạo ở hệ cử nhân, sau đại học cho các chuyên đề về ASEAN và liên kết khu vực. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án gồm 3 chương chính như sau: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của liên kết khu vực ở Đông Á tập trung làm rõ: i) Cơ sở lý luận của liên kết khu vực, vai trò của các nước vừa và nhỏ trong quan hệ quốc tế, các tiêu chí đánh giá vai trò của một tổ chức khu vực ii) Tiến trình liên kết khu vực ở Đông Á từ sau Chiến tranh Lạnh đến 2015, làm nền tảng cho phân tích ở chương sau về vai trò của ASEAN trong tiến trình này. Chƣơng 2: Quá trình ASEAN tạo dựng và khẳng định vai trò trong hợp tác, liên kết khu vực đi sâu vào phân tích quá trình vận động của ASEAN để tạo dựng vai trò trong hợp tác và liên kết ở khu vực Đông Á thông qua các giai đoạn lịch sử cụ thể, đồng thời, rút ra những nhân tố cơ bản giúp ASEAN có được vai trò này. Chƣơng 3: Triển vọng liên kết ở Đông Á, vai trò của ASEAN và các khuyến nghị đối với VN đưa ra các kịch bản về triển vọng vai trò của ASEAN trong tiến trình này trong tương lai, qua đó, đề xuất các khuyến nghị chính sách đối với Việt Nam.
9 CHƢƠNG 1 VẤN ĐỀ LIÊN KẾT KHU VỰC TRONG QUAN HỆ QUỐC TẾ - LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN Ở ĐÔNG Á Chương này sẽ tập trung tìm hiểu một số khía cạnh lý thuyết của liên kết và hợp tác ở cấp độ khu vực, vai trò của các nước vừa và nhỏ trong quan hệ quốc tế và trên cơ sở đó, nhìn nhận lại thực tiễn hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á từ sau Chiến tranh Lạnh đến nay. 1.1. Lý thuyết về liên kết khu vực 1.1.1. Khái niệm Liên kết khu vực là sự tập hợp một cách tự nguyện các nguồn lực của các quốc gia, dân tộc khác nhau trên cùng một đơn vị địa lý, sinh thái cho một mục đích tiến bộ chung, nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế, ổn định chính trị-xã hội, hạn chế tác động tiêu cực từ bên ngoài, nâng cao khả năng cạnh tranh và vai trò của mình trên trường quốc tế. Trong khi đó, khu vực hoá lại được nhìn nhận là “quá trình làm tăng tính khu vực, làm thay đổi những sự khác nhau tương đối sang những yếu tố giống nhau ngày càng nhiều, được xúc tiến bởi sự hợp tác và liên kết sâu rộng của các quốc gia-dân tộc trong khuôn khổ tổ chức khu vực, nhằm tạo ra khối sức mạnh, có một bản sắc riêng khác với khu vực khác.” Khi quá trình liên kết khu vực giữa các quốc gia dân tộc trong cùng một khu vực địa lý đạt đến mức độ cao, kết quả có thể là sự hình thành một thực thể kinh tế-xã hội và chính trị mới. 1.1.2. Các hình thức liên kết kinh tế Theo quan điểm của Bela Balassa1, tiến trình liên kết kinh tế khu vực có 5 cấp độ tuần tự để đạt đến liên kết toàn diện bao gồm: i) Ký kết và thực hiện các Hiệp định thương mại tự do ii) Lập Liên minh thuế quan 1 Bela Balassa, Gila Balassa, ai phược nêu trong ngđi, Routledge Revivals, 1961.
10 iii) Lập thị trường chung thống nhất iv) Hình thành liên minh kinh tế v) Liên kết kinh tế toàn diện Đây là các cấp độ liên kết mà có thể sử dụng để nghiên cứu các cấu trúc liên kết khu vực đã và đang hình thành mà có sự tham gia của ASEAN. Trên cơ sở các tính chất, đặc điểm của tiến trình liên kết theo hướng khu vực hoá, có thể phân loại liên kết khu vực ra thành 3 loại hình chính: i) Liên kết tự nhiên. ii) Hình thức liên kết “lai ghép”. iii) Hình thức liên kết thứ ba. Trên thực tế, dù liên kết dưới hình thức và loại hình nào, điều quan trọng để liên kết và hội nhập mang lại kết quả tích cực là các nước thành viên cần có một tầm nhìn và chiến lược tổng thể, nhất quán và lâu dài. 1.2. Các luận điểm chính về liên kết và hợp tác khu vực trong lý thuyết quan hệ quốc tế 1.2.1. Chủ nghĩa tự do Theo quan điểm của chủ nghĩa tự do nói chung, quốc gia là chủ thể quan trọng nhất, nhưng không phải là duy nhất của quan hệ quốc tế. Các chủ thể khác bao gồm các tổ chức phi chính phủ, các tổ chức quốc tế, các thể chế đa phương và các cá nhân. Chủ nghĩa tự do nhấn mạnh tính hệ thống cũng như vai trò của thể chế trong việc cung cấp thông tin, giảm chi phí giao dịch giữa các thành viên, và do đó tạo thuận lợi cho hợp tác giữa các quốc gia, đặc biệt là hợp tác kinh tế. Trong các trường phái chính thuộc Chủ nghĩa Tự do, Tự do thể chế là mảng lý luận tập trung làm làm rõ vai trò của các tổ chức quốc tế trong quan hệ quốc tế, và do đó tạo cơ sở cho việc phân tích các vấn đề về hội nhập và liên kết khu vực.
11 1.2.2. Chủ nghĩa Kiến tạo Chủ nghĩa Kiến tạo là một mô hình lý thuyết không mang tính đồng nhất, với nhiều luận đề cơ bản dựa trên các mô hình lý thuyết khác như chủ nghĩa hiện thực hoặc chủ nghĩa tự do. Điểm đặc trưng căn bản của Chủ nghĩa Kiến tạo là nhấn mạnh nhận thức chủ quan của từng quốc gia về bản sắc với vai trò là biến số chính tác động đến cách nhìn nhận lợi ích quốc gia cũng như quan hệ quốc tế. 1.2.3. Lý thuyết về liên kết khu vực mới Trong suốt thời kỳ Chiến tranh Lạnh, các lý thuyết tập trung vào lý giải tiến trình liên kết khu vực ở châu Âu có thể kể đến như thuyết chức năng, thuyết chức năng mới, thuyết liên bang mới và thuyết liên chính phủ. Cho tới thời điểm đó, mô hình liên kết khu vực ở châu Âu được đánh giá là thành công nhất,trở thành mô hình liên kết cho nhiều khu vực khác. Những biến đổi trong cấu trúc hệ thống quốc tế sau Chiến tranh Lạnh đã tạo cơ hội cho các hình thức liên kết khu vực phát triển đa dạng hơn. Khái niệm “liên kết khu vực mở” đã nổi lên. Lý thuyết liên kết khu vực mới tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của các thể chế trong thúc đẩy liên kết và hợp tác khu vực. 1.3 Lý luận về vai trò của các nƣớc vừa và nhỏ trong quan hệ quốc tế Vai trò của các nước vừa và nhỏ ngày càng được quan tâm nhiều hơn kể từ giữa Thế kỷ XX trở lại đây khi sự xuất hiện của các quốc gia mới giành độc lập từ các thuộc địa khiến số lượng các nước vừa và nhỏ gia tăng, cùng với tác động của quá trình toàn cầu hóa làm thay đổi đánh giá về sức mạnh của mỗi quốc gia. Vai trò của các nước nhỏ và vừa được thể hiện rõ nét hơn thông qua các thể chế quốc tế khi họ nỗ lực đảm bảo an ninh cho mình trên cơ sở luật quốc tế và thông qua việc ủng hộ đàm phán về các thỏa thuận mang tính ràng buộc về pháp lý, trong khuôn khổ của các tổ chức hoặc thể chế quốc tế.
12 1.4 Thực tiễn hợp tác và liên kết khu vực Đông Á từ sau Chiến tranh thế giới thứ Hai đến nay 1.4.1 Một số ý tưởng hợp tác trước 1997 Quá trình liên kết khu vực theo hướng khu vực hóa ở Châu Á- Thái Bình Dương đã bắt đầu manh nha từ thập niên 50 của thế kỷ XX. Các nỗ lực của Đông Á nhằm thiết lập một cơ chế khu vực có thể kể đến đầu tiên là cuộc thảo luận về Hiệp ước Thái Bình Dương (Pacific Pact) giai đoạn 1949-1951. Tiếp đó, phải kể đến là sự ra đời của Khối Hiệp ước Đông Nam Á (SEATO) vào năm 1954, được coi là động thái của Mỹ nhằm ổn định chiến lược ở khu vực Đông Nam Á. Sau SEATO, một loạt các tổ chức ở khu vực khác cũng ra đời. Hiệp hội Đông Nam Á (ASA) gồm Philippines, Malaysia và Thái Lan, được thành lập năm 1961 nhưng thất bại. Trên thực tế, sự ra đời và hoạt động của các tổ chức này có vai trò đặt nền móng về ý tưởng cho việc thành lập Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) vào năm 1967. Tại Đông Bắc Á, một số sáng kiến hợp tác khu vực cũng được đề xuất với mức độ thành công khác nhau. Năm 1965, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) ra đời từ sáng kiến của Nhật, sau này phát triển thành một định chế tài chính quan trọng ở khu vực. Năm 1966, Tổng thống Hàn Quốc Park Chung-hee khởi xướng ý tưởng về Hội đồng châu Á và Thái Bình Dương (ASPAC) nhằm thống nhất châu Á chống lại Trung Quốc, nhưng không thành công sụp đổ năm 1974. 1.4.2. Sự phát triển các sáng kiến và khuôn khổ hợp tác khu vực kể từ sau Chiến tranh Lạnh Sau Chiến tranh Lạnh,các nước đều có lợi ích chung là tạo môi trường hòa bình và thuận lợi để phát triển kinh tế. Các nỗ lực liên kết khu vực khởi đầu từ liên kết ở Đông Nam Á, với sự ra đời và phát triển của ASEAN, và thông qua ASEAN, nhiều cơ chế hợp tác giữa ASEAN với các quốc gia ở Đông Bắc Á, và châu Á-Thái Bình
13 Dương được hình thành như ASEAN+3, Cấp cao Đông Á (EAS), Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) tạo nên một mạng lưới các hình thức liên kết và hợp tác đan xen ở khu vực Đông Á. Điểm mốc đánh dấu xu hướng hợp tác Đông Á rõ rệt nhất phải kể đến từ cuối những năm 1990 khi nổ ra cuộc khủng hoảng tài chính tác động mạnh mẽ đến khu vực, dẫn đến sự hình thành cơ chế hợp tác ASEAN+3. Song song với các khuôn khổ hợp tác và đối thoại do ASEAN chủ trì, tại Đông Á còn diễn ra các thỏa thuận liên kết kinh tế đan xen giữa ASEAN với các Đối tác,dưới hình thức các Khu vực mậu dịch tự do (FTA) hoặc Đối tác kinh tế toàn diện (CEP) giữa ASEAN+1 với 5 đối tác là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Australia và New Zealand và Khuôn khổ đối tác kinh tế toàn diện khu vực giữa ASEAN với cả 6 đối tác kể trên (RCEP). 1.5 Một số đặc điểm chung của các xu hƣớng hội nhập và liên kết khu vực ở Đông Á Thứ nhất, liên kết diễn ra từng bước và thường bắt đầu từ hợp tác kinh tế/chuyên ngành để tạo nền tảng và sự gắn kết ban đầu, qua đó, từng bước, mở rộng sang các lĩnh vực khác. Thứ hai, các thể chế/ cơ chế liên kết nổi trội ở khu vực đều là các thể chế liên chính phủ, có chức năng điều chỉnh các quan hệ kinh tế-thương mại, chính trị-an ninh, văn hoá-xã hội… giữa các nước thành viên. Thứ ba, sự thiếu vắng một cơ chế hợp tác đa phương bao trùm ở khu vực dẫn đến sự hình thành nhiều cơ chế và khuôn khổ, cả song phương và đa phương đan xen, với mục tiêu, quy mô và hình thức hợp tác và liên kết mang tính đặc thù riêng. Thứ tư, do tồn tại sự cạnh tranh lợi ích và chi phối của nhiều nước lớn ở khu vực, liên kết và hợp tác ở Đông Á không giống với mô hình của EU. Thứ năm, không thể phủ nhận rằng, quá trình tương tác, hợp tác và gắn kết đã giúp các nước trong khu vực, đặc biệt là các quốc gia ở
14 Đông Nam Á, ý thức được rõ hơn về một bản sắc chung, những quy chuẩn chung mà họ đang chia sẻ. 1.6 Thuận lợi và thách thức của xu hƣớng gia tăng liên kết ở khu vực 1.6.1.Thuận lợi Về chính trị-an ninh: Thuận lợi lớn nhất là xu hướng gia tăng liên kết thời gian qua đã góp phần rất quan trọng tạo dựng môi trường hoà bình, ổn định cho phát triển ở khu vực. Trong xu thế liên kết khu vực gia tăng, mạng lưới các thiết chế quốc tế, đặc biệt là các tổ chức quốc tế trong mọi lĩnh vực cũng được củng cố. Đông Á là địa bàn hiện diện lợi ích và cạnh tranh ảnh hưởng của các nước lớn, các nỗ lực liên kết và hợp tác khu vực được thúc đẩy trong hơn hai thập kỷ gần đây. Về kinh tế: Gia tăng liên kết ở khu vực tạo ra cơ hội cho các nước có thể đẩy nhanh tăng trưởng kinh tế và nâng cao mức sống. Ở Đông Á, liên kết khu vực đã góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy trao đổi thương mại và đầu tư giữa các quốc gia. Các thỏa thuận tự do hóa thương mại trong khuôn khổ ASEAN (như AFTA, AEC) và giữa ASEAN với các Đối tác (FTA ASEAN+1, việc hình thành RCEP, TPP) đã và đang tạo ra những khu vực thị trường với quy mô rộng lớn, giúp các nước tận dụng tính kinh tế của quy mô và tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế. Về đời sống xã hội: Mặt tích cực của xu hướng gia tăng liên kết khu vực là làm phong phú hơn đời sống văn hoá của các nước do sự tương tác giữa các nền văn hoá; thông qua đó có thể tiếp thu nét mới, hiện đại và tinh tuý của văn hoá các dân tộc. 1.6.2 Hạn chế và thách thức Về chính trị-an ninh: Gia tăng liên kết khu vực cũng đặt ra nhiều thách thức đe doạ chính trị-an ninh quốc gia nếu không kiểm soát và xử lý tốt các vấn đề nảy sinh.Vai trò của các nước lớn tại các thể chế hợp tác khu vực ở Đông Á cũng là một thách thức đối với các quốc gia vừa và nhỏ. Điểm hạn chế đáng chú ý nữa của liên kết khu vực ở Đông Á là sự thiếu vắng vai trò dẫn dắt của một hoặc một vài nước như mô hình
15 Đức và Pháp ở EU. Về kinh tế: Xu thế gia tăng liên kết khu vực cũng đặt các nước trước thách thức của cạnh tranh và điều chỉnh. Theo đó, các nước phải tiến hành điều chỉnh chính sách cũng như các hoạt động thực tiễn theo hướng tự do hoá và mở cửa nhiều hơn. Về đời sống xã hội: Liên kết khu vực cũng đặt ra các vấn đề như nguy cơ gia tăng thất nghiệp của một bộ phận người lao động trong xã hội do kết quả tất yếu của việc chuyển đổi cơ cấu kinh tế và cạnh tranh. CHƢƠNG 2 QUÁ TRÌNH ASEAN TẠO DỰNG VAI TRÒ TRONG LIÊN KẾT KHU VỰC Ở ĐÔNG Á 2.1 Chính sách của ASEAN đối với liên kết khu vực Các nước ASEAN là những quốc gia đi đầu trong nỗ lực hình thành và phát triển các khuôn khổ hợp tác đa phương và liên kết khu vực tại khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Quá trình phát triển kể từ sau khi hoàn tất mở rộng thành viên đến khi quyết định xây dựng cộng đồng đã cho thấy mong muốn và cam kết mạnh mẽ của các nước ASEAN đối với liên kết khu vực. Sự phát triển của ASEAN đã đem lại nhiều lợi ích cho các nước thành viên, và điều quan trọng đầu tiên là nó giúp đem lại môi trường hoà bình và ổn định ở một khu vực. Thông qua ASEAN, các nước thành viên có một vị thế và tiếng nói có trọng lượng hơn trong quan hệ với các đối tác bên ngoài, nhất là các nước lớn. Quan điểm và tính toán của các nước ASEAN đối với liên kết khu vực tương đối đồng nhất, mặc dù ở mức độ khác nhau tùy thuộc vào mục tiêu và lợi ích của mỗi quốc gia. 2.2 Các nhân tố giúp ASEAN phát huy vai trò ở khu vực 2.2.1. Điều kiện khách quan Bối cảnh khu vực sau khi kết thúc Chiến tranh Lạnh với sự chấm dứt quan hệ đối đầu hai cực, các nhu cầu hợp tác kinh tế và phát triển
16 gia tăng là điều kiện quan trọng cho hợp tác và liên kết khu vực được thúc đẩy. Các tham vọng bá quyền của Trung Quốc mà các nước láng giềng khu vực đã trải nghiệm qua nhiều thời kỳ phong kiến khác nhau đã khiến các quốc gia khác khó có được sự tin tưởng vào liên kết khu vực ở Đông Á qua sáng kiến Bán cầu Đại Đông Á hay thành lập Qũy tiền tệ châu Á nhưng không thành do thiếu vắng sự ủng hộ cần thiết, một phần xuất phát từ e ngại về quá khứ của đế quốc Nhật ở châu Á. 2.2.2. Năng lực của ASEAN ASEAN đã phát huy tốt vai trò của nhóm các nước vừa và nhỏ làm cầu nối gắn kết quan hệ và lợi ích giữa các nước, nhất là các nước lớn, để thúc đẩy hợp tác và liên kết khu vực. Một số nước thành viên chủ chốt trong ASEAN có quan hệ song phương tốt với cả Mỹ và Trung Quốc là hai cường quốc quan trọng hàng đầu ở khu vực, giúp ASEAN có cơ hội tốt hơn để tiếp cận và gắn kết Trung-Mỹ tham gia xây dựng vào các cơ chế hợp tác do ASEAN khởi xướng. Bắt đầu từ việc xây dựng khuôn khổ thể chế, hình thành các chuẩn mực, quy tắc ứng xử trong khuôn khổ ASEAN, sau đó từng bước mở rộng ra đối với các nước khi tham gia hợp tác khu vực ở Đông Á, ASEAN đã tạo dựng được nền tảng quan trọng cho hợp tác và liên kết khu vực. 2.3 Quá trình ASEAN tạo dựng vai trò trong thúc đẩy liên kết khu vực 2.3.1. Củng cố hợp tác nội khối, thúc đẩy liên kết khu vực ở Đông Nam Á ASEAN được thành lập năm 1967, và được đánh giá là một trong những tổ chức khu vực thành công của các nước đang phát triển. Quá trình tạo dựng vai trò của ASEAN ở khu vực Đông Á bắt nguồn từ nỗ lực củng cố hợp tác nội khối và thúc đẩy liên kết ở chính Đông Nam Á. Từ thế mạnh có được sau khi đạt được những thành công nhất
17 định trong liên kết nội khối, ASEAN đã từng bước mở rộng quan hệ với các đối tác bên ngoài, đẩy mạnh các cơ chế đối thoại và hợp tác đa dạng ở khu vực, qua đó, thúc đẩy tiến trình liên kết ở Đông Á. 2.3.2. Mở rộng quan hệ đối ngoại, phát huy vai trò trong thúc đẩy hợp tác Đông Á Sự hình thành ASEAN-10 cùng với kết quả hợp tác tích cực thu được trong 30 năm kể từ ngày thành lập đã hỗ trợ tích cực cho các nước thành viên phát triển kinh tế-xã hội, đồng thời tạo ra những tiền đề vật chất quan trọng để ASEAN gia tăng liên kết khu vực sâu rộng hơn trong giai đoạn tiếp theo. ASEAN đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận trên 3 nhóm lĩnh vực quan trọng gồm chính trị-an ninh, kinh tế và văn hoá-xã hội, sau này trở thành 3 trụ cột của Cộng đồng ASEAN. 2.3.3. Vai trò tích cực của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực ở Đông Á Cùng với nỗ lực đẩy mạnh liên kết nội khối, các nước ASEAN cũng không ngừng mở rộng quan hệ với các đối tác bên ngoài. Thông qua quan hệ đối ngoại, ASEAN đã tranh thủ được sự hợp tác và hỗ trợ thiết thực từ các đối tác bên ngoài, phục vụ mục tiêu an ninh và phát triển của Hiệp hội; đồng thời góp phần quan trọng thúc đẩy và kết nối các mối liên kết khu vực với nhiều tầng nấc khác nhau ở Châu Á-Thái Bình Dương. 2.3.4. Tạo dựng và thúc đẩy các cơ chế hợp tác về an ninh, các chuẩn mực ứng xử nhằm duy trì hòa bình, an ninh khu vực ASEAN đã phát huy tốt lợi thế của nhóm các nước vừa và nhỏ trong việc gắn kết và điều hòa lợi ích giữa các nước lớn ở Đông Á, nhất là giữa 3 nước Đông Bắc Á vốn có những nghi kỵ của lịch sử và giữa Trung-Mỹ vốn có sự cạnh tranh ảnh hưởng ngày càng tăng ở khu vực. ASEAN đã áp dụng chính Phương cách ASEAN vào việc vận hành các diễn đàn và cơ chế hợp tác với các Đối tác ở khu vực.
18 Nguyên tắc tham vấn và đồng thuận tiếp tục được vận dụng trong quá trình ASEAN điều hành và chủ trì các Hội nghị ASEAN+ với các Đối tác, được các Đối tác tôn trọng và chấp nhận. 2.3.5. Vai trò trong thúc đẩy liên kết kinh tế Đông Á ASEAN đã tham gia tích cực và thúc đẩy thành công các sáng kiến liên kết kinh tế và hợp tác tài chính quan trọng ở khu vực Đông Á như Đa phương hóa Sáng kiến Chiềng Mai (CMIM) về hoán đổi tiền tệ, tăng thanh khoản trong trường hợp các nước thành viên gặp khó khăn về thanh toán ; xây dựng Thị trường trái phiếu châu Á (ABMI). Ngoài các liên kết kinh tế do ASEAN chủ trì, một số nước thành viên ASEAN như Brunei, Malaysia, Singapore, Việt Nam đã tham gia đàm phán Hiệp định TPP do Mỹ thúc đẩy nhằm hướng đến tự do hóa rộng rãi hơn thương mại và đầu tư ở khu vực Thái Bình Dương. 2.4 Quan điểm của các nƣớc lớn vềvai trò của ASEANtrong cấu trúc hợp tác khu vực Đông Á Quá trình hợp tác và liên kết ở khu vực Đông Á được đẩy mạnh khiến các nước lớn ngày càng quan tâm và muốn thông qua ASEAN cũng như các diễn đàn của ASEAN để gia tăng ảnh hưởng và lợi ích của mình ở khu vực. Mỗi nước lớn đều có cách nhìn nhận và đánh giá về vai trò của ASEAN riêng nhưng tựu chung lại đều ủng hộ ASEAN đóng một vai trò trung tâm ở khu vực. Mỹ ủng hộ ASEAN phát huy vai trò trung tâm ở khu vực, bày tỏ cam kết đối với các diễn đàn đối thoại và hợp tác do ASEAN dẫn dắt. 2.5 Hạn chế của ASEAN trong nỗ lực thúc đẩy liên kết khu vực Do năng lực thực sự của ASEAN còn hạn chế, khả năng ứng phó nhanh và hiệu quả của ASEAN và các cơ chế do ASEAN dẫn dắt khi nảy sinh vấn đề tác động đến khu vực chưa cao. Việc đưa nguyên tắc của ASEAN trở thành chuẩn mực chung của khu vực còn gặp nhiều khó khăn. Các quy chuẩn, nguyên tắc hoạt