VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
----------
VƯƠNG TOÀN THẮNG
CHƠI CỔ VẬT: VĂN HÓA
CỦA GIỚI TRUNG LƯU HÀ NỘI
Ngành: Văn hóa học
Mã số: 9 22 90 40
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC
HÀ NỘI – 2024
Công trình đã được hoàn thành tại:
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. ĐỖ LAI THÚY
2. TS. ĐỖ LAN PHƯƠNG
Phản biện 1: PGS.TS. Nguyễn Văn Cương
Phản biện 2: GS.TS. Bùi Quang Thanh
Phản biện 3: PGS.TS. Lâm Bá Nam
Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ, họp tại Học viện
Khoa học xã hội, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội
Vào lúc h phút, ngày tháng năm 2023
Có thể tìm hiểu luận án tại:
Thư viện Quốc gia
Thư viện Học viện Khoa học xã hội.
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Giới trung lưu hay thường gọi là tầng lớp trung lưu- thuật ngữ chỉ
một giai tầng trong xã hội, là nhóm người tạo nên khuynh hướng chủ đạo
của các nước phát triển trên thế giới hiện nay. Họ được xem là những người
thúc đẩy tiến trình phát triển ở mỗi quốc gia- dân tộc. Về cơ bản, giới trung
lưu là tập hợp những người có cuộc sống khá giả, trình độ học vấn cao,
hoặc được đào tạo nghề nghiệp thành thạo (trình độ tay nghề cao), có ý thức
chính trị, đạo đức, thẩm mỹ, pháp luật tốt, có tinh thần sáng tạo, chủ động
học hỏi vươn lên làm chủ được bản thân, khẳng định vị thế trong xã hội.
Chơi đồ cổ có thể gọi là một loại hình trò chơi giải trí mang đậm
chất trí tuệ,người tham gia cần thỏa mãn ba điều kiện: đam mê, tiền bạc và
tri thức, mà để thỏa mãn ba điều kiện này phải là những người ít nhất là khá
giả, hay là tầng lớp trung lưu (như các nghiên cứu xã hội học gần đây ở
Việt Nam gọi tên). Cùng với sự bùng phát hiện tượng chơi cổ vật trong giới
trung lưu, và văn hóa của giới trung lưu vẫn còn ít được quan tâm trong các
nghiên cứu của ngành khoa học nhân văn hiện nay. Các nghiên cứu xã hội
học (của học giả cả trong và ngoài nước) gần đây cho biết, trong bối cảnh
chuyển đổi sang phát triển xã hội công nghiệp hiện đại hóa và hội nhập toàn
cầu, Việt Nam đang dần có tỉ lệ cơ cấu dân cư là trên dưới 30% dân số
thuộc tầng lớp trung lưu. Do đó, các nhà xã hội học khuyến nghị, Việt Nam
cần được trung lưu hóa xã hội để nâng cao đời sống người dân cả ở mức
sống và chất lượng sống, cũng như xây dựng xã hội trung lưu theo mô hình
của xã hội hậu công nghiệp hóa và công nghệ hiện đại, thông tin kỹ thuật
số, được xem là một xu hướng tất yếu và ngày càng trở nên phổ biến. Như
vậy, việc nghiên cứu về giới trung lưu hiện nay cần sự quan tâm hơn nữa
của các ngành khoa học nhân văn, trong đó có Văn hóa học, mà tiếp cận
chơi cổ vật có thể được xem như một trong các hướng tìm hiểu về văn hóa
của giới trung lưu nói chung và giới trung lưu ở Hà Nội nói riêng. Hơn nữa,
chơi cổ vật hiện đang là một hiện tượng văn hóa- xã hội được nhiều người
quan tâm, không chỉ giới nghiên cứu, do đó, nó rất cần được nghiên cứu.
2
Trong luận án này, việc xem xét thú chơi cổ vật là một sở thích hay
còn là một thực hành văn hóa, một thực hành xã hội cũng cần được giải
đáp. Thực tế cho thấy, trong quá trình tham gia chơi cổ vật, các “bước” chơi
làm nảy sinh nhu cầu liên kết giữa những người tham gia, hình thành các
nhóm, các CLB, Hội cổ vật và Hội chơi cổ vật. Mối quan hệ giữa các thành
viên trong và ngoài hội/CLB, cũng như các mối quan hệ “liên” hội, đã tạo
ra những mạng lưới xã hội đan chéo. Ở đó, thành viên có thể sử dụng các
mối quan hệ này để theo đuổi thú chơi cổ vật, vậy họ được gì ở đó. Hoạt
động của các Hội/CLB có vai trò như thế nào đối với hội viên và có phải là
một hình thức biểu hiện của “tiểu văn hóa” trung lưu, vai trò của nó đối với
tổng thể văn hóa- xã hội của Hà Nội như thế nào?. Tất cả đều cần làm rõ từ
kết quả nghiên cứu thực tiễn…
Là giảng viên văn hóa tại một Trường đào tạo cán bộ Đảng cho
thành phố Hà Nội, và cũng là một người chơi cổ vật lâu năm, có một số trải
nghiệm khi tham gia vào quá trình thành lập và hoạt động của các CLB,
Hội chơi cổ vật của Hà Nội, NCS muốn nghiên cứu về thú chơi này nhằm
góp phần làm dầy thêm những nghiên cứu về văn hóa Hà Nội, đặc biệt, chơi
cổ vật hiện đang rất phát triển trong bối cảnh mới của Hà Nội hiện đại hóa.
NCS cũng biết được nghề nghiệp, mức sống, ứng xử xã hội của nhiều người
chơi cổ vật, nhận thấy chơi cổ vật không đơn thuần chỉ là một thực hành trò
chơi giải trí theo sở thích,quá trình tham gia chơi nói lên văn hóa của người
chơi. Do đó, NCS đã chọn đề tài nghiên cứu Chơi cổ vật: văn hóa của giới
trung lưu Hà Nội làm luận án Tiến sĩ Văn hóa học.
Luận án này chọn nghiên cứu vai trò của chơi cổ vật trong đời sống
văn hóa của một bộ phận giới trung lưu ở Hà Nội, xem nó như một lăng
kính để quan sát và nhận biết đời sống văn hóa đa dạng, phong phú của tầng
lớp trung lưu Hà Nội hiện nay. Thông qua nghiên cứu này, tác giả mong
muốn tìm hiểu giới trung lưu Hà Nội như một nhóm xã hội có đời sống văn
hóa độc đáo, có chất lượng cao, có những phương thức thích ứng với cuộc
sống cũng như thể hiện nét riêng khác, vị thế và sự đóng góp của mình
trong đời sống văn hóa chung ở một đô thị lớn như Hà Nội.
3
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Thông qua nghiên cứu các cách thức/lối chơi cổ vật và các hoạt
động xung quanh chơi cổ vật của một nhóm trung lưu ở Hà Nội hiện nay,
luận án chỉ ra: chơi cổ vật là một phần văn hóa của giới trung lưu tại đây và
đưa ra một số bàn luận xung quanh vai trò của chơi cổ vật đối với đời sống văn
hóa của giới trung lưu ở Hà Nội.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Từ mục đích nghiên cứu đã nêu ở trên, NCS đặt ra các nhiệm vụ
nghiên cứu cụ thể như sau:
(1) Tìm hiểu sự hình thành tầng lớp trung lưu, sự xuất hiện và phát
triển chơi cổ vật ở Hà Nội;
(2) Trình bày về các lối/phong cách chơi cổ vật thịnh hành, làm rõ
đặc điểm của những người trung lưu chơi cổ vật ở Hà Nội hiện
nay;
(3) Phân tích làm rõ vai trò của các hội/CLB chơi cổ vật đối với
người chơi cổ vật ở Hà Nội và các mối quan hệ liên quan;
(4) Phân tích làm rõ vai trò của chơi cổ vật đối với lối sống cá
nhân và đối với văn hóa của giới trung lưu Hà Nội.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là các phong cách/lối chơi
cổ vật được thực hành bởi một số nhóm chơi cổ vật (với các nhà sưu tập
thành danh được chọn làm đối tượng khảo sát của luận án), thông qua các
hoạt động của họ như sưu tầm, trao đổi, mua bán cổ vật, xây dựng bộ sưu
tập, trưng bày, cùng với hoạt động của các CLB, Hội chơi cổ vật.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
* Về nội dung: Để hiểu rõ về chơi cổ vật ở Hà Nội, NCS thực hiện
việc tìm hiểu tất cả các yếu tố liên quan như sự hình thành chơi cổ vật (với
các yếu tố lịch sử, quá trình lưu truyền, sở hữu, bối cảnh chính trị- xã
hội...), đến phong cách/lối chơi cổ vật định hình và thay đổi. Đi cùng đó là
