Tóm tắt luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Hâm mộ thần tượng trong đời sống giới trẻ Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Juijung Jone Jone | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là khám phá thực hành hâm mộ thần tượng và chỉ ra phương thức kiến tạo bản sắc của giới trẻ trong những động năng của xã hội Việt Nam đương đại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Hâm mộ thần tượng trong đời sống giới trẻ Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐINH VIỆT HÀ HÂM MỘ THẦN TƯỢNG TRONG ĐỜI SỐNG GIỚI TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Văn hóa học Mã số: 9 22 90 40 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Hà Nội - 2021
Công trình được hoàn thành tại: Học viện Khoa học xã hội -Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Quỳnh Phương Phản biện 1: PGS.TS. Phạm Thị Thu Hương Phản biện 2: PGS.TS. Vũ Thị Phương Hậu Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp tại: Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội. Vào hồi……giờ……phút, ngày…..…tháng…...năm 2021 Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia - Thư viện Học viện
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, hâm mộ thần tượng trở thành một hiện tượng nổi bật, phổ biến của giới trẻ trên phạm vi toàn cầu. Từ phương diện học thuật, hâm mộ thần tượng là một khía cạnh nghiên cứu quan trọng về văn hóa giới trẻ. Nghiên cứu về hâm mộ thần tượng sẽ giúp nhận diện những chiều kích mới của văn hóa giới trẻ với những động năng của xã hội Việt Nam đương đại. Hâm mộ thần tượng không phải là hiện tượng hoàn toàn mới ở Việt Nam. Khi đất nước còn chìm đắm trong khói lửa chiến tranh, những lãnh tụ cách mạng, những người lính anh dũng không tiếc tuổi xuân cho sự nghiệp giải phóng dân tộc được xem là hình mẫu của lớp lớp thanh niên. Sau khi đất nước giải phóng, bước vào công cuộc hàn gắn vết thương chiến tranh, những người được ngưỡng mộ và được coi là tấm gương sáng cho thế hệ trẻ chính là những anh hùng lao động. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, các ngôi sao giải trí, những người nổi tiếng lại là những thần tượng có sức thu hút mạnh mẽ đối với số đông giới trẻ. Việc giới trẻ hiện nay trở nên say mê với những ca sĩ, diễn viên, cầu thủ và tham gia vào những cộng đồng người hâm mộ cuồng nhiệt chờ chực ở sân bay, khóc lóc, ngất xỉu vì thần tượng, sẵn sàng bỏ ra những số tiền lớn so với khả năng chi tiêu ở độ tuổi của họ để mua album, gậy cổ vũ (lightstick), mua vé dự concert... đã khiến không ít phụ huynh lo ngại và tỏ ra hoang mang vì không hiểu nổi con em họ đã nghĩ gì và tại sao các ngôi sao giải trí kia lại có thể khiến con em họ “phát cuồng” như thế. Điều này gợi ra những câu hỏi nghiên cứu có tính then chốt để hiểu về giới trẻ Việt Nam trong bối cảnh văn hoá tiêu dùng phát triển mạnh mẽ và sự khủng hoảng về căn tính của những người trẻ còn loay hoay tìm giá trị bản thân. Từ góc nhìn nghiên cứu văn hóa, quan điểm của chính những người trẻ - như là “tiếng nói người trong cuộc” - cần phải được “lên tiếng”. Tìm hiểu việc hâm mộ thần tượng của giới trẻ có thể góp phần làm lộ ra các chiều 1
kích phong phú, đa chiều của văn hoá giới trẻ ngày nay. Vì vậy, chúng tôi tin rằng “Hâm mộ thần tượng trong đời sống giới trẻ Việt Nam hiện nay” là một đề tài nghiên cứu có tính cấp thiết cao. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu của đề tài là khám phá thực hành hâm mộ thần tượng và chỉ ra phương thức kiến tạo bản sắc của giới trẻ trong những động năng của xã hội Việt Nam đương đại. Các câu hỏi nghiên cứu cơ bản: 1- Thực hành hâm mộ thần tượng của giới trẻ được thể hiện như thế nào? 2- Vai trò của những thực hành ấy trong việc kiến tạo nên bản sắc của giới trẻ? 3- Những động năng của xã hội Việt Nam đương đại đã góp phần định dạng hiện tượng hâm mộ thần tượng của giới trẻ hiện nay như thế nào? 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các thực hành hâm mộ thần tượng của giới trẻ Việt Nam hiện nay, cụ thể là các thần tượng giải trí trong nền văn hoá đại chúng, tập trung chủ yếu vào các thần tượng âm nhạc. 3.2. Khách thể nghiên cứu Khách thể nghiên cứu của luận án là những người hâm mộ trẻ (fan), các câu lạc bộ người hâm mộ (FC - fanclub) ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về khía cạnh nghiên cứu, luận án không bao quát mọi khía cạnh của hiện tượng hâm mộ thần tượng (nghiên cứu thần tượng, người hâm mộ, các công ty giải trí, mạng lưới kinh doanh và quản lý thần tượng, mối quan hệ xuyên quốc gia trong ngành công nghiệp kinh doanh thần tượng...) mà tập trung nghiên cứu những thực hành hâm mộ thần tượng của người hâm mộ, những người đã kiến tạo nên thần tượng và tiêu thụ thần tượng theo cách riêng của họ, mặc dù bị chi phối trong mạng lưới về “nghĩa” của thế giới tiêu dùng và 2
ngành công nghiệp giải trí. Luận án chú ý tới các khía cạnh cảm xúc, hành vi tiêu dùng, đặt chúng trong mối quan hệ với việc kiến tạo căn tính của người hâm mộ trẻ. - Về thời gian nghiên cứu: quá trình nghiên cứu được thực hiện từ giữa năm 2017 đến cuối năm 2019. - Về không gian nghiên cứu: chủ yếu tại nội thành Hà Nội. 4. Phương pháp nghiên cứu Xác định đây là một nghiên cứu định tính, chúng tôi sử dụng các phương pháp chính sau: Phương pháp quan sát tham dự, Phương pháp phỏng vấn sâu, Phương pháp thảo luận nhóm, Phương pháp tổng hợp, phân tích các tài liệu thứ cấp. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án là một trong những công trình đầu tiên khám phá những chiều kích văn hóa của hiện tượng hâm mộ thần tượng ở Việt Nam trong thời đại hiện nay cũng như các tác nhân tác động đến nó. - Luận án khám phá cách thức giới trẻ kiến tạo nên căn tính của mình thông qua cách họ hâm mộ thần tượng và gán nghĩa cho các thực hành văn hoá. - Luận án cung cấp những luận giải về căn nguyên và động lực của việc hâm mộ thần tượng, từ đó chỉ ra những động năng của xã hội Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án - Ý nghĩa lí luận Thứ nhất, từ việc lí giải sâu sắc về hiện tượng hâm mộ ở giới trẻ và lập luận rằng những thực hành hâm mộ thần tượng (tiêu dùng, giải mã thần tượng và kiến tạo văn hoá người hâm mộ) là một cách thức hữu hiệu để giới trẻ tạo dựng bản sắc cá nhân và bản sắc nhóm, luận án đóng góp một quan điểm học thuật về phương thức kiến tạo bản sắc của giới trẻ trong bối cảnh đương đại. Thứ hai, cũng thông qua việc tranh luận rằng hâm mộ thần tượng không chỉ đơn thuần là một hình thức giải trí mà còn là phương thức để những 3
người hâm mộ trẻ kiến tạo căn tính cá nhân và tập thể, khẳng định “quyền lực” của nhóm tuổi trước những định kiến của các nhóm tuổi lớn hơn, thậm chí có sức hấp dẫn ngược trở lại đối với các nhóm tuổi lớn hơn, luận án đóng góp vào lý thuyết về tiểu văn hoá giới trẻ. - Ý nghĩa thực tiễn Qua việc nghiên cứu những ý nghĩa, giá trị, quan điểm, thị hiếu mà những người hâm mộ trẻ cùng chia sẻ, luận án chỉ ra những cách thức mà những người hâm mộ trẻ định danh về mình qua cách hâm mộ thần tượng của họ trong bối cảnh xã hội đương đại. Với ý nghĩa đó, luận án là tư liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu văn hóa, những người làm chính sách về thanh niên cũng như những người quan tâm đến vấn đề bản sắc văn hoá và văn hoá giới trẻ. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Luận án gồm 5 chương. Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Những nghiên cứu về giới trẻ và văn hóa giới trẻ 1.1.1.1. Những nghiên cứu về văn hóa của các nhóm giới trẻ 1.1.1.2. Những nghiên cứu về nhu cầu, thị hiếu, quan niệm, lối sống của giới trẻ Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng văn hóa giới trẻ là một tiểu văn hóa, một nhóm tuổi với những đặc trưng riêng. Đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển như vũ bão của truyền thông - nơi mà thế giới ngày càng “phẳng”, hơn ai hết, giới trẻ luôn là những người nỗ lực định hình căn tính cá nhân một cách mạnh mẽ nhất. 1.1.2. Những nghiên cứu về hâm mộ thần tượng 4
1.1.2.1. Nghiên cứu về người nổi tiếng/ thần tượng 1.1.2.2. Những khuynh hướng nghiên cứu về người hâm mộ 1.1.2.3. Những nghiên cứu về hâm mộ thần tượng và kiến tạo bản sắc ở giới trẻ Các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào chức năng của thần tượng (người nổi tiếng) và vai trò, ảnh hưởng của thần tượng đến giới trẻ; mối quan hệ giữa fan hâm mộ và thần tượng; sự thúc đẩy giải trí và tiêu dùng dựa trên hâm mộ thần tượng. Từ những nghiên cứu trên có thể thấy hâm mộ thần tượng là thực hành văn hóa xuất phát từ cả nhu cầu tâm lí và nhu cầu xã hội của mỗi cá nhân. Sự lựa chọn hâm mộ và cách hâm mộ một ai đó sẽ cho thấy cá tính, bản sắc của mỗi người. 1.2. Cơ sở lý luận và các khái niệm liên quan 1.2.1. Các khái niệm được sử dụng trong luận án Giới trẻ Trong ngôn ngữ đời thường, giới trẻ hay thanh niên (youth) được hiểu là “Người còn trẻ, đang ở độ tuổi trưởng thành” hoặc “Là người trẻ tuổi, trong giai đoạn giữa tuổi thơ ấu và tuổi người lớn, hăng hái, nhiệt tình hoặc thiếu kinh nghiệm hoặc chỉ những đặc trưng khác của độ tuổi này”. Tùy theo cấu trúc và đặc trưng xã hội, về tâm sinh lí (của tộc người hay chủng tộc) hay ở từng hoàn cảnh, đặc biệt ở xã hội hiện đại, tuổi thanh niên có thể giãn biên độ ngoài tuổi 40 và trước tuổi 15. Như vậy, giới trẻ được hiểu là những người trẻ tuổi, có thể trùng với độ tuổi quy định trong Luật Thanh niên (16- 30 tuổi) nhưng không nhất thiết bị giới hạn chính xác trong khung tuổi đó mà có thể chênh lệch một vài tuổi so với độ tuổi được quy định. Trong luận án này, giới trẻ được nhắc đến chủ yếu trong độ tuổi 16-30. Đời sống giới trẻ Đời sống giới trẻ bao gồm tất cả những yếu tố liên quan đến đời sống vật chất và đời sống tinh thần từ thói quen, thị hiếu, sở thích đến hành vi của các cá nhân và các nhóm giới trẻ, chẳng hạn về thời trang, âm nhạc, việc học tập, tiêu dùng, hoạt động vui chơi giải trí... Đời sống giới trẻ là những 5
biểu hiện ra bên ngoài của văn hóa giới trẻ, chịu sự chi phối của văn hóa giới trẻ với cách hiểu văn hóa giới trẻ là một hệ thống các ý nghĩa biểu trưng, các giá trị được giới trẻ cùng chia sẻ và kiến tạo. Ở luận án này, tôi quan tâm nhiều hơn đến các khía cạnh đời sống tinh thần của giới trẻ Thần tượng Thần tượng (idol) là cách gọi đối với những người được đánh giá cao, được yêu thích, say mê, ngưỡng mộ, thậm chí sùng bái bởi sự vượt trội về ngoại hình, tài năng, phẩm chất hay thành tựu ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong luận án này, chúng tôi chú ý tới các thần tượng là các ngôi sao giải trí bao gồm: diễn viên điện ảnh, các ca sĩ, cầu thủ bóng đá... Người hâm mộ Người hâm mộ hay còn được gọi với cái tên ngắn gọn là fan, chỉ chung cho một người hoặc một nhóm đông người yêu thích, nhiệt tình ủng hộ, bênh vực, thậm chí tôn thờ thần tượng của anh/cô ta. Trong luận án này, đó là những người có những cảm xúc và hành vi thể hiện tình cảm mãnh liệt và tự định danh mình là một người hâm mộ của một thần tượng cụ thể. Tiêu thụ thần tượng Tiêu thụ thần tượng (idol consumption) là một khái niệm được dùng tương đối phổ biến trong lĩnh vực nghiên cứu về hâm mộ thần tượng. Nó được hiểu không chỉ là “mua” những sản phẩm của thần tượng hoặc có liên quan đến thần tượng mà còn là sử dụng những ý nghĩa từ hình ảnh của thần tượng cho quá trình tìm kiếm các giá trị, ý nghĩa cho bản thân mình (Ka Ki Cheung 2002). Bản sắc Bản sắc (identity) về mặt từ nguyên có nghĩa là sự “giống nhau” hay “tương tự (identitas). Về cơ bản, bản sắc cho phép những người khác biết chúng ta là ai. Trong luận án này, chúng tôi chú ý tới bản sắc cá nhân và bản sắc nhóm, trong đó chúng tôi quan tâm nhiều hơn đến căn tính cá nhân của những người hâm mộ trẻ. 1.2.2. Cơ sở lí luận của luận án 6
Sử dụng cách tiếp cận của ngành nghiên cứu văn hóa, luận án tiếp cận vấn đề từ quan niệm về văn hoá như là một quá trình tạo nghĩa (make meaning/make sense) và cách thức các thực hành văn hoá có thể kiến tạo nên căn tính cá nhân và nhóm. Từ góc nhìn này, hiện tượng hâm mộ thần tượng không phải chỉ là biểu hiện của văn hoá giải trí đơn thuần, mà nó còn là một quá trình tìm kiếm ý nghĩa. Nói cách khác, hâm mộ thần tượng là một thực hành tạo nghĩa và kiến tạo bản sắc cá nhân. Điều này cần được đặt trong bối cảnh văn hoá xã hội đương đại, nơi tiêu dùng và truyền thông đóng vai trò xương sống trong đời sống con người. Thực hành văn hoá như một quá trình tạo nghĩa Theo Clifford Geertz (1973), “con người là một động vật treo trên một mạng lưới những ý nghĩa do chính mình tự dệt nên”, và “văn hóa là những mạng lưới đó, phân tích văn hóa, vì vậy, không phải là một khoa học tìm kiếm quy luật mà là một ngành diễn giải đi tìm ý nghĩa”. Từ cách hiểu văn hóa giới trẻ là một hệ thống các ý nghĩa biểu trưng, các giá trị được giới trẻ cùng chia sẻ và kiến tạo, mà thông qua đó giúp giới trẻ hiểu và nhận biết về thế giới theo cách riêng của họ, chúng tôi coi thực hành hâm mộ thần tượng là một tiến trình tạo nghĩa, mà qua đó giới trẻ định danh về mình, về thế hệ của mình. Từ góc tiếp cận về “nghĩa” trong nghiên cứu văn hoá, hiện tượng hâm mộ thần tượng không thể chỉ nhìn đơn thuần như một thực hành trong văn hoá giải trí của giới trẻ. Quá trình “cấp nghĩa” cho thần tượng cũng như cấp nghĩa cho các thực hành của cá nhân và nhóm hâm mộ đã khiến cho những người hâm mộ trẻ tham gia vào quá trình kiến tạo văn hoá giới trẻ. Bản sắc - một kiến tạo văn hóa, xã hội Bản sắc là những đặc điểm riêng, được kiến tạo bởi những điều kiện văn hóa, xã hội nhất định. Mỗi người, mỗi nhóm người sẽ có những cách thức khác nhau để tạo dựng nên bản sắc của mình tùy theo nhu cầu và nền tảng của bản thân những bối cảnh lịch sử, xã hội khác nhau. Từ sự kiến tạo bản sắc (identity construction) có thể nhìn ra các chiều cạnh của nó trong những 7
tương tác, những vận động của bối cảnh xã hội và những động năng của chính chủ thể văn hóa. Bản sắc của các cá nhân hiện nay chịu sự chi phối rất lớn của bối cảnh văn hóa tiêu dùng - nơi mà hầu như mọi hành vi của các cá nhân đều có liên quan đến việc tiêu thụ các sản phẩm. Người hâm mộ biến hình ảnh ngôi sao yêu thích của họ thành ý nghĩa riêng của họ và tìm niềm vui trong việc sử dụng những hình ảnh này để tạo ra ý nghĩa riêng cho bản sắc xã hội và quan hệ xã hội của họ (Fiske 1989), hâm mộ thần tượng là một sự tiêu thụ những ý nghĩa liên quan đến bản sắc (Ka Ki Cheung 2002). Tiểu kết chương 1 Các nghiên cứu đã cung cấp những vấn đề liên quan đến giới trẻ và văn hoá giới trẻ; đến khái niệm, chức năng và vai trò của thần tượng trong đời sống của người hâm mộ cũng như những vấn đề về những nguyên nhân dẫn đến việc hâm mộ thần tượng, các mức độ hâm mộ thần tượng ở giới trẻ, mối quan hệ giữa thần tượng và người hâm mộ trẻ, việc tiêu thụ thần tượng và kiến tạo bản sắc ở những người hâm mộ… trong bối cảnh văn hóa - xã hội mà truyền thông và văn hóa tiêu dùng ngày càng có sức ảnh hưởng sâu sắc. Dựa trên cách tiếp cận của ngành nghiên cứu văn hoá coi thực hành văn hóa như một quá trình tạo nghĩa và bản sắc là một kiến tạo văn hóa, xã hội, chúng tôi lập luận rằng hiện tượng hâm mộ thần tượng hiện nay cần phải được nhìn nhận như một thực hành tạo nghĩa, một cách thức kiến tạo nên bản sắc giới trẻ từ góc độ cá nhân và nhóm, và đặt trong bối cảnh xã hội có nhiều biến đổi so với trước đây. 8
Chương 2 BỨC TRANH CHUNG VỀ HÂM MỘ THẦN TƯỢNG Ở GIỚI TRẺ VIỆT NAM 2.1. Những mẫu hình thần tượng trong lịch sử Mỗi thời đại đều có những người được coi là hình mẫu của số đông xã hội - những người được người khác ngưỡng mộ dựa trên sự nổi trội về ngoại hình, phẩm chất hay tài năng của họ. Những tấm gương, mẫu hình lí tưởng của con người thời trung đại là các vị vua anh minh, các anh hùng chiến trận, anh hùng vệ quốc, anh hùng văn hoá, các trung thần, các liệt nữ. Sự tôn vinh những nhân vật như vậy đồng nghĩa với sự tôn vinh chủ nghĩa tập thể thời phong kiến cũng góp phần củng cố quyền lực của các triều đại phong kiến thông qua những “chuẩn mực” đạo đức để qua đó quản trị đất nước, con người. Đến thời chiến tranh chống Pháp và Mỹ, những hình mẫu được đề cao, trân trọng là những tấm gương của không chỉ giới trẻ mà của toàn dân, hầu hết là các anh hùng cách mạng trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, sau này là các tấm gương - anh hùng trong lao động. Do yêu cầu của bối cảnh lịch sử, có một sự đồng thuận cao giữa nhà nước và nhân dân trong việc tôn vinh các anh hùng, danh nhân này. 2.2. Bối cảnh của hiện tượng hâm mộ thần tượng ở giới trẻ Việt Nam hiện nay 2.2.1. Chính sách mở cửa, kinh tế thị trường, quá trình hiện đại hóa và đô thị hóa ở Việt Nam Từ sau Đổi mới, sự cởi mở về chính trị đã mở đường cho kinh tế phát triển và làm cho xã hội Việt Nam có những thay đổi toàn diện. Sự chuyển đổi từ kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường đã giúp Việt Nam từ một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới thành nước có thu nhập trung bình thấp. Mức sống được cải thiện, đời sống văn hóa của người Việt Nam có nhiều khởi sắc theo hướng dân chủ hóa, năng động và mở rộng giao lưu với thế giới. Khác với chủ trương xóa bỏ kinh tế tư nhân và không theo quy luật thị trường trước đây, sau mở cửa, việc đề cao thị 9
trường đã mở đường cho sự du nhập, sản xuất và tiêu thụ hàng hóa ở Việt Nam. 2.2.2. Toàn cầu hóa và các dòng chảy văn hóa nước ngoài Toàn cầu hoá và các làn sóng văn hoá nước ngoài đã không chỉ mang các thần tượng đến với giới trẻ Việt Nam mà còn giới thiệu những cách thức, thực hành hâm mộ ở giới trẻ. Đây chính là điều kiện cơ bản để văn hóa giới trẻ nói chung và hâm mộ thần tượng ở giới trẻ Việt Nam nói riêng diễn ra như hiện nay. 2.2.3. Sự phát triển của truyền thông đại chúng Ở Việt Nam từ những năm 1990 trở lại đây, người nổi tiếng và sự quan tâm đến những người nổi tiếng ngày càng là một nội dung nổi bật, thu hút độc giả của nhiều tờ báo. Nhờ sự phổ biến của truyền thông, giới trẻ Việt Nam không chỉ được biết đến các thói quen, thị hiếu, trào lưu của giới trẻ ở khắp nơi trên thế giới, mà còn được biết đến những ngôi sao, người nổi tiếng, thần tượng, các nhóm nhạc, các ca sĩ, diễn viên, cầu thủ trong nước cũng như nước ngoài. 2.3. Sự thịnh hành của các ngôi sao giải trí ở giới trẻ Việt Nam 2.3.1. Những ngôi sao giải trí nước ngoài Bắt đầu từ những năm 90, giới trẻ 7x, 8x có thể cùng nhau chia sẻ những hiểu biết chung về các ngôi sao trong và ngoài nước. Đến những năm 2000, với sự phổ biến của internet, sức hấp dẫn của những người nổi tiếng nước ngoài nhất là các biểu tượng nhạc pop đối với giới trẻ Việt Nam đã gia tăng mạnh mẽ. 2.3.2. Các ngôi sao giải trí trong nước Ngoài sự thịnh hành của các ngôi sao quốc tế, các ngôi sao giải trí trong nước cũng thu hút một lượng lớn công chúng trẻ tuổi. Những diễn viên, cầu thủ bóng đá, đặc biệt các ca sĩ nhạc trẻ trở thành những ngôi sao được hâm mộ bởi đông đảo các bạn trẻ. 2.4. Hâm mộ thần tượng qua sự phản ánh của báo chí 10
Báo chí không chỉ là chủ thể gợi ra sự quan tâm của giới trẻ về các thần tượng mà còn là nơi đăng tải liên tục thông tin về những người nổi tiếng và sự hâm mộ những người nổi tiếng đó, đặc biệt ở giới trẻ. Tuy nhiên, báo chí cũng là nơi khiến những thực hành này ở giới trẻ bị chỉ trích, quy chụp và chịu định kiến trong một thời gian dài. Mặc dù cũng có nhiều ý kiến bênh vực, đồng cảm với hiện tượng hâm mộ quá mức của những bạn trẻ nhưng các ý kiến chỉ trích vẫn có phần lấn át. Tiểu kết chương 2 Hâm mộ thần tượng không phải là một hiện tượng hoàn toàn mới, tuy nhiên, nó trở thành một hiện tượng nổi bật ở Việt Nam trong những năm gần đây. Bối cảnh Việt Nam sau Đổi mới dưới ảnh hưởng của toàn cầu hoá, sự phát triển của các phương tiện truyền thông và sự cởi mở của chính sách đã mở đường cho các dòng chảy văn hoá nước ngoài được du nhập và phổ biến rộng rãi, hình thành nền công nghiệp giải trí ở Việt Nam. Đây là những điều kiện khả thể của việc xuất hiện ngày càng nhiều những ngôi sao giải trí cũng như những thực hành hâm mộ thần tượng. Những biểu hiện của hâm mộ thần tượng của giới trẻ trong thời gian vừa qua đã thu hút sự quan tâm của báo chí cũng như dư luận xã hội. Tuy vậy, báo chí thường khai thác các khía cạnh giật gân, gây sốc đối với độc giả, ở góc độ nào đó góp phần tạo nên định kiến và sự kì thị xã hội đối với hiện tượng này. Hâm mộ thần tượng cần phải được soi chiếu một cách đa chiều hơn từ góc nhìn, góc tiếp cận khác. 11
Chương 3 NHỮNG THỰC HÀNH HÂM MỘ THẦN TƯỢNG CỦA GIỚI TRẺ HIỆN NAY 3.1. Like, view, share, vote, support: những thực hành hàng ngày 3.1.1. Theo dõi, cổ vũ, bênh vực thần tượng Những người hâm mộ trẻ luôn là những người tích cực trong việc theo dõi, cập nhật mọi thông tin về thần tượng, ủng hộ, động viên, bênh vực thần tượng. Họ theo dõi các tin tức mới trên báo in, sau này là trên báo điện tử, các kênh truyền thông. Họ tìm cách được gặp thần tượng ở mọi nơi và bênh vực, bảo vệ thần tượng bằng mọi cách. 3.1.2. Quảng bá cho thần tượng Việc quảng bá /tiếp thị cho thần tượng được thực hiện một cách hoàn toàn vô tư thông qua các hoạt động cụ thể đầy tính sáng tạo của các fan: thuê phát hình ảnh của thần tượng trên màn hình công cộng, tại các toà nhà lớn, trên bảng quảng cáo trong thang máy tại các trung tâm thương mại... Nhờ đó, các sản phẩm của thần tượng được tiêu thụ rộng rãi hơn, danh tiếng của họ được biết đến nhiều hơn. 3.2. Câu lạc bộ người hâm mộ (Fanclub) 3.2.1. Mục đích và bối cảnh thành lập fanclub Do sự phổ biến của các phương tiện truyền thông mà sự tương tác, kết nối giữa những người hâm mộ trở nên dễ dàng hơn. Họ có thể liên lạc với nhau mọi lúc mọi nơi. Có hai mục đích chính để thành lập fanclub đó là để kết nối với các fan với nhau và để kết nối fan với thần tượng. 3.2.2. Hoạt động của các fanclub Các FC hoạt động song song, khi cạnh tranh khi tương hỗ nhau theo những nguyên tắc và quan điểm riêng của từng nhóm. Các hoạt động của các FC bao gồm: Tập trung cổ vũ cho thần tượng; Phát triển cộng đồng fan; Tạo dựng văn hoá hâm mộ thần tượng mới. 3.2.3. Vai trò của các admin (ban quản trị FC) 12
Vai trò của các trưởng nhóm FC là rất lớn, không chỉ trong việc tổ chức, điều hành các hoạt động của FC mà còn trong việc tạo ra và duy trì sự gắn kết và tinh thần chung của cả nhóm cũng như lan tỏa sự ảnh hưởng của FC tới thần tượng và tới dư luận xã hội. Các FC nổi lên như những cộng đồng mới ở Việt Nam, nó giống như những hội nhóm, đoàn thể khác của giới trẻ, tuy nhiên, với tính chất vừa lỏng lẻo vừa chặt chẽ, các FC ngày càng thu hút đông đảo các bạn trẻ tham gia bởi nó là nơi để những người hâm mộ trẻ có cơ hội kết nối và chia sẻ sự quan tâm chung với một thần tượng nào đó một cách tự nguyện. 3.3. Các hoạt động tiêu dùng có liên quan đến thần tượng 3.3.1. Tiêu thụ sản phẩm trực tiếp Bên cạnh việc kết nối với nhau cũng như theo dõi, chia sẻ, quảng bá cho thần tượng, người hâm mộ trẻ còn tích cực mua các sản phẩm để ủng hộ, cổ vũ và thể hiện tình yêu đối với thần tượng. Những người hâm mộ không chỉ tiêu thụ các sản phẩm của thần tượng mà còn tiêu thụ những sản phẩm do thần tượng làm đại diện thương hiệu. 3.3.2. Các hình thức tiêu thụ trên không gian mạng “Cày view” là hình thức tiêu thụ trên không gian mạng đặc trưng ở những cộng đồng hâm mộ thần tượng âm nhạc với mục đích giúp sản phẩm âm nhạc của thần tượng trở nên nổi bật, thu hút được sự chú ý của cộng đồng mạng. Ngoài ra, các fan còn tích cực tiêu thụ nhạc số và bình chọn cho thần tượng trên những bảng xếp hạng. Các fan mua các sản phẩm của thần tượng và việc này giúp thần tượng thu được lợi nhuận khổng lồ. Việc mua này là hoàn toàn tự nguyện và là một cách để “lượng hóa” tình cảm của cá nhân người hâm mộ. Từ tâm lí yêu quý, ngưỡng mộ, các fan luôn muốn idol của mình vươn lên hàng đầu. Tiểu kết chương 3 Có thể nói các thực hành hâm mộ thần tượng của giới trẻ Việt Nam hiện nay diễn ra sôi nổi, phổ biến và đa dạng. Những người hâm mộ trẻ thể hiện sự yêu thích thần tượng ở cả các hoạt động online và offline. Đặc biệt, họ 13
đã sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng một cách đa dạng và sáng tạo để cập nhật thông tin về thần tượng, kết nối cộng đồng người hâm mộ cũng như ủng hộ và tiếp thị cho tên tuổi của thần tượng hiệu quả nhất có thể. Trong số các hoạt động của người hâm mộ trẻ ở Việt Nam hiện nay, những hoạt động tiêu dùng liên quan đến thần tượng ngày càng nhiều và nổi bật. Từ yêu thích, ngưỡng mộ đến tiêu thụ các sản phẩm liên quan đến thần tượng là một quá trình trong đó cảm xúc của người hâm mộ tham gia trực tiếp và có tính quyết định tới vị thế, lợi nhuận của các thần tượng. Tuy nhiên, các thực hành tiêu dùng có liên quan đến thần tượng lại là một trong những vấn đề khiến hâm mộ thần tượng ở giới trẻ chịu sự chỉ trích và định kiến nhiều nhất từ dư luận xã hội, các bậc phụ huynh. Từ góc nhìn nghiên cứu văn hóa, chúng tôi cho rằng các thực hành này có khả năng soi chiếu nhiều đặc trưng về giới trẻ, đặc biệt những ảnh hưởng của bối cảnh xã hội tới sự kiến tạo căn tính của giới trẻ hiện nay. Chương 4 HÂM MỘ THẦN TƯỢNG: MỘT PHƯƠNG THỨC KIẾN TẠO BẢN SẮC Ở GIỚI TRẺ 4.1. Hâm mộ thần tượng trong quá trình định vị căn tính của giới trẻ 4.1.1. Nhu cầu định vị căn tính của những người trẻ Tại sao việc xác định căn tính lại là một nhu cầu quan trọng đối với những người trẻ trong bối cảnh hiện nay? Tuổi trẻ như là một giai đoạn hình thành bản sắc quan trọng, trong đó cá nhân vượt qua sự không chắc chắn, trở nên tự nhận thức được điểm mạnh và điểm yếu của họ và tự tin hơn vào các phẩm chất độc đáo của riêng họ. Họ sẽ phải đối mặt với những “sự khủng hoảng về nhận dạng”, phải trả lời các câu hỏi quan trọng liên quan đến giá trị và lí tưởng, sự nghiệp hay nghề nghiệp tương lai và cả bản dạng tính dục của họ. Trước những thay đổi liên tục của bối cảnh xã hội, giới trẻ không tránh khỏi những hoang mang và loay hoay trong việc thích 14
ứng với những thay đổi nhanh chóng ấy cũng như trong việc tìm kiếm và định hình căn tính cá nhân. Họ buộc phải tìm kiếm, học hỏi, ướm thử và lựa chọn những căn tính khác nhau từ những mẫu hình gần gũi với lứa tuổi của họ - những ngôi sao giải trí, những thần tượng đương thời. 4.1.2. Vai trò của thần tượng trong quá trình định vị căn tính ở giới trẻ Giới trẻ dễ có xu hướng ưa thích những hình mẫu, căn tính mà họ cho là phù hợp với mình trong những thời điểm nhất định. Trong quá trình loay hoay tìm kiếm phương thức định vị bản thân giữa bối cảnh xã hội đầy biến động, giới trẻ Việt Nam tìm đến các thần tượng như những hình mẫu, đồng thời như một điểm tựa tinh thần. 4.1.2.1. Thần tượng như một hình mẫu Ngoài việc coi thần tượng là hình mẫu về tính cách, lối sống, người hâm mộ còn có xu hướng bắt chước thần tượng bằng cách sao chép cách ăn mặc, kiểu tóc, cách ứng xử, giọng nói, và bất kỳ mô hình hành vi xã hội nào khác để đạt được sự gần gũi hơn với thần tượng của họ. Việc bắt chước một hình mẫu đã được đông đảo mọi người chấp nhận còn giúp giới trẻ gia tăng sự tự tin cho quá trình thử nghiệm những phong cách mới của mình. Quá trình thử nghiệm này còn diễn ra ở việc tìm tòi đam mê, tìm kiếm năng lực cá nhân và tìm đường cho tương lai của giới trẻ.. Những người hâm mộ trẻ tuổi xem xét một thần tượng nổi tiếng như là hình ảnh tự tưởng tượng của họ. Họ muốn phát triển hoặc tinh lọc các đặc điểm nhân cách tương tự như thần tượng của họ. Do vậy, thần tượng là kết quả của những hình ảnh được lí tưởng hóa bởi truyền thông, nhưng đôi khi cũng bởi chính những người hâm mộ trẻ - những người luôn ngưỡng mộ những phẩm chất ở thần tượng mà họ cho rằng họ còn khuyết thiếu hoặc mơ ước vươn tới. 4.1.2.2. Thần tượng như một điểm tựa tinh thần Các ngôi sao giải trí hiện nay thành công ở độ tuổi rất trẻ và điều này được coi là “truyền cảm hứng mạnh mẽ” tới giới trẻ - những người hâm mộ của họ - những người đang trong giai đoạn loay hoay tìm kiếm hướng đi cho tương lai của chính mình, những người đang muốn dấn bước nhưng vẫn 15
còn chút e dè, ngập ngừng vì sợ sai lầm, thất bại, sợ bị phán xét bởi những người lớn. Trước sự kì thị và định kiến của những thế hệ lớn hơn, người hâm mộ trẻ đã “sử dụng hình ảnh của thần tượng như là một hình ảnh phương tiện để phục vụ cho việc xây dựng bản sắc cá nhân và bản sắc nhóm của họ”. 4.2. Những phương thức kiến tạo căn tính của người hâm mộ trẻ 4.2.1. Giải mã thần tượng: sự phản chiếu cá nhân Giải mã thần tượng thực chất chính là quá trình mà người hâm mộ trẻ khám phá những căn tính phù hợp, cũng là hành trình mà họ kiến tạo căn tính của chính bản thân mình. Hình ảnh các thần tượng xuất hiện trên truyền thông (đa số người hâm mộ chỉ thấy các thần tượng trên các phương tiện hay các sự kiện truyền thông) là hình ảnh đã được mã hóa (code) theo những mục đích, chiến lược, cách thức khác nhau của những “sản phẩm” truyền thông khác nhau. Việc có thể đọc và giải mã (decode) các hình ảnh/ sự tái trình hiện (representation) đó như thế nào tùy thuộc vào năng lực, tri thức, thị hiếu, thẩm mỹ, địa vị xã hội... của mỗi người hâm mộ. Có thể thấy việc xây dựng nhiều hình ảnh ngôi sao cho thấy ý nghĩa của hình ảnh ngôi sao không cố định. Ý nghĩa của chúng luôn có tính mở và năng sản (productive). Điều này làm thay đổi những “khoảnh khắc tiếp nhận” thành “những khoảnh khắc sản xuất” của người hâm mộ. Thông qua hình ảnh các ngôi sao và đặc biệt qua sự “giải mã” hình ảnh các ngôi sao của những người hâm mộ họ, chúng ta có thể thấy được những đặc trưng của bối cảnh văn hóa xã hội mà họ sống cũng như phong cách và ý thức hệ xã hội của họ. 4.2.2. Chia sẻ ý nghĩa biểu trưng: sự kiến tạo căn tính nhóm 4.2.2.1. Vai trò của tương tác nhóm trong quá trình kiến tạo căn tính cá nhân giới trẻ Bản sắc (nhận dạng cá nhân) được phát triển bởi cá nhân nhưng nó phải được công nhận và xác nhận bởi những người khác. Tuổi thanh thiếu niên do đó cũng là giai đoạn mà người trẻ thương lượng sự tách biệt với gia đình 16
và phát triển các năng lực xã hội độc lập, ví dụ như tham gia vào các nhóm ngang hàng (peer group) - những nhóm mà có thể tạo ra các loại ảnh hưởng khác nhau đến quá trình xã hội hoá của các cá nhân trẻ tuổi. Thông qua các nhóm này, quá trình xã hội hóa của giới trẻ diễn ra dựa trên việc họ tương tác, chia sẻ, tranh luận với các cá nhân khác để tìm ra những căn tính phù hợp nhất với mình. Đồng thời sự tương tác này cũng là một cách mà họ kiến tạo nên bản sắc nhóm của mình. 4.2.3.2. Những cảm xúc, ý nghĩa được chia sẻ Nếu giải mã thần tượng là một sự khám phá các căn tính của từng cá nhân người hâm mộ trẻ thì việc chia sẻ hệ thống các ý nghĩa biểu trưng với nhóm người hâm mộ chính là quá trình giúp các cá nhân sàng lọc, lựa chọn và củng cố các căn tính phù hợp với mình và thế hệ mình. Cộng đồng người hâm mộ Sơn Tùng M-TP trong nghiên cứu này cho thấy những cảm xúc, ý nghĩa được họ cùng chia sẻ là: Cảm giác về sự gắn bó, thuộc về (belong- ing), Cảm giác về quyền lực và vị thế; Cảm nhận về sự trẻ trung, phong cách, hiện đại; Cảm nhận về tính toàn cầu. Với những ý nghĩa này, có thể thấy hâm mộ thần tượng là một phương thức tạo nghĩa, kiến tạo căn tính hữu hiệu của giới trẻ. Tiểu kết chương 4 Thần tượng không chỉ là những người nổi bật trong các lĩnh vực giải trí mà còn đóng vai trò quan trọng trong quá trình định hình bản sắc của giới trẻ Việt Nam hiện nay. Trong bối cảnh xã hội có nhiều thay đổi, đặc biệt các mối quan hệ liên cá nhân có nhiều nguy cơ giảm sút, rạn vỡ, những giá trị mới và cũ đan xen nhau, thần tượng vừa là hình mẫu, vừa là chỗ dựa tinh thần, là nguồn cảm hứng cho những người hâm mộ. Tiếp cận hiện tượng hâm mộ thần tượng dưới góc nhìn kiến tạo “nghĩa” và kiến tạo bản sắc, chương viết đã phần nào chỉ ra những nét căn tính đa dạng mà giới trẻ đang kiến tạo và thể hiện: là những người đề cao lòng trung thành, muốn được nhìn nhận và tôn trọng, có trách nhiệm với bản thân, cộng đồng và với thần tượng họ yêu thích; là những người giàu ý tưởng sáng tạo, tôn vinh những 17
người thành công nhờ kiên trì theo đuổi đam mê; có quan niệm khác biệt so với các thế hệ trước; khát khao vươn ra thế giới và hòa nhập vào đời sống toàn cầu; biết học hỏi tiếp thu và biết cách chọn lọc những tinh hoa, sáng tạo từ bạn bè thế giới để phù hợp với văn hóa người hâm mộ Việt Nam... Không chỉ thế, điều nổi bật nhất trong hệ thống “nghĩa” mà những người hâm mộ trẻ ở Việt Nam những năm gần đây đã tạo ra chính là “tính trẻ” - một trong những căn tính đang dần lan tỏa sức ảnh hưởng của nó tới những thế hệ lớn tuổi hơn. Những ý nghĩa về sự trẻ trung này không chỉ giúp kiến tạo nên bản sắc của những người trẻ mà còn giúp những người lớn hơn có cơ hội để tái kiến tạo lại bản sắc của mình. Những nét bản sắc này không chỉ thể hiện những đặc trưng về lứa tuổi của giới trẻ Việt Nam mà còn mang đậm dấu ấn của những động năng xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá với sự phát triển của văn hoá tiêu dùng và truyền thông. Chương 5 HÂM MỘ THẦN TƯỢNG Ở GIỚI TRẺ TRONG NHỮNG ĐỘNG NĂNG CỦA XÃ HỘI VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI 5.1. Đời sống giới trẻ trong bối cảnh nền công nghiệp giải trí ở Việt Nam hiện nay 5.1.1. Sự phát triển của nền công nghiệp giải trí ở Việt Nam hiện nay Sự chú ý của một bộ phận không nhỏ giới trẻ hiện nay vào những ngôi sao, người nổi tiếng cho thấy sự tác động và chi phối của nền công nghiệp giải trí ở Việt Nam. Nền công nghiệp giải trí ở Việt Nam được hình thành và vận hành từ cuối thập kỉ 90 với việc ra đời các nhóm nhạc, các ca sĩ, cầu thủ, diễn viên mà sự nghiệp của họ gắn liền với các ông bầu (người quản lí), những hợp đồng được kí kết và các công ty giải trí theo mô hình của nền công nghiệp văn hóa nước ngoài. Các công ty này hoạt động và cạnh tranh lẫn nhau, tạo nên đời sống giải trí đa dạng, sôi động ở Việt Nam những năm gần đây. 18