Bài giảng Nguyên lý thống kê - Bài 1: Giới thiệu về thống kê học

Bài 1: Giới thiệu về thống kê học<br /> <br /> 0<br /> <br /> BÀI 1: GIỚI THIỆU VỀ THỐNG KÊ HỌC<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Thống kê học là gì và đối tượng nghiên<br /> cứu của thống kê học.<br /> Một số khái niệm thường dùng trong<br /> thống kê.<br /> Các loại thang đo thống kê.<br /> <br /> Thời lượng học<br /> <br /> <br /> 4 tiết<br /> <br /> Mục tiêu<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hướng dẫn học<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Giúp học viên hiểu được thống kê học là gì<br /> và vai trò của thống kê trong đời sống xã hội.<br /> Làm rõ đối tượng nghiên cứu của thống kê học.<br /> Hiểu một số khái niệm và các loại thang đo<br /> được dùng nhiều trong thống kê.<br /> <br /> Đọc tài liệu và thảo luận với giảng viên và<br /> các học viên khác về các vấn đề chưa nắm rõ.<br /> Lấy ví dụ nhằm làm rõ các khái niệm.<br /> Trả lời các câu hỏi ôn tập ở cuối bài.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Bài 1: Giới thiệu về thống kê học<br /> <br /> TÌNH HUỐNG DẪN NHẬP<br /> <br /> Tên tình huống: Sử dụng thông tin thu thập để ra quyết định đầu tư<br /> Bạn được thừa hưởng một khoản thừa kế là 500 triệu đồng.<br /> Bạn quyết định sẽ làm cho khoản tiền đó sinh lời bằng cách<br /> đầu tư vào thị trường chứng khoán. Nhưng đầu tư vào cổ<br /> phiếu nào đây? Để đảm bảo cho việc đầu tư của mình là đúng<br /> đắn và mang lại thành công, bạn sẽ làm gì?<br /> Phải chăng đó là việc thu thập và phân tích các thông tin liên<br /> quan đến cổ phiếu đó. Giá cả của nó là bao nhiêu, nó đã tăng<br /> bao nhiêu lần so với mệnh giá. Quan trọng hơn, tình hình tài<br /> chính của công ty niêm yết hiện nay ra sao?<br /> <br /> Câu hỏi<br /> Để đi đến quyết định của mình, bạn đã tìm kiếm các báo cáo tài chính, bản cáo bạch, báo cáo<br /> phân tích của công ty,... để nghiên cứu. Bao nhiêu phần trăm trong số thông tin mà bạn thu<br /> thập được thể hiện dưới dạng các con số thống kê và các con số đó phản ánh điều gì?<br /> Bài học này sẽ giúp bạn hiểu các con số thống kê thường phản ánh điều gì và vai trò của thông<br /> tin thống kê trong xã hội hiện nay.<br /> <br /> 2<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 1: Giới thiệu về thống kê học<br /> <br /> 1.1.<br /> <br /> Một số vấn đề chung về thống kê học<br /> <br /> 1.1.1.<br /> <br /> Thống kê học và vai trò của thông tin thống kê trong đời sống xã hội<br /> <br /> Thống kê đã ra đời từ rất lâu và phát triển theo yêu cầu<br /> của xã hội.<br /> Ngày nay, thống kê len lỏi trong mọi hoạt động, mọi<br /> lĩnh vực của đời sống và thông tin thống kê trở thành<br /> một trong những nguồn lực vô giá để đánh giá bản<br /> chất và xu hướng phát triển của hiện tượng.<br /> Thông tin thống kê cũng gợi mở cho người sử dụng<br /> các biện pháp nhằm thúc đẩy quá trình sản xuất tốt hơn hay dự kiến khả năng đạt được<br /> trong thời gian tới. Chính vì vậy, Lê-nin đã cho rằng: Thống kê là một công cụ mạnh<br /> mẽ nhất để nhận thức xã hội.<br /> Tuỳ theo mục đích khác nhau mà thống kê học phục vụ theo những khía cạnh<br /> khác nhau.<br /> Các con số thống kê có thể được sử dụng nhiều lần với nhiều mục tiêu khác nhau.<br /> Chính vì tính chất khách quan, dễ gây ảnh hưởng và lan rộng của nó mà thống kê là<br /> một trong những công cụ quan trọng, có vai trò cung cấp các thông tin phục vụ quản<br /> lý ở cả tầm vi mô và vĩ mô.<br /> Ngày nay, cùng với sự phát triển của xã hội loài người, sự tiến bộ của khoa học – kỹ<br /> thuật, khoa học thống kê càng hoàn thiện hơn về lý luận và phương pháp, thông tin.<br /> Thống kê đa dạng, phong phú được sử dụng rộng rãi và ngày càng đáp ứng được yêu<br /> cầu của người sử dụng.<br /> “Thống kê kinh tế – xã hội là một trong những công cụ mạnh mẽ nhất để nhận thức<br /> xã hội” – V.I. Lê-nin, toàn tập, tập 19, trang 432, bản tiếng Việt, NXB Tiến bộ,<br /> Motskva, 1980.<br /> 1.1.1.1. Định nghĩa thống kê học<br /> <br /> Không thể phủ nhận được vai trò quan trọng của thông tin thống kê, vậy thống kê học<br /> là gì? Các nhà thống kê học nổi tiếng trên thế giới đều thống nhất đưa ra định nghĩa<br /> sau về thống kê học:<br /> Thống kê học là môn khoa học xã hội nghiên cứu hệ thống các phương pháp thu thập,<br /> xử lý và phân tích các con số (mặt lượng) của những hiện tượng số lớn để tìm hiểu<br /> bản chất và tính quy luật vốn có của chúng (mặt chất) trong những điều kiện địa điểm<br /> và thời gian cụ thể.<br />  Trước hết, ta phải khẳng định: Thống kê học là một môn khoa học xã hội: Thực tế,<br /> thống kê học là sự giao thoa giữa khoa học tự nhiên và khoa học xã hội vì nó vận<br /> dụng phương pháp toán và sử dụng phương pháp lý luận xã hội để phân tích các<br /> hiện tượng hay các quá trình kinh tế – xã hội. Nhưng vì không chỉ dừng lại ở các<br /> con số mà ta phải đọc được ý nghĩa của nó và đưa ra kết luận về các hiện tượng nên<br /> người ta xếp thống kê học vào khoa học xã hội.<br />  Thống kê học là một môn khoa học xã hội nghiên cứu không chỉ một phương pháp<br /> mà là một hệ thống các phương pháp: thu thập – xử lý – phân tích, trong phân tích<br /> thì có phân tích và dự đoán. Trên cơ sở phân tích con số thống kê, người ta rút ra<br /> được bản chất và tính quy luật của hiện tượng. Chính vì vậy, thống kê còn là một<br /> môn khoa học định lượng.<br /> v1.0<br /> <br /> 3<br /> <br /> Bài 1: Giới thiệu về thống kê học<br /> <br /> Ví dụ: Chúng ta đều biết đến mối liên hệ giữa doanh thu (DT) với giá bán (p) và<br /> lượng hàng hoá tiêu thụ (q): DT = p  q<br /> Thống kê học nghiên cứu mức độ ảnh hưởng của p và q tới DT.<br /> DT09<br />  120% , tức là năm 2009, doanh thu đã tăng 20% so với năm 2008.<br /> Chẳng hạn<br /> DT08<br /> <br /> Trong 20% tăng doanh thu này, người ta muốn biết phần biến động của giá làm doanh<br /> thu tăng bao nhiêu và phần biến động của lượng làm doanh thu tăng bao nhiêu? Mặt<br /> khác, việc tăng doanh thu này có thực sự là tốt hay không? Thống kê sẽ trả lời được<br /> những câu hỏi đó trên cơ sở phân tích số liệu thực tế.<br /> 1.1.1.2. Phạm vi nghiên cứu của thống kê học<br /> <br /> Các hiện tượng và quá trình kinh tế – xã hội mà thống kê thường nghiên cứu, đó là:<br />  Các hiện tượng về quá trình tái sản xuất mở rộng như: cung cấp nguyên liệu, quy<br /> trình công nghệ, chế biến sản phẩm...<br />  Các hiện tượng về phân phối, trao đổi, tiêu dùng sản phẩm như: giá cả, lượng hàng<br /> tiêu thụ, xuất nhập khẩu hàng hoá, nguyên liệu...<br />  Các hiện tượng về dân số, lao động như: tỷ lệ sinh, tỷ lệ tử, sự phân bố dân cư, lao động...<br />  Các hiện tượng về văn hoá, y tế, giáo dục như số trường lớp, số bệnh viện, giường<br /> bệnh, số người mắc bệnh, số thư viện...<br />  Các hiện tượng về đời sống chính trị, xã hội, bầu cử, luật pháp...<br />  Ngoài ra, thống kê còn nghiên cứu ảnh hưởng của các hiện tượng tự nhiên đến sự<br /> phát triển của các hiện tượng kinh tế xã hội, như ảnh hưởng của khí hậu, thời tiết,<br /> ảnh hưởng của các biện pháp khoa học kỹ thuật tới quá trình sản xuất, kết quả sản<br /> xuất và đời sống nhân dân...<br /> 1.1.2.<br /> <br /> Đối tượng nghiên cứu của thống kê học<br /> <br /> Đối tượng nghiên cứu của thống kê học là mặt lượng trong mối liên hệ mật thiết với<br /> mặt chất của các hiện tượng số lớn trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể.<br /> Từ khái niệm trên, có một số vấn đề cần làm rõ như sau:<br />  Thứ nhất, thế nào là mặt lượng trong mối liên hệ với mặt chất?<br /> Trước hết, ta phải hiểu mặt lượng là gì, mặt chất là gì? Xuất phát từ lý luận cơ bản<br /> của chủ nghĩa duy vật biện chứng, bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng đều có hai<br /> mặt chất và lượng. Theo đó, mặt chất của hiện tượng là bản chất trừu tượng giúp ta<br /> phân biệt hiện tượng, sự vật đó với những hiện tượng, sự vật khác.<br /> Ví dụ: Sau khi phân tích các thông tin về công ty A, bạn đánh giá là công ty A có<br /> tình hình tài chính tốt.<br /> Ở đây, tốt là một biểu hiện về mặt chất, nó rất trừu tượng và chỉ được biểu hiện cụ<br /> thể qua các thông số như: doanh số, lợi nhuận, năng suất lao động, hiệu quả sử<br /> dụng vốn... chính là mặt lượng. Như vậy, mặt lượng là những biểu hiện bằng con<br /> số, nó cho biết bản chất cụ thể của sự vật, hiện tượng thông qua quy mô, khối<br /> lượng, trình độ phát triển và mối liên hệ giữa các bộ phận.<br /> Giữa hai mặt của hiện tượng bao giờ cũng tồn tại mối liên hệ mật thiết với nhau.<br /> Bất kỳ chất nào cũng được biểu hiện bằng một lượng cụ thể, lượng nào cũng là<br /> lượng của một chất xác định. Chất của hiện tượng có tính ổn định tương đối còn<br /> 4<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 1: Giới thiệu về thống kê học<br /> <br /> lượng lại thường xuyên biến động. Khi lượng thay đổi đến một mức nào đó thì<br /> chất sẽ thay đổi. Chính vì vậy, thống kê chúng ta nghiên cứu mặt lượng nhưng<br /> không tách rời mặt chất mà trong mối liên hệ mật thiết với mặt chất.<br /> Mặt lượng, mặt chất ở đây không phải của một vài hiện tượng đơn lẻ mà phải là<br /> của hiện tượng số lớn.<br />  Thứ hai, thế nào là các hiện tượng số lớn?<br /> Theo quy luật số lớn, khi nghiên cứu một số đủ lớn các<br /> hiện tượng cá biệt thì các nhân tố ngẫu nhiên sẽ bị triệt<br /> tiêu làm bộc lộ nhân tố cơ bản, bản chất của hiện tượng.<br /> Đối tượng nghiên cứu chủ yếu của thống kê học là các<br /> hiện tượng kinh tế – xã hội số lớn, trong đó bao gồm<br /> nhiều đơn vị hoặc hiện tượng cá biệt tạo thành. Thông<br /> qua nghiên cứu một số đủ lớn các đơn vị cá biệt này,<br /> chúng ta sẽ rút ra được kết luận về bản chất, tính quy<br /> luật của sự vật, hiện tượng. Kết luận này có thể sẽ<br /> không đúng với từng hiện tượng cá biệt, nhưng nó<br /> phản ánh đúng với hiện tượng số lớn.<br /> Ví dụ: Theo kết quả của Tổng điều tra dân số và nhà ở lúc 0 giờ ngày 1/4/2009, trong<br /> tổng thể dân số nước ta hiện nay, tỷ lệ nam/nữ là 98,1/100. Tỷ lệ này có thể không<br /> đúng đối với từng gia đình nhưng đúng với số đông các gia đình ở Việt Nam hiện nay.<br /> Nhưng con số nào là đủ lớn thì còn tuỳ vào đặc điểm của hiện tượng.<br /> Ví dụ: Tập hợp 100 trên 120 nhân viên của công ty X có tham gia mua bán trên thị<br /> trường chứng khoán là một số đủ lớn, nhưng tập hợp 100 người trong tổng dân số<br /> Việt Nam thì không được coi là đủ lớn.<br /> Thống kê chỉ nghiên cứu các hiện tượng số lớn? Câu trả lời là không. Thống kê<br /> chủ yếu nghiên cứu hiện tượng số lớn và có kết hợp nghiên cứu cả đơn vị, hiện<br /> tượng cá biệt, thường là những hiện tượng có tính chất điển hình tiên tiến hoặc<br /> điển hình lạc hậu.<br /> Ví dụ: Trong một nhà máy A, tổ sản xuất B liên tục có năng suất lao động cao<br /> nhất nhà máy trong nhiều năm liền; khi đó, nghiên cứu riêng tổ sản xuất B để rút<br /> ra kết luận, tại sao tổ này có năng suất lao động cao, do tuổi nghề, do bậc thợ, do<br /> trình độ khéo léo, tăng ca... từ đó rút ra bài học kinh nghiệm trong quản lý nhằm<br /> nâng cao NSLĐ toàn nhà máy.<br />  Thứ ba, tại sao phải nghiên cứu trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể?<br /> Chúng ta đều biết, mặt lượng của các hiện tượng kinh tế – xã hội thường xuyên<br /> biến động qua thời gian và qua không gian. Khi điều kiện thời gian và không gian<br /> thay đổi, bản chất của sự vật, hiện tượng có thể cũng thay đổi theo. Vì vậy, khi<br /> nghiên cứu phải xác định rõ hiện tượng đó xảy ra tại thời điểm nào và ở đâu.<br /> Ví dụ: Giá vàng tại các thời gian, không gian khác nhau là khác nhau. Thậm chí<br /> tại cùng thời gian nhưng ở các địa phương khác nhau, các cửa hàng khác nhau, giá<br /> vàng cũng khác nhau.<br /> Mục đích của việc nghiên cứu thống kê là nhằm tìm ra bản chất, tính quy luật<br /> của hiện tượng. Từ đó, chúng ta có nhận thức đúng đắn về hiện tượng được<br /> nghiên cứu để làm căn cứ cho các quyết định trong quản lý, đồng thời đề xuất<br /> được những giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy hiện tượng phát triển theo đúng<br /> quy luật.<br /> v1.0<br /> <br /> 5<br /> <br />