Báo cáo khoa học: So sánh tự giác văn học của Thi Tăng Đinh Lê, Lý với thi tăng đường, tống

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

57
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phật giáo đã có mặt ở Việt Nam hơn hai nghìn năm qua, từ một tôn giáo ngoại nhập trở thành một tinh thần văn hóa. Tùy thời tùy nơi, sắc thái văn hóa ấy biến đổi khác nhau và luôn luôn có xu hướng bản địa hóa cho thích hợp với hoàn cảnh cụ thể của dân tộc. Khoan dung và bác ái là cái đức lớn nhất mà Phật giáo để lại trên mỗi chặng hành trình, chính vì thế, tôn giáo này cũng sẵn sàng chấp nhận sự pha trộn giữa tín ngưỡng bản địa với Phật...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo khoa học: So sánh tự giác văn học của Thi Tăng Đinh Lê, Lý với thi tăng đường, tống

TRI^T HOC, S 6 2 (225), T H A N G 2-2010 SO SANH "mClAC VAN HOC" CUA THI TANG DINH, LE, LY vAl THI TANG DUfiTNG, TONG TifiU Lfi HOA ^*> So sanh "tit gidc vdn hgc" ciia thi tdng Dinh, Li, Ly vdi thi tdng Dudng, Tdng, trong phdn tha nhdt ndy, trOdc hi't, bdi vii't di cap tdi "Nhdn duyin vdn hgc Phdt gido Viet Nam - Trung Quoc". Theo tde gid, tO giOa theky VII, quan hi giOa gidi Phdt gido Trung Quo'e vd Viet Nam ngdy cdng mat thii't. Sit giao litu vdn hda Phdt gido ndy khong chi co ich cho viic hgc tap thd Dudng vd thuc ddy sU phdt triin vdn hgc co dien Viet Nam, md con gop phdn ldm nin cong lao "vdn tri" (dimg vdn degiO nOdc) vd dia vi trgng yi'u cda thi tdng ba triiu Dinh, Le, Ly. 1. Nhan d u y e n v a n hoc Phat giao tap vdi To thfi ba cua phai Thien Trung Viet N a m - Trung Quoc Qud'c la Tao Dong (?- 606) hay khong, vao thdi ky Dfldng, Td'ng cua Trung nhfing sfi phat trien cua ca hai ddng Qud'c, Viet Nam dfldc goi la "An Nam". So Thien nay ddu chiu anh hfidng sau sic vdi sfl phat trien Phat giao tai cae qud'e eua van hda Trung Qud'c, didu nay khdng gia thuoe ban dao Trung Nam (Ddng cd gi phai nghi ngd(l). Nam A) khac, trfldng hdp Viet Nam vd Giai doan hfidng ve phia Ddng hinh cung dac thu. Khoang the ky thfi II TCN, thanh he thd'ng tfi duy eua dan toe Viet Trung Qud'c da lap quan tai dat Linh Nam tfidng fing vdi thdi ky tfl T i n Han Nam; trong thdi gian dd, tuy cd tfidng cho de'n Td'ng sd(2) va ci giai doan nay, nha Han la Trieu Da tfi lap ra vfidng giao lfiu gifla hai vflng da't Viet - Trung qud'c Viet Nam, mud'n sat nhap cac nadc khdng chi gidi h a n ci linh vflc ton giao. nhd lan can lai de do'i khang vdi dg' qud'e "Giao chau" thdi ky Luc trieu cua Trung Trung Hoa, nhang lai hi diet vong nam Qud'e, do p h i n dong tri thflc danh tieng 111 TCN. Tfi dd ve sau, Trung Qud'e Trung Nguygn di lanh n a n tai nfidc Sd, chinh thfie thd'ng tri Viet Nam khoang ma tao ra sfi thuc day manh me phong hdn 1000 nam, cho dg'n khi lap nfidc An Nam ddc lap d gifia the ky thfi X. (*) Giao sU, Khoa Van hpc Trung Quoc, Dai hpc Phat giao dfidc truygn ba tfi An Do vao Quoc gia Dai Loan. (1) Xem them: [Nhat] Nhom Ly Dao Diic Hing, Du Giao Chi rat sdm, nhfing ehi ehinh thfie V^n Cii dich Dong A Phat giao khai thuyet (Dai ed dfidc anh hadng rong Idn trong xa hoi Bac: Hoa Vii xua't ban xa, 1985), The gidi.Phdt gido Viet Nam sau khi phadng phap Thien danh trQ dich tdng, quyen 56, chiidng 4 'That giao Viet Nam" (chiidng nay do Xuyen Ban Bang Ve Trung Qudc du nhap vao. Khong ro mot viet), tr.255-328. trong hai dong Thien thdi ky d i u ci Viet (2) Vu Hii6ng Dong. "Nhiing giai doan phat trien Nam la Ty ni da lau chi (tfic la ddng Vo va mot so' dac trUng ciia lich sfi tii txibng Viet Nam", Hgc bdo Dgi hgc Trinh Chdu (ban Khoct hgc Ngdn Thong) cd phai la la'y Kinh va hoc Triet hgc xd hdi), so 3/2001, tr.72-77. 24
s o S A N H "Ty-QlAC V A N H O C - C I J A T H I T A N G DINH, LE, LY ... trao van hoa, hoc thuat dia phfidng(3). day ehfl tai day, hoac lflu truydn tae Cho den gifla nha Dfldng, tham ehi vung pham, da anh hadng len sii hang thinh d i t An Nam da ed ngfldi ten la Khfldng eua van hda hoe thuat An Nam(8); hdn Cdng Phu dd tig'n sy va linh nhsln ehfle vu tridu dinh quan trong. Sach Todn Dudng (3) Toan bp sii lieu lien quan, co the xem: LQ Si vdn cd ghi lai bai phu Bgch vdn chieu Bang, Viet Nam thdi ki Bac thugc - Mot lich sQ cua quan he Trung Viet (Hudng Cang: Sci nghien ctfu xudn hdi cua Khfldng Cdng Phu va Ddi Tan A Dai hpc Trung van Hong Kong), 1964, triic ngon ciic gidn sdch. Trong cac tri chiidng 3, tiet 5 "Van phong va hpc thuat Giao thfie An Nam, Khfidng Cdng Phu chinh la Chau", tr. 1 0 8 - 1 1 6 . (4) Nhflng van hien va ly giai lien quan den ngfidi d i u tidn ed tae pham dfidc ghi vao Khiidng Cong Phu, xem them: Trinh Vinh ThUdng. sfi sach Trung Qud'e(4). Nhfing vdi ndn Su trdi day cua vdn hgc chUHdn tgi An Nam, (Dai thd ea coi trong sfi phong phu cua so Bac: Dai Loan thUdng vu an thU quan, 1987), chiidng 4, thien 2 "Tinh hinh phong trao thd ddi Ifidng nhfi ddi Dfidng, qua Todn Dudng Diidng chuyen dich xuo'ng An Nam", tr.45-49. vdn, lai ehi tha'y chep mot "cfi nhan trieu (5) Y Tong trieu eii tii trong Thich An Nam sii thi Y Tdng" khdng ro ten tudi da vig't ra Tha viet: "PhUdng Nam khong chon quan lai, do la cai thua ciia Giao Chi ta. Bi xam lang lien trong ba An Nam sU thi (mot vi quan An Nam bo'n nam trdi, do la cai nhuc eua Giao Chi ta. Nha theo ddi nghigp thd) ma thdi(5). Tuy Nho thoi lui, ke vii lit thi nhieu len. Quan dung nhign, dd la nhin nhan tfi gde do Trung day ea thien ha, chien tu6ng day vang ngpc. Boc lot khien dan dau kho, Dinh phan de si huSng loc. Qud'e, chi la sfi thu thap tuy tien kigu Quan Hiia Xudng oai phong, trung thanh vii diing "long phfidng, vud't lan", chfi khdng ed hdn het. De'n thi gay gio do van linh cU3i ngUa, nghia la ndn thd ea ban dia An Nam ehi Ngiing thi quay ra nau thit an. Nhiing khi quan tan ac trcl ve, Ca ngan van gia dinh khoe than. la mot khoang khdng vang lang. Tie'ng ihUdng dau dong lang x6m, Khi oan than Vay tinh hinh phat trien thd ea ban thanh mii cao. Ai ma nghe dUdc tie'ng trong tran, Khong the khong xem mui ten vang. Cang nghi dia An Nam ra sao? Can he gi vdi gidi tu cang chay nii6c mat, Xa xoi xanh ngat dong song sy Phat giao khdng? Do khd khan ve tfi Dinh". Bdc mgng toa ngon viet "Trieu Y Tong, An lieu van ban nen de'n nay, moi nghien Nam khong con diidc vo ve nfla, lao dong binh dich, CO ke si tii nghe dUde chuyen hai nghin quan Hiia efiu mdi ehi dfing lai d mfic suy doin. chet b da't la, nen eo thd de cham biem, ngam nga, Lfl Sy Bing viet Viet Nam thdi ky Bac biet la ma't chflc, gay chuyen vi nUde minh vay". thugc tflng la'y ban Dudng thU cfl, mdi va Xem: Todn Dudng thi, cuo'n 22, quyen 784. (6) Lfl Si Bang. Viet Nam thdi ki Bdc thugc - Mot Todn Dudng thi lam tfl lieu khao sat lich sQ ciia quan he Trung Viet (Hudng Cang; S5 ehinh, tap trung nghign efiu "van hda hoc nghien cflu Tan A Dai hpc Trung van Hong Kong), thuat An Nam ddi Dfidng"(6). Cdn Trinh 1964, chfldng 3, tiet 5 "Van phong va hoc thuat Giao Chau", tr.135-140. Vinh Thfidng, trgn ed sd nghign efiu eua (7) Trinh Vinh Thfldng. SU trdi day cda van hgc Lfl Sy Bing, da di vao ehi tidt hdn vd chQ Hdn tgi An Nam, (Dai Bac: Dai Loan thfldng Tinh hinh phong trao thd ca nhd DUdng vu an thfl quan, 1987), chfldng 4, tr.42-56. (8) Lay bai Lu ngu An Nam cua D6 Tham Ngon lam chuyen dich xuo'ng An Nam{l). Qua thi du, viet "Giao Chi thu phong hau, Han tri noan nghign cflu ve thd ca An Nam eua hai t i e phuc thoi. Trong dong sdn qua thuc, Chinh nguyet gia nay, dai khai co the quy nap va suy da hoa khai" (Giao Chi phong tue va khi hau dac thii. Lanh cham troi a'm giuc t6i. Gifla dong hoa qua luan miy diem sau day: Tha nhdt, van sy chin, Thang 1 hoa dai n3). "Tich vu sinh hon vu, ndi tie'ng ddi Dfldng tflng l i n h nan ci An Khinh sfldng ha chan loi. Co hfldng du van li, Khach Nam tinh ra cd Vfldng Phuc Chi, Do tfl boi tong lai". Co the thay dfldc tam tinh cua cfl khach. Xem: Todn Dudng thi, cuon 3, quyen 62 (Bac Thim Ngdn va Tham Thuygn Ky, ho hoac Kinh: Trung Hoa thfl cu, 1960), tr.734. 25
TIEU LE HOA ngon song). "Lo dao t h a n h phan tri§t, Than cac h6a nfla, cac quan thfi sii hay do hd ddng t h a n h trung. Tam dao Trfldng An mach, Giao chau hau quan phdng thu An Nam, nhfl Cha Toai da chung". Xem: Todn DUcfng thi, cu5'n 10, quyIn 333 (Bic Kinh: Trung Hoa t h u cue, 1960), tr.3722. Ladng, Td'ng Chi Di, Ma Thong, Ma (11) TrUdng Tich bai Sdn t r u n g tang Nhat Nam tSng viet: Thiic, Cao Bien deu ed sang tac(9). Tha "Doc hudng song phong lao, Tiing mon be Ifldng nhai. Phien kinh thUdng tieu digp, Quai nap lac d i n g hoa. hai, ngadi Dadng thich xadng hoa, ed dd'i Trflu thach tan khai tinh, Xuy§n lam tfl chung t r i . Thdi phai ed dap. Qua cie bai thd tang tiin phung hai nam khach, Man ngfl va'n thiiy gia" (Nha kep gifla hai ngon nui, Cfla tung cai then dong. Gici kinh tren ban An Nam, n h a Cung Phung Dinh la chuoi, Treo ao tang lam rdi hoa. Due da lam gieng mdi, phdp sU quy An Nam (Cung Phung Dinh Xuyen rflng tfl trong t r i . Khi gap khach Hai Nam, Dung tieng Man (tie'ng ngudi phUdng Nam) hoi nha ai). Xem: Phap sa trd ve An Nam)(10) cua Dadng Todn Diidng thi, cuo'n 12, quyen 384 (Bic Kinh: Trung Cii Nguygn, Trung Sdn tdng sU Nhdt Hoa thu cue, 1960, tr.4308. (12) Gia Dao trong bai To'ng An Nam Duy Gidm phdp sii Nam{ll) ciia Tradng Tich, Tiin phdp sU viet: "Giang kinh xuan dien K, Hoa nhilu ngfl sang phi. An Nam Duy Gidm va Tiin Hodng NhU Nam Hai ki hdi do, Cflu sdn lam lao quy. Xuc phong huong ton i n , Chiem vu khanh sinh y. Van thiiy lo diiu de, Vang Tdn trd vi An Nam{12) ciia Gia Dao, v.v., lai tieu tflc hi" (Giang kinh trong dign xuan, Hoa bay vong ed thg suy doan so' ladng nha thd ban dia tren giUdng ngii. Nam Hai ma'y iSn tdi. Nui cu tudi gia quay ve d, Mfla tha'm Udt ao, Duong may heo hut. Tin tflc qua lai la khdng it, trong dd cd khdng it thi tang, it 6i". Bai To'ng Hodng Tri tdn phu An Nam viet: "Tri niiih n h a "sa Nhat Nam", "Dinh phap sa", t r i m ^m bien. Phi doc khue giang hoa. Dia viin lo xuyen hai, Xuan quy dong dao gia. Hoa sdn nan ha tuyet, Chfldng "phap sa Duy Giam", v.v.. Tha ba, Sach thd ba't sinh tra. Tri quyet thu lai \iM, Tudng phiing ki Todn Dadng vdn chep mot "cut nhan trieu thfldng xa" ^ i n h ao chim trong nidu, Khong phai chi co mot khiic ca giang hoa. Da't rong dUdng xuyen bien. Xuan di Y Tdng" khdng ro ten tuoi vie't Tha An dong mdi tdi nha. Nui liia kho rdi tuyet, Da't cin kho ra tra. Nam sU thi, dung thg thd cau nam chfi cd Da quyg't tinh miia thu de'n, Ngay tuong phung con ra't xa). Xem: Todn Diidng thi, cuo'n 17, quyin 572, 573 (Bic Kinh: de quan xuyen cae noi dung nghi luan, Trung Hoa thU cue, 1960), tr.6639-6665. cham big'm, giai biy, v.v., cho t h i y mot sfi (13) D 5 Phu trong ChU tUdng so 4 vie't: "Hoi thu Phu Tang dong tru tieu, Minh minh phan tam vi toan tieu. Viet bat d i u eua truyen thd'ng '^ngdn e h f ThUdng phi thuy vo tigu tflc. Nam Hai minh chau cflu tich (dung thd van dg ndi chi) trong sfi phat ligu. Thu tich t i n g vi dai Tu ma, Tdng nhung giai sap thi trung dieu. Vigm phong soc tuyet thien vuong dia, Chi tai trien thd ca An Nam. trung t h i n duc thanh trieu". (Mat hfldng Phfl Tang kie'm Hdn nfla, ngoai viec cac t i c pham ciia cot ddng. U linh chfldng khi v i n con xong. Chim phi thuy Viet Thfldng ching co tin tflc. Xfla tflng dfldc ban chflc Dai Dd Phu(13), Bach Cfl Di(14), Dadng Hanh(15), tfl ma. Quye'n binh trong tay bon can vUdng. Tuyet b i e gi6 nam deu da't cliua. Trieu dinh trong cay bac trung lUdng). Xem: Todn Diidng thi, cuoh 7, quyen 230 (Bic Kinh: Trung Hoa thu cue, 1960), tr.2512. (9) Tflc la'y Cao Biln v i cac tho ca lien quan a An Nam lam thi du. Bai Xu An Nam nhi ki Dai tU vie't: ' T i n g khu (14) Bach Cu Di trong bai Hong anh vu. Thiidng scfn 16 van ma thiidng thien son, Phong khfl van hoi khuynh phiing vie't: "An Nam viin tig'n hdng anh vu, S i c tu dao k h i c gian. Kim nhat hai mon nam di^n sfl, Mac giao hoa ngfl tu nhan. VSn chUdng bign hue giai nhu thfl. Long hoan tfl phupng lam quan" (Tfl thuc van ngiia len nui giam ha nien xua't die than" (Xfl An Nam xa xoi edng nop trdi, Gio di may tdi trong choc lat. Horn nay a cfla bien con vet do, sic dep nhu hoa dao noi nhu ngfldi. Nhiing ke nhin ve phia nam, ChSng hen ma gio'ng nhu cl ciia quan tai gioi vSn chUdng cung nhu the', Ldng son biet tdi nam ai PhUOng Lam). Ngoai ra co bai An Nam tong Tao biet nao mdi thoat than). Xem: Todn Dudng thi, cuo'n 13, quyen sac quy trieu: "Van thuy thiidng mang nhat due thu, Da 438 (Bic Kinh: Trung Hoa thu cue, 1960), tr.4780. yen tham xfl cha co sSu. Tri quan van ly triiu thien khfl, (15) Duong Hanh trong bai Tong Vuang tu tdi vdng An Vi thuyet chinh nam di ngu thu" (MSy nU3c menh mong Nam viet: "Quan vi thao hai khach, Khach 15 thfly am mat trdi s i p ISn, Khoi md xa chim ngoi keu s l u . BiS't thai. Kinh do sa nghi sdn. Kg mirih tign kig'n nhat. Sd sai ngUdi van dam ve lai nUdc, de noi viec di phia nam da hdi trao van, Boi kg't U tinh mat. Vo t h a m Hdp Phd chau, nam thu). Xem: Todn Budng thi, cuon 18, quyen 598 (Bic Niem thu Giang Lang qua't" (Ngudi la khach trgn biln, Kinh: Trung Hoa thfl cue, 1960), tr.6919-6922. Dudng la ai ngudi quen. Gap ca kinh bong tfldng la niii, (10) Dfldng Cfl Nguyen Cung Phung Binh phdp sii quy Ga gay tha'y mat trdi. Ca t h a n quay chgo vg muon. Kg't An Nam viet: "Co hfldng Nam Vi$t ngoai, Van ly bach giao nhieu chia tay bin rin. Khdng t h a m ngpc Hop Phd, van j)hong. Kinh luan tfl thien khfl, Hfldng hoa nhap hai Chi gifl lai cay qutft Giang Lang). Xem: Todn Budng thi, phung" (Ngoai co hfldng Nam Viet, Van U nui t r i n g may. cudn 14, quyIn 465 (Bic Kinh: Trung Hoa thfl cue, 1960), Kinh luan tfl ta di ve chan trdi, Hfldng hoa nhap vao vdi tr.5283. 26
so SANH "TI;GIAC VAN HOC CUA THI TANG DINH, LE, LY ... Hung Nhu Dang(16), v.v. trong Todn 2. Cong lao " v a n t r i " ( d u n g v a n de Dadng thi ed thd bd sung thgm cho luan gifl nfidc) c u a t h i t a n g ba t r i e u Dinh, didm nhieu van sy ndi tig'ng ddi Dadng Le, Ly c u a An N a m tiing lanh nan d An Nam n h a da ndi, sach Ba tridu Dinh (968-1009), Le (1010- An Nam chi lUdc dadc hoan thanh khoang 1054), Ly (1055-1225) eua An Nam tadng thap nign thfi ba eua thg' ky XTV bdi sfi gia flng vdi Td'ng Thai To nam Khai Bao thfi An Nam Lg Tie ghi chep ring, tfi Ddng nhat cho ddn nam thfi 18 Td'ng Ninh Han ddn nha Td'ng, 36 tri thfie Trung Tdng Gia Dinh d Trung Qudc(21), la giai Nguygn bi di day hay quan thuc d An doan d i u cua vfidng qud'c An Nam doc Nam, tfi cud'i Dfidng ve trfidc chig'm dg'n 33 lap. Trong thdi ky nay, du vd mat van ngfidi(17); hien tfidng nay ed anh hfidng den sfi phat trign van hda An Nam hay (16) Hung Nhu Dang trong Td'ng Md phdn quan xu An Nam vie't: "Cd nhan Giao Chi khfl tdng quan, khdng cflng dang de tim hieu. Mot diem flng tieu cuong sinh huy tran van. Tinh die Sai dae biet khig'n ta phat hien ra mue tigu la, chau kim nhat sfl, Cflu t i n g do ho trfldng tien van" (Ngfldi cu tdng quan di Giao Chi, Nen cfldi ke trong eac dd'i tfldng dfldc tang thd ndi d cuong xong vao tran. Khi tinh ra da la chuyen Sai diem thfi hai, thi tang chidm ty le tfidng chau hdm nay, Trfldc trfldng nghe chuyen xfla tflng dd hd An Nam), Bai Ki An Nam Md Trung Chiing ddi cao. Diem nay, neu cd thg phan anh vie't: "Long thao nang chi hd phu phan, Van li kdt cau eua nen thd ea An Nam trong viec sfldng dai ye'm chfldng van. Phien khach ba't tu sau hai Id, Ba than kim phuc ma tfldng quan" (Tai thao ddi chieu van hda Trung - Viet thi se dem Ifldc nhfl rong hd, Dai sfldng van li at may chfldng. lai mot hfidng tim tdi khdng d i bo qua. Khach bien ai khdng can phai budn vi dfldng bien. Than sdng nay nep minh trfldc Ma tfldng quan). Tfi gifia thd ky VII, quan he gifia gidi Xem: Todn Dudng thi, cud'n 14, quyen 476 (Bac Phat giao Trung Qud'e va An Nam ngay Kinh: T'rung Hoa thfl cue, 1960), tr.5420 - 5421. (17) [Viet] Le Tie viei, Vu Thfldng Thanh hieu cang mat thig't. Qua cae bai thd Tien sU chinh. An Nam chi lUdc (Bic Kinh: Trung Hoa thfl di An Nam{18) ciia Quan Hfiu, Tiin Vdn cue, 1995), tr.250-269. (18) Quan Hflu trong bai Tdng tang chi An Nam Khanh thUdng nhdn di An Nam eua Ly vie't? "An Nam thien van li, Sfl khfl thu ha trfldng. Ddng(19), v.v. cd thd tha'y boat dong giao Ta'n hflu viem chau tuyet, Tam vi di qudc hfldng. lfiu sdi ndi eua cae sfi tang Trung Nguygn Thd'i nha sdn tfldng d'. Qua hai bd pham hoang. Tao tac quy Ngd ke, Vd vong phu m i u hfldng" (An Nam vdi vung An Nam xa xoi. Vdi sfi tang An nghin van dam, Sfl di xa biet bao. Tdc mai da diem Nam sang Trung Quoc, ngoai ke't giao tuyet Viem chau, Ldng thanh hfldng nfldc la. Rang rung lam voi nui then. Vfldt bien budm vai tung. rong rai ban hflu, edn la giao lflu vdi Sdm ed y quay ve Ngd, Khdng quen que hfldng cha hoang de, cung nhfl vdi ra't nViieu cfl sy me). Xem: Todn Dudng thi, cud'n 23, quyen 833 (Bac Kinh: Trung Hoa thfl cue, 1960) tr.9393. . kigm nha thd, nhfl vdi Dfldng Cfl Nguygn, (19) Ly Ddng trong Tdng Vdn Khanh thuang nhdn Trfldng Tich, Gia Dao, v.v. da ndi d diem du An Nam viet: "Xuan vang Hai Nam bien, Thu- van ban da trien. Kinh thdn tay ban thuy, Dao tfl thfi ba. Ban than sfi giao lfiu gifla nha sfl phan chfl qud'c, Tinh ha cdng nhat thien. Trfldng An Nam vdi nha thd Trung Nguygn da An khflde hdi nhat, Tflng yem cflu ghdng tien". Xem: Todn DUdng thi, cud'n 21, quyen 721 (Bac cho tha'y ring, no cd ich cho viec hoe tap Kinh: Trung Hoa thfl cue, 1960), tr.8271. thd Dfldng va thuc d i y sfl p h i t trien van (20) Vu Tai Chieu. "Nhap the' ciia Phat giao trong lich sii Viet Nam va sii san sinh, phat trien ciia hoc cd dien Viet Nam(20). Trong bd'i canh van hoc eo dien Viet Nam", Dong Nam A nghien dd, bai viet thao luan vd thi tang (cung ci?u, sd 2/2006, tr.65. chinh la tri thflc tang) ba triiu Dinh, Le, (21) Tai day dfla vao Tran Hinh Hda [Nhat] hieu chinh Ban Dai Viet svi ki todn thU hieu chinh Ly ed dfldc dia vi cao quy trong lich sii An ( [ ^ ^ ^ X l ^ ' t ^ ^ :^ thupc Ddng Kinh dai hpc Nam cung khong lam ai bat ngd. Ddng Dfldng van hoa nghien cflu sci - Hdi ddng "phat hanh tap chi, 1984 - 1986). 27
TifiU LE HOA hda hay chinh tri, nha sfi ddu ddng vai Td'ng Ung Hi (987) co the thi'y ra't cu thd, trd quan trong. Vdi tinh trang Tiet do sfi md'i lien quan gifla "nha thd bac hoc" va trung fidng cud'i Dfldng khdng thd khd'ng "ngfldi tai giup vua" trong D6 Phap che ed hieu qua sii phan khang cua eic Thuan, cflng nhfl vige Ngo Chan Lflu vdi liic ladng dia phadng An Nam, dg'n sau tfl each "thig'u nghiep Nho" (nha Nho khi nha Dadng diet vong. An Nam cing nhd) tham gia "vige chinh tri, quan sfl rdi vao tinh trang cae the liic tranh cha'p eua trieu dinh" nhfl the nao. quyen liic chinh tri keo dai(22). Do cae ngdi chua tranh xa dade cie hau qua (22) Xem them: Lii Si Bang. Viet Nam thdi ki Bdc tranh chip dd, ngn eac boat dong giao thudc - Mdt lich sit cua quan hi Trung Viet (Hfldng Cang: Sol nghien cflu Tan A Dai hpc Trung van due van hda phai diia nhidu vao eac nha Hdng Kdng), 1964, chfldng 3, tiet 5 "Van phong va sa, "cac nha sa khdng ehi la nha truyen hpc thuat Giao Chau", tr. 140-148. ba Phat hoc, ma ddng thdi cdn la nha (23) Tai day theo quan diem cua Trinh Vinh Thfldng. Xem: Sii trdi day cua vdn hgc chU Hdn tgi truyen b i H i n hoc"(23). Trong thdi ky An Nam ciia dng, thien 3, chfldng 2 "Van hpc chfl d i u diing nade An Nam ddc lap, dg'n nam Han hai trieu Dinh, Le", tr.61. Thai Ninh thfi 4 (1075) ddi Ly Nhan Tdng (24) Xem [Thanh] Nhdm Tran Van Vi bien soan, Khdm Dinh Viet sit thdng gidm ciidng muc (Dai Bac, mdi b i t d i u td chfic thi tuyen, xay dfing Nxb Thfl vien qud'c lap trung fldng, Hiep hdi kinh te he thd'ng quan chfic hanh ehinh(24), cho van hoa Trung Viet, 1969) quyen 3, tr.684-685. nen "van tri" phai dfia nhieu vao eac nha (25) Xem Hd Huyen Minh (Thi'ch Dflc Nipm), Nghien cOu vdn hoc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet sfi. Nhfi Hd Huyen Minh (Thich Dfic Nam triiu Ly, hxka van tien si ciia Sb nghien cflu Niem) dan each ndi ciia hoe gia Viet Nam van hpc thudc vien qudc lap chinh tri Trung Qud'c, Hoa Bing r i n g : "Cae Thien sfi ganh 1978, tr. 107-108 va chu thich 5. (26) Nay xin dan lai nhflng chuyen ghi chep ve Dd trong trach van tri, truyen giao, ngoai Phap Thuan va Ngd Chan Lflu nhfl sau: "Khdng ro giao, ngay ca dg'n edng van thfi tfi gfii nha Thien sfl Phap Thuan chua Cd Sdn la ngflcli the Td'ng deu do eac Thien sfi Do Phap nao? Ho Dd, hpc rong gidi thd, cd tai phu giup vua, ndi danh dfldng thdi. Thuci nhd xua't gia, dfldc sfl Thuan, Ngd Chan Lfiu, v.v. vig't, do dd ma Long Thu giup dd. Khi dac phap, ndi ldi nao deu ho deu la cac nhan vat thd van kiet x u i t hdp vdi sa'm vi. Khi nha Le mdi b i t dau sang nghiep, tru van dinh chinh sach, t h a m dfl nhieu trieu Dinh, Lg"(25). Ldi eua Hoa B i n g ed cdng sfle. Khi thien ha thai binh, khdng nhan the dfidc xac nhan qua cac sach Dgi Viet phong thflSng. Le Dai Hanh hoang de lai cing sa ky todn thU, Dgi Nam Thiin uyen trpng vpng, thfldng khdng gpi ten ma gpi la Dd Phap Thuan, ganh vac viec van hpc". ' T h a i sfl truyin ddng luc, v.v.. Khudng Viet chua Phat da thdn Cat Ldi b Thfldng Hd Huyen Minh d i n nhflng ghi chep Lac, xfla cd ten Chan Lflu, ngflcli Cat Ldi. Hp Ngd, trong Dgi Nam Thiin uyin truyin ddng eon chau vua Ngd Thuan. Tfldng mao dep de, chi hfldng phi thfldng. Thdng dao Nho nhiing theo dao luc ring, eac Thien sfl Dd Phap Thuan Thich, cung vdi ban hpc tru tri, md chua Khai Qud'c (916-992) va Ngd Chan Lflu (Khudng tren nui Van Phong thu gidi. Do da n i m het cac Viet, 930-1012), do vai trd va trinh do hoe diem can ed't ciia sach vd Thien, n a m 40 tudi danh vang tdi trieu dinh, Dinh Tien Hoang mdi vao thfie ciia minh, nhan dfidc sfi tdn trong cung, bai lam tang thd'ng. Nam Dai Binh thfl hai cua cae nha cam quyen luc ba'y gid va (970), dfldc ban hieu Khudng Viet dai sfl. Le Dai Hanh hoang dd^ lai cang kinh ll, cac vi§c quan qudc thfie tg', eac nha sfi nay tham gia edng trong trieu, sfl deu t h a m dfl". Xem Hd Huyen Minh viec chinh tri trieu dinh(26). Qua viec (Thich Dflc Niem). Nghien cOu vdn hgc Trung Dgi Viet svi ky todn thU ghi ehgp viec di Qudc vdi vdn hgc Viet Nam triiu Ly, luan vSn tien si cua Sd nghien cflu vSn hpc thudc vien qud'c lap sfi An Nam cua Ly Giac nam thfi 4 ddi chinh tri Trung Qudc, 1978, tr.108, 110. 28
so S A N H "TIJGL^C V A N HOC" CUA THI T A N G DINH, LE, LY ... Lin di An Nam nay eua Ly Giac ehi non nade vadt dai dadng, Dadng vd hfit each l i n d i u di sfi An Nam m i y thang. dam trfidng. Tinh t h i m thidt, cung nang Lin trfidc Ly Giac di vdi tfi each tien sy chen rfidu biet li, C i m tay nhau long v i n Qudc tfi giam, cfing vdi Ta bd khuyg't Ly vfidng. Xin dem y eua ngfidi bidn cfidng, Nhfide Chuyg't, mang lenh bd nhiem minh td vdi hoang de). Hoang de Lg Dai Hanh lam Tig't do sfi Viec Dd Phap Thuan va Ngd Chan Lfiu l l n h hai quan thuoe 'Tjo may do ho" eua dd'i dap kheo leo khdng ehi hoan thanh nha Td'ng tai An Nam. Vfia la dn dinh quan hg bign gidi, vfia la gifi gin tfi each, (27) Doan nay dfldc ghi chep toan van nhfl sau: "Nha Td'ng lai sai Ly Giac de'n chua Sach Giang Hoang dd Lg Dai Hanh trong Ifia chon (cdn gpi la chua Sach), vua sai phap sfl ten Thuan each ddn tidp Ly Giac dfidng nhign phai gia lam giang lenh de tiep ddn. Giac rat gioi van thd, khi a'y ed hai eon vit ndi trfldc mat, Giac thich tigu phi khdng it tri liie. Do Phap Thuan, thu ngam thd: "Nga nga Ifldng nga nga, Ngfldng mot vi tang thd ea xuat sic, gia trang dien hfldng thien nheii" (Hai con vit xinh dep, thanh "giang lenh" (quan trdng coi ben Ngfla cd nhin chan trdi). Phap Thuan dem am "cheo" trong mai cheo ra gieo van lai: "Bach mao sdng) dfia Ly Giac "gioi ban van thd" qua pho luc thiiy, Hdng trao bai thanh ba" (Ldng trang sdng. Dd Phap Thuan qua nhign khdng pho nfldc biee, Cheo hdng gat sdng trong). Giac lay lam ki la. Khi ve chd nghi, Giac dem thd de tang phu sfi uy t h i c nay, khi Ly Giac budt lai: "Hanh ngd minh thi tan thinh du, Nha't than migng ngam nga, Phap Thuan ben gieo nhi dp sfl Giao chau. Dong do Ifldng biet tam do vin hoa lai b i n g mot cau thd: "Bgch mao luyen. Nam Viet thien li vpng vi hflu. Ma dap yen van xuyen lang thach, Xa tfl thanh chfldng phiem pho luc thuy, Hong trgo bdi thanh ba" trfldng lflu. Thien ngoai hflu thien flng vien chieu, (Ldng trang phd trdn nfidc xanh, Cheo Khe trach ba tinh kien thiem thu" (May m i n dflpc gap ngfldi thd gidi dflc day, Mdt than nay hai lan di hdng gat sdng trong), khig'n cho Ly Giac sfl Giao Chau. Hai lan tfl biet Ddng dd long edn phai ng trong, khdng dam coi thfidng van vfldng van, Nghin dam ngdng ve Nam Viet van ehfla thoi. Ngfla dap khdi may vfldt nui trung, Nui minh An Nam, tham ehi edn ehu ddng bie'c dan xa. Ngoai trdi cdn ed trdi can nhin rong, tang lai thd de bigu dat thien y. Cdn khi Nfldc dam song tinh thay con e'ch mua thu). Thuan Dd Phap Thuan dem thd Ly Giac tang ve, dem thd dang len cho vua xem. Vua sai tang Ngo Khuong Viet dpc, Khudng Viet ndi: "Bai thd nay Hoang de Lg Dai Hanh lien de Ngd Chan tdn be ha ngang vdi vua ciia dng ay". Vua vui Lfiu giai thich cae y trong dd. Ngd Chan mflng, tang qua Giac hau hinh. Giac ta tfl de ve, vua ha chieu Khuong Viet lam bai tfl de tien, bai Lfiu ehi ra trong thd an chfia y coi hai tfl viet: "Tfldng quang phong hao cdm phdm nfidc ngang nhau, ddng thdi viet ra bai trUdng, Dao vgng thdn tien phuc de hUdng, Vgn triing sdn thiiy thiep thUdng ldng, Ciiu thien quy lg hat Nggc Lang quy de tiin biet Ly Giac: trUdng. Tinh tham thiet, ddi li thUdng, Phdn luyen "Tfidng quang phong hao cam pham sic tinh lang. Nguyen tUdng tdm y vi bien cUdng, trfidng, Dao vong t h i n tien phuc dd Phdn minh tau ngd hodng" (anh sang lanh gid tdt gifldng budm lua, Doi theo da'ng than tien trd ve de hfidng, Van trung sdn thuy thiep thfidng hfldng (que ciia hoang de, y chi Trung Qud'c), Ngan lang, C^u thign quy Id trfidng. Tinh tham trung non nfldc vfldt dai dfldng, Dfldng ve hut dam trfldng. Tinh t h i m thiet, cflng nang chen rfldu biet thiet, dd'i li thfidng, Phan luyg'n sfi tinh li, Cam tay nhau long van vfldng. Xin dem y ciia lang. Nguygn tfidng tam y vi bign cfidng, ngfldi bien cfldng, minh td vdi hoang de). Xem- Phan minh ta'u nga hoang"(27) (Anh sang Tran Hinh Hda [Nhat] hieu chinh, Hieu hop bdn lanh gid td't gifidng budm lua, Doi theo Dgi Viet sit ki todn thU {'^W^'XW^'^ > ^ ding t h i n tien trd ve de hadng (qug cua thudc Ddng Kinh dai hpc Ddng Dfldng van hda nghien cflu sd - Hdi ddng phat hanh tap chi, 1984 - hoang de, y chi Trung Qud'e), Ngan trung 1986) phan "Ban ki" quyen 1, tr. 191-192. 29
TIEU LE HOA nhiem vu ngoai giao mdt each vign man, trong giai doan dau"(31). Sfi quan sat cua ma cdn dat nen mdng cho md thfie tiep ddn Tao Si Bang v i n la'y nhflng khao cfi diy sfi t h i n Trung Quoc: Ly Giac quay trd ve, du lam cd sd, didu dng noi tdi s^ heu thidu Khudng Viet lam bai hat de tiin. Theo sfi sot ciing la sfi thfie. Cung bdi vay, cho tdi thu tiep vdi sfi nha Td'ng, nhieu cam tinh nay, viec tang lfl trd giup van tri cho ba ve thd van. Cii dep cua bai tfi du dg khoe tridu Dinh, Lg, Ly nhfl the nao va lam sao ngfidi tai, tang thgm sfi tdn trong quoc the, de didu hda dfidc cac vai trd xuat the, cd the khuat phuc dfidc sfi phfidng Ble. nhap the v i n cdn dfidc biet den ra't it. Sau dd, mdi l i n sfi phfidng Ble quay lai Mac du vay, tfl viec Do Phap Thuan va deu cd thd tang dd roi sing nhan van, ky Ngd Chan Lfiu tiep ddn sfi nha Td'ng Ly thfie deu b i t dau tfl day ea(28). Giac, chung ta v i n co the n h a n ra nang Cd the ndi, hai vi phap sfl cd vai trd dd'i liie s i n g t i e va giai thich van hoc la vdi tridu dinh nhfl nhflng quan van. Dac nhfing nhan td trong yeu trd giup cho nha biet la Ngd Chan Lflu, tai tidn trieu Dinh c i m quydn. Cai goi la "SU Thudn thi phu, Bd Linh, dng da dfldc vua phong la Tdng sa kinh di; Chdn Liiu ta dieu, danh chdn nhdt thdi" (thi phu cua Dd Phap "Khudng Viet dai sfl"; cac sii gia ghi chep Thuan khien sfi nha Td'ng kinh ngac; bai lai la trieu Ly Nhan Tdng sung Phat, tdn tfl eua Ngd Chan Lfiu vang danh mot tang nhan lam qud'c sfl dg hoi viec chinh thdi)(32) da the hien van tai cua cac phap sfl, lai ndi: "Gid'ng nhfi Lg Dai Hanh dd'i vdi Ngd Khudng Viet vay"(29). Tao Si (28) Gde tfl [Viet] P h a n Huy Chu. Lich triiu hien Bang tfing d i n ldi nay cung vdi mot sii chUdng logi chi, quyen 48; chuyen d i n tfl Tao Si lieu khac vd hoang de Le Ngoa Trieu de Bang. Phdt gido vd chinh tri Viet Nam ba triiu Ly, Trdn, Le, dfldc lflu trong Trfldng Man Dao (chii lam thi du chfing minh thdi dd tang lfl bien), Phdt gido vd Chinh tri (Dai Bic, Dai thfla ddng vai "trieu t h i n " ben canh cie hoang van hda xua't ban xa, 1979), Hien dgi Phdt gido hgc dg'(30). thuat tiing khdn, quyen 61, t r . l 3 2 . (29) Tran Hinh Hda [Nhat] hieu chinh, Hieu hdp Sau nha Dinh, Lg, den trieu Ly tang bdn Dgi Viet sU ki todn thU {M^9'%'^-^ ^ ^ nhan cang cd quan he mat thiet va hflu thudc Ddng Kinh dai hoc, Ddng Dfldng van hda dung dd'i vdi ngfldi c i m quydn, nhfl Van nghien cflu sd - Hdi ddng phat h a n h t a p chi, 1984 - 1986) p h i n "Ban kf' quyen 3, tr.251. Hanh vdi Ly Thai To, Thao Dfldng vdi Ly (30) Tao a Bang. Phdt gido vd chinh tri Viet Nam Thanh Tdng, Khd D i u vdi Ly Nhan Tdng, ba triiu Ly, Trdn, Le, dfldc lflu trong Trfldng Man Minh Khong vdi Ly T h i n Tdng, deu la'y Dao (chii bien). Phat gido vd Chinh tri (Dai Bic, Dai thfla van hda xua't ban xa, 1979), Hien dgi Phdt than phan "qud'c sfl" de phu giup ehinh gido hgc thuat tiing khdn, quyen 61, tr.132-133. sfl: "trieu Ly tdng cong cd chin vi hoang (31) Tao Si Bang. Phdt gido vd chinh tri Viet Nam ba trieu Ly, Trdn, Li, dfldc lflu trong Trfldng Man de', ma nam vi d i u tidn (ngoai Thai Tdng) Dao (chii bien). Phdt gido vd Chinh tri (Dai Bic, ddu cd "qud'c sfl" phu chinh, vdi nhflng sfl Dai thfla van hda xua't ban xa, 1979), Hien dgi thie'u sdt trong sii heu Viet Nam thdi ky Phdt gido hgc thuat tiing khdn, quyen 61, tr.l32- 147, doan dfldc d i n xem t r . l 4 7 . d i u ma ed sfl ghi chep nay, nfldc An Nam (32) Gde b: hpc gia Viet Nam Le Quy Don (1726- sau khi thoat ly khoi Trung Qud'e ed the 1784). Kien vdn tieu luc. D i n lai tfl: Ho Huyen dat ra mot cd sd dflng nfidc eiia minh, thi Minh (Thich Dflc Niem). Nghien cvtu vdn hgc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet Nam triiu Ly, luan ehung ta cd the tfidng tadng ra sfie manh vSn tien si ciia Sci nghien cCtu van hpc thupc viSn hd trd ma cac tin dd P h i t giao phai bo ra qudc lap chinh tri Trung Qudc, 1978, t r . l l O - i l l . 30
s o S A N H "TUGLiC VAN HOC" CUA THI T A N G DINH, LE, LY ... sfi. Ngoai hai vi sfi Do, Ngo, cdn ed lang doe thay nhfing dau tich ma set dd Nguyin Van Hanh (939 - 1018) ed thd trgn cay gao la mot bai thd: "Thu can dieu cho ta tha'y mot hinh thai khac eua sfi kdt dieu, Mdc bieu thanh thanh, Hda dao mdc hdp gifla thi tai tang lfl vdi chinh tri. Van laeh, Thap bat tfi thanh. Ddng A nhap Hanh gioi vig't nhflng bai thd gid'ng nhfl dia, mdc di tai sinh, Chan cung kig'n i n ngfl, sa'm ki, nhfl "Thd mdc tfldng sinh nhat, Doai cung an tinh. Luc that nien ngan dfl kim, vi ha mflu nga u i n linh gian, Thien ha thai binh" (Gd'e cay tham kham. Dfldng thdi ngu k h i u thu tam tham, Ngon cay xanh xanh, cay hda (lua) tuyet, Trfle ehi vi lai ba't han tam", eac td rung dao, Mfidi tam eon thanh. Ddng A hdp tfl la lung h i u nhfl khdng the giai vao dat, cay lai tai sinh, Phia ddng mat doan. Nhflng, cau d i u bai thd nay lai trdi moc, Phia tay sao nau minh. Trong dung phfldng thflc chig't tfl dg i m ehi ho vdng sau bay nam nfla, Thidn ha thai tgn, chinh la ke dfl mflu lam phan Dd binh). Tang Van Hanh tfl binh ring: "Ri Ngan dfldng thdi. Tfldng truyen ring, sau khi ho Dd doc xong bai thd nay lidn bidt (33) Thd dan va cae ghi chep lien quan xem: Hd ring am mfiu cua minh da hi Van Hanh Huyen Minh (Thich Dflc Niem). Nghien cUu vdn hgc nhan ra(33). Ndi each khac, bai thd nay Trung Qud'c vdi vdn hgc Viet Nam triiu Ly, luan van vd'n da big't trfidc doc gia la ai, Van Hanh tie'n si eiia Sd nghien cflu van hpc thudc vien qud'e lap chinh tri Trung Qud'c, 1978, tr.114-115. lam thd thfie sfi de chfia dfing y dd chinh (34) "Thang 10 mua ddng nam thfl 4 Thai Binh tri; viec Dd Ngan sd di doan dfldc ngu y hflng qud'c nha Td'ng, vua hi ke hau trong cung Dd trong dd cung cho tha'y loai van the nay Thich giet b cung dinh, nhdm Dinh edng Nguyen cd tinh phd thdng vao thdi ba'y gid. Bac giet h i n . . . Hdi dau, khi vua cdn han vi, thfldng cau ea b sdng Luc Thiiy, b i t dfldc vien ngpc Didu dac biet c i n chu y la, loai van the Idn, dfla thuyen dd vao ben. Dem ay, de nghi d nay ludn lidn quan dg'n sii giai nghia eac chua Luc Thiiy, gia'u ngpc dfldi day spt, ddi sang dem ban ca. Khi de mdi ngii say, chd spt phat ra sii kien trong dai. Vi nha, viec Dinh Bo anh sang la. Tang trong chua ben hoi duyen ed, de Linh hi mau sat dadc cho la "so' trdi tii cfl thflc ma tra ldi, rdi lay ngpc dfla xem. Tang than ring: "Nha ngfldi ngay nao dd se phu quy dinh", tfic la ed sfi lidn quan mat thidt tdi khdng ai sanh bing, nhflng han la phuc khong sim van; ma sa'm van trong sfi t r i n thuat dfldc lau vay". Rdi nam Thai Binh thfl 5 (974) cd cua sut gia lai fing hdp vdi nhflng ldi dfl bai sam la: "Dd Thich thi Dinh Dinh, Le gia xua't thanh minh. Hach dau da hung nhi, Dao Id. tuyet bao eua tang nhan ve Dinh Bd Linh tfl nhan hanh. Thap nhi xflng dai vfldng, Thap ac vd sdm(34). Dien hinh hdn nfla la, lich sii md nha't thien. Thap bat tfl dang thien, Ke dd nhi thap nfidc cua tridu Ly cd md'i rang budc chat thien". Ngfldi ddi cho r i n g dd la sd' trdi da dinh vay". Xem: [Nhat] Tran Hinh hieu chinh. Hieu hdp che vdi sam thi. Than the cua Ly Cdng bdn Dgi Viet sii ki todn thU, (Ddng Kinh: Uan (Ly Thai Td') vd'n ed mau sac cfic ki 'MW^XMk-^ ^ ^thugc Dong Kinh dai hoc, huyen hoae(35); cung vdi dd, sii giai thich Ddng Dfldng van hda nghien cflu sd - Hdi ddng phat hanh tap ehi, 1984 - 1986), Phan "Ban ki", cua Nguyin Van Hanh dd'i vdi s i m thi ro quyen 1, tr.l83. rang cang cung ed' cho dia vi thay the hdp (35) [Nhat] Tran Hinh hieu ehinh, Hieu hdp bdn phap cua "Ly" vdi "Lg": Dgi Viet sitki todn thU, (Ddng Kinh: 'W-W^XWi'^ > ^ thudc Ddng Kinh dai hoc, Ddng Dfldng van "Ngay xfia, chau Co P h i p thdn Dign hda nghien cflu sd - Hdi ddng phat hanh tap ehi, U i n CO cay gao bi sgt dinh, ngfidi trong 1984 - 1986), "Ban ki" quyen 2, tr.207. 31
TIEU LE HOA cay tham tham, r i la gd'e, go'c la d vua. eua dng tfldng dfldng vdi viec cho r i n g , Ly Dieu ddng am vdi ygu, ngn la ygu. Mdc Cdng u i n thay trdi lat do quyen binh bieu thanh thanh, bieu la gd'e, ngon la tidn trieu. Trong toan bo doan mo ta trgn, than. Thanh vdi tinh g i n nhau, thanh la dfldng nhfl Nguyin Van Hanh mdi la ke tinh, nghia la thinh. Hda dao moc la ehfl thuc day cac sfl kien lich sfi; rdi sau dd cd Lg. Thap bat tfi la chfl Ly. Ddng A la ho sii ghi ehgp ke tig'p rang, "Cdng U i n eu Trin; nhap dia la ngfldi phfldng Ble vao ngfl tiet, khien ki huynh tfldng Van Hanh cfidp p h i . Moc di tai sinh la ho Lg tai nae fl Tigu Sdn, nhign diec di t h ^ tfl phu, sinh. Cha'n cung kie'n nhat, chin la phfidng thuy manh ki du t h i n khi chi tam"(37) ddng, kig'n la ra, nhat la thien tfi. Doai (Cdng Uan sd ldi Van H a n h tig't lo ra cung i n tinh, doai la phfldng tay, an la ngoai, bao anh dfla Van Hanh vao d an mat, tinh la thfi nhan. Cau ndi nay nghia tai Tigu Sdn, rdi cung tfl phu, bat d i u la vua yg'u di be tdi thinh Idn, nha Lg sinh ldng mud'n t r a n h de vi) lai cang cho xud'ng nha Ly thanh lap, phfidng ddng cd tha'y vai trd xoay chuyen can khdn cua thien tfi, phfidng tay ma't thfidng dan. nha sfl Van Hanh "thflc dung" va nhflng Trai qua sau bay nam, thien ha se thai sa'm vi cua dng. binh"; rdi ndi vdi Ly Cdng Uan: "Gin day Tao Si Bang tflng cho tha'y tinh dae t h i n thay nhfing diem sam khac la, bie't thu va t i m quan trong eua tinh hinh "dg' nha Ly manh Idn va ta't se hfing nghiep. vdi tang cung chung thien ha" ra't khac so Nay xem k h i p trong thien ha, ho Ly vdi viec Trung Qud'c luc nao cung la'y Nho nhieu nhat, nhfing khdng ai khoan hau gia lam trung tam lanh dao chinh tri va nhan thfi dfidc n h a dng, cd dadc long xa hoi d Viet Nam thdi ky dau doc lap dd'i ngadi. Neu n h a nam quyen binh thi lam vdi lich sii van hda Viet Nam trong cac ehu van dan. Ng'u khdng phai dng thi ai nghien efiu eua minh(38). Bai vig't nay lam ndi viec dd? T h i n nay da hdn 70 tudi, quan tam tdi viec trong tinh hinh dd, tfi chi mong khdng chg't sdm dg xem dfic hda giac cua ban than tang n h a n nhfl the ra sao, thi that la cai hanh phuc nghin nao? D i u r i n g , trfldc m i t , eic van hien nam mdi ed dfidc va3^'(36). ed the xem dfldc la cflc ki h a n hflu, nhfing Tfi chuyen sam thi t h i n bi xuat hien tfi nhflng gi Dd Phap Thuan tra ldi Lg sau tran dong da't tdi sfi binh luan sam Dai Hanh dfldc chep trong Dgi Nam thi cua Nguyin Van Hanh, rdi tdi viec Ly Thiin uyen truyen ddng luc: "Qud'c to nhfl Cdng u a n dfidc dng nhiet tam khuygn d i n g lac, Nam thign ly thai binh. Vo vi cfl bao deu quan xuyg'n mot true sfi kien, dd la sfi van tae cua quan diem "y trdi tfi (36) Sdd., tr.202. dinh". Trong sa'm vi nay, dau la sfi bigu (37) Sdd.,. hien cua thien y, nhfing ng'u khdng qua (38) Xem: Tao Si Bang. Phdt gido vd chinh tri Viet sii giai thich cua Nguyen Van Hanh, cai y Nam ba triiu Ly, Trdn, Le, ghi chep trong Trfldng Man Dao (chii bien), Phdt gido vd Chinh tri (Dai i n gia'u "Lg xuo'ng Ly thanh" ra't khd ed Bic, Dai thfla van hda xua't ban xa, 1979), Hien the nhan ro; ma ldi hoc bach "ehi mong dgi Phdt gido hgc thuat tiing khdn, quyen 61, khdng chet sdm de xem dfic hda the nao" tr. 128-130. 32
so S A N H "TUGL\C V A N HOC" CUA THI T A N G DINH, Lfi, LY ... dign cac, Xfi xfi tfic dao binh"(39) (Van t i e pham lfiu truyen" hoac "hdn nghin bai nfidc nhfi day cud'n, Trdi nam dfidc thai thd" tuy khdng t h i y sfi xac chfing vd mat binh. Vd vi trong cung dien, Ndi ndi dfing van hig'n, nhfing tfi sfi da dang eua thi dao binh), ed the thiy, tai thd eua dng thg tridu Ly dfidc dan ra, chung ta cung khdng chi dung vao viec phu giup vua, ed the t h i y qua sfi thinh dat eua thi dan ma edn ed thg thfla cd khuygn bao dng dfidng thdi. Nay xin lay tfi ngdn, ngu chu eua minh tfl bi bao vg ehung sinh. ngdn, that ngdn, tap ngdn mdi thfi mot Cdn tfl nhflng bai thi ke dan dd eua Ngd bai de ehung ta cung nhin lai dien mao Chan Lflu cho den Nguyin Van Hanh: thd thdi biy gid: "Hoc trung nguygn hflu boa, hflu hda hda Dieu nhdn hoan sinh. Nhfldc vi mdc vd hoa, Toan Sinh lao benh tfi, Tfi cd thfidng nhign. toai ha do manh" (Trong gd vd'n ed Itta, ed Due cau xuat ly, Giai bac thigm tridn. liia liia hoan sinh. Neu ndi gd khdng ed Mg ehi c i u Phat, Hoac ehi ciu Thidn. liia, thi dui la'y l^a d dau ma cd); "Than Thien Phat b i t ciu, Do khau vd ngdn. nhfl dien anh hflu hoan vd. Van mdc xuan (Sinh lao benh tfi, chuyen thfidng tfi vinh thu hflu khd. Nham van thinh suy xfia. Mong cau xuat li, Giai phdng khdi vd bd' uy, Thinh suy nhfl Id thao d i u moi rang budc. phd"(40) (Than nhfl anh chdp ed rdi khdng. Ke mg ciu Phat, ke nghi ciu Thidn. Van cay xuan tfldi thu lai tan. Thdi cude Thien Phat khdng ciu. Im lang chang ndi.) thinh suy khdng sd hai, Thinh suy nhfl Hue minh sfldng dong d i u ngon co), cd thd thiy, hai Tich tich lang gia nguyet, Khdng khdng dng ngoai tham ehinh nhap the, edn ed do hai chu. Tri khdng khdng giac hfiu, mat tu hanh tham chfing ban the, khdng Tam muoi nham thdng ehu. vfidng mac viec ddi. (Ving lang trang lang gia ving lang, Thfie ra, xgt trong phd he Thidn tdng An Hfi khdng nhfi eon thuyen da cap ben Nam, vi tri cua Phap Thuan va Nguyin giac. Bidt le khdng rdi lai bidt lg cd. Dung Van Hanh thuoe vao td thfi 10 den 12 phap tri tam muoi hieu thau tat ca). 1^ ni da lfiu ehi, cdn Ngd Chan Lfiu la td Khanh hi thfi tfi eua phai Vd Ngdn Thdng. Lao sinh hfiu v i n sic kigm khdng, Hoe Hd Huydn Minh (Thich Dfic Niem) dao vd qua phdng td tdng. Thien ngoai tiftig dfia vao Nguyin Lang trong Viet Nam Phdt gido sa ludn ma ndi r i n g ; "Cac (39) Din tfl: Trinh \^nh Thfldng. Sit troi day cua vdn nha thd van tridu Ly [d day ehi nhflng ai hgc cha Hdn tgi An Nam, (Dai Bic: Dai Loan thfldng vu a'n thfl quan, 1987), thien 3, chfldng 1, tr.64. lam thd, van] khdng lu^in la tang hay tue, (40) D i n tfl: Hd Huyen Minh (Thich Dflc Niem). cac tap thd van hien cdn du cfic ki it, Nghien cvtu vdn hgc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet nhfing thdi a'y I t phai cd nhfing tac p h i m Nam triiu Ly, luan van tie'n si ciia Sd nghien cflu lfiu truyen. Cae Thidn sfi dfidng thdi ai van hpc thudc vien qud'c lap ehinh tri Trung Qud'c, 1978, t r . l l l , 112. cung cd thi tap rigng, tham chi cd nhieu (41) Hd Huyen Minh (Thich Dflc Niem). Nghien ngfidi cdn lam tdi hdn mot nghin bai cvtu vdn hgc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet Nam thd"(41). Sfi thd'ng kg sd Ifidng kieu "It ed triiu Ly, Sdd., tr.258. 33
TIEU LE HOA mieh tam nan dinh the, Nhan gian thfie sfi d vao dia vi trong yeu la didu khdng can que khdi thanh tung? Can khdn tan thi noi thgm ciing hinh dung ro dfidc. • mao d i u thfidng, Nhat nguyet bao ham (Con nOa) gidi tfi trung. Dai dung hien tien quyen tai N g i f d i d i c h : LE THANH THUY thu, Thuy tri pham thanh dfl tay ddng? {Trung tdm Gido due Qudc ti'UNESCO) (Nhoe cdng va'n hoi sic vdi khdng. Hoe TRAN THUY NGOC dao chang qua noi theo td tdng. K3id long {Khoa Triet hgc, trUdng Dgi hgc Khoa hgc Xd tim tam bdn ngoai nga, Trdng que chdn hgi vd Nhdn vdn, Dgi hgc Quo'e gia Hd Ngi) t r i n ai sao thanh rflng dfldc? Trdi dat treo trgn d i u sdi ldng, Mat trang mat trdi (42) Din tfl: Hd Huyin Minh (Thich Dflc Niem). n i m ea trong hat cai. Cai dung Idn trfldc Nghien cOu vdn hgc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet Nam triiu Ly, Sdd., tr.2'32-2333,233-234, 235,237-238. m i t n i m trong long n i m tay. Ai big't dfldc (43) Hd Huyen Minh (Thich Dflc Niem). Nghien pham vdi thanh, ddng vdi tay?) cOu vdn hgc Trung Qud'c vdi vdn hgc Viet Nam triiu Ly, Sdd., tr.238. Man gidc (44) Dgi Viet sit ki todn thU ghi ldi sii gia Le Van Xuan khfl bach hoa lac, Xuan dao bach Hflu: "Ly Thai To' len ngdi, sau 2 nam, tdng mi^u ehfla xay, xa t i c ehfla dflng, d i u tien b phu Thien hoa khai. Sfl true nhan tidn qua, Lao Dflc xay tam ngdi chua, sau dd lai trung tu cac con tdng d i u thfldng lai. Mae vi xuan tan hoa dfldng tdi chua, rdi dp cho kinh sfl hdn nghin ngfldi lac tan, Dinh tidn tac da nha't chi mai. la tang, nhflng phi tdn ve thd mdc tai Iflc khdng t h i ndi het... Cac chua sang nghiep, hanh vi cung (Xuan di tram hoa rung, Xuan tdi kinh c i n kiem, cdn lo con chau sa dpa, the ma tram hoa cfldi. Trfldc mat viec di mai, phep ru ao ciia Thai Td' lai la nhfl v^y. Cha trach ddi sau xay thap cao nga't trdi, dflng cot chua b i n g Trgn d i u gia den rdi. Dflng bao xuan tan da, cung Phat trang lg, long l i y hdn cung vua. Rdi hoa rung het, San trfldc dgm qua mot ngfldi dfldi b i t chfldc, cd ke h i y t h a n the, ddi ldi mac, bd san nghiep, trd'n t h a n thich, dan chung nhanh mai) (42). qua niia lam sfl, trong nfldc di dau cung cd chua, Cac t i c gia cua cae vi du trgn deu la ngudn goc c h i n g phai tfl dd sao!". Nhflng binh luan ciia hp Le tuy dflng tren lap trfldng ciia nha Nho, eac Thien sfl, ma thi nhan dfldng thdi nhflng nhiing ldi tren cung phan anh tfldng ddi p h i n nhidu cung "thuoe vao ehd'n ciia chinh xac trieu Ly sd, n h a vua ra sfle ung hp Phat giao. [Nhat] Tran Hinh hieu chinh, Hieu hdp bdn Thien"(43). Hai bai d i u t h u i n tuy la thi Dgi Viet sitki todn thU, (Ddng Kinh: ^W^jCW. ke truyen dat giao ly nha Phat, hai bai •^y if thudc Ddng Kinh dai hpc, Ddng Dfldng sau la sfl s i p dat gdp ca kdt cau thd ea van hda nghien cflu sd - Hdi ddng phat hanh tap l i n y tfldng. Cflng do d i u thdi Ly, eac vi ehi, 1984 - 1986), "Ban ki" quyen 1, tr.208-209. vua khdng ai khdng sung thfldng Phat (45) Hd Huyen Minh (Thich Dflc Niem). Nghien cihi vdn hgc Trung Qudc vdi vdn hgc Viet Nam giao(44), "trgn tfl vua tdi, dfldi tdi eac giai triiu Ly, Sdd., tr.239. tang trong xa hoi, da p h i n deu giao (46) Lflu Vii Tich trong Tdn thiidng nhdn vdn tap tu tflng binh lulin ve sfl hflng thinh ciia thi tang eon(45) em minh cho cae Thien tang giao thdi trung Dfldng: "Ngfldi ddi ndi ve cac thi tang, duc"(46), cho ngn trfldc khi Ly T h i n h da phan deu tfl giang ta" (Lflu Vii Tich. Vdn tap, Tdng (1054 - 1072) ra sfie thuc day Nho quyen 19, Bic Kinh, Trung Hoa thfl cue, 1990, tr.240). Theo sfl khao chflng Thi tdng giang td sd giio, khdng ke cac tang do, eac s i n g t i c ki trung Dudng ciia Thi Nguyen Hanh Cat (Nhat), thd ca dfidng nhfi deu la'y thd Thien lam bai tfl ciia thi tang sdm nha't xua't hien b Giao Nhien Thii biet Niidng DUdng thi tdng thieu vi, chu yg'u. Ndi cich khac, ngon gid Thien dfldc sang tac khoang nSm Dai Lich thfl 10 (Hpc da cuon khIp thi dan, cho ngn viec Thien bao Ddng phfldng sd^28, thang 4 nSm 1958), tr.219. 34