đề tài nghiên cứu: ÁP DỤNG PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Chia sẻ: Nguyễn Thị Bích Ngọc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:276

Thêm vào BST

Báo xấu

228
lượt xem 87
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong điều kiện của khoa học pháp lý nước ta hiện nay, việc hoàn thiện các khái niệm pháp lý cơ bản có ý nghĩa rất lớn đối với việc nâng cao chất lượng đào tạo cán bộ pháp lý, đối với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và nâng cao hiệu quả của pháp luật. Áp dụng pháp luật là một khái niệm cơ bản của khoa học pháp lý, việc nghiên cứu về áp dụng pháp luật ở nước ta hiện nay ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: đề tài nghiên cứu: ÁP DỤNG PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

1 B TƯ PHÁP TRƯ NG I H C LU T HÀ N I TÀI NGHIÊN C U KHOA H C C P TRƯ NG ÁP D NG PHÁP LU T VI T NAM HI N NAY MÃ S : LH – 08 – 08/ HL CH NHI M TÀI: TS. NGUY N TH H I HÀ N I - 2009
2 NH NG NGƯ I TH C HI N TÀI CH NHI M TÀI TS. NGUY N TH H I TRƯ NG I H C LU T HÀ N I C NG TÁC VIÊN 1. TS. NGUY N TH VÂN ANH TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 2. TS. NGUY N H NG B C TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 3. TS. NGUY N H U CHÍ TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 4. TS. BÙI TH ÀO TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 5. TS. C H NG HÀ TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 6. Th.S. TR N VŨ H I TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 7. TS. TR N QUANG HUY TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 8. Th.S. PHAN LAN HƯƠNG TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 9. TS. NGÔ TH HƯ NG TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 10. TS. LÊ VƯƠNG LONG TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 11. Th.S. NGUY N VĂN NĂM TRƯ NG I H C LU T HÀ N I 12. TS. PHÙNG TRUNG T P TRƯ NG I H C LU T HÀ N I
3 M U 1. Tính c p thi t c a tài Trong i u ki n c a khoa h c pháp lý nư c ta hi n nay, vi c hoàn thi n các khái ni m pháp lý cơ b n có ý nghĩa r t l n i v i vi c nâng cao ch t lư ng ào t o cán b pháp lý, i v i vi c hoàn thi n h th ng pháp lu t và nâng cao hi u qu c a pháp lu t. Áp d ng pháp lu t là m t khái ni m cơ b n c a khoa h c pháp lý, vi c nghiên c u v áp d ng pháp lu t nư c ta hi n nay có ý nghĩa th i s c v m t lý lu n và th c ti n vì nh ng lý do sau: Th nh t, m c dù áp d ng pháp lu t là m t khái ni m pháp lý cơ b n song nư c ta cho n nay, các công trình nghiên c u v áp d ng pháp lu t chưa nhi u. Các v n lý lu n và th c ti n v áp d ng pháp lu t m i ch ư c gi i thi u m t cách khái quát trong giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t, các giáo trình c a các môn khoa h c pháp lý chuyên ngành và m t s công trình nghiên c u chuyên bi t, vì v y, m t s v n lý lu n v áp d ng pháp lu t chưa ư c nghiên c u m t cách y , th u áo và toàn di n. Th hai, th c ti n áp d ng pháp lu t nư c ta th i gian v a qua cho th y ho t ng này ã t ư c khá nhi u thành t u, song v n còn nhi u h n ch c n kh c ph c. Nghiên c u v th c ti n áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th v a góp ph n làm sáng t và hoàn thi n lý lu n, v a có th ch ra ư c nh ng i m b t c p trong các quy nh c a pháp lu t, nh ng h n ch trong quá trình t ch c th c hi n các quy nh ó, t ó góp ph n hoàn thi n pháp lu t và nâng cao hi u qu c a nó. Th ba, nư c ta hi n nay, pháp lu t ã tr thành m t trong nh ng công c có hi u qu nh t Nhà nư c qu n lý xã h i. Song pháp lu t ch th hi n ư c vai trò ó c a mình khi nó ư c th c hi n m t cách nghiêm ch nh và c bi t là ư c áp d ng m t cách úng n, chính xác. K t qu áp d ng pháp lu t gi i quy t các v vi c x y ra trong th c t có úng n, chính xác hay có th u tình t lý hay không ch y u ph thu c vào s hi u bi t pháp lu t và thái tôn tr ng, th c hi n nghiêm ch nh pháp lu t c a các ch th có th m quy n áp d ng. Trong khi ó trư ng ta là m t cơ s ào t o cán b pháp lý l n nh t c a c nư c, sinh viên, h c viên c a trư ng ta sau khi t t nghi p ph n l n tr thành ngư i áp d ng pháp lu t trong th c t , chính vì v y, vi c cung c p cho ngư i h c nh ng ki n th c cơ b n và c th v áp d ng pháp lu t là hoàn toàn c n thi t. góp ph n nâng cao ch t lư ng ào t o c a trư ng, vi c t ng h p, trình bày m t cách có h th ng các ki n th c lý lu n v áp d ng pháp lu t và th c ti n áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th trong m t công trình nghiên c u có thêm tài li u tham kh o trong quá trình gi ng d y và h c t p trư ng ta hi n nay là m t vi c làm c n thi t và có ý nghĩa thi t th c. Ý th c ư c t t c nh ng lý do trên nên chúng tôi ã ch n và nghiên c u tài Áp d ng pháp lu t Vi t Nam hi n nay. 2. Tình hình nghiên c u Áp d ng pháp lu t là m t trong nh ng v n cơ b n c a khoa h c pháp lý nên cũng ã ư c c p n trong nhi u công trình nghiên c u. Ch ng h n, nh ng v n lý lu n cơ b n và khái quát v áp d ng pháp lu t ư c c p n
4 trong các giáo trình Lý lu n v nhà nư c và pháp lu t dành cho h i h c, trung c p và trong các giáo trình c a các môn khoa h c pháp lý chuyên ngành. Bên c nh ó, v n này còn ư c c p n trong m t s công trình nghiên c u khác. Ch ng h n, trong tác ph m “Nh ng v n lý lu n cơ b n v nhà nư c và pháp lu t” c a Vi n nghiên c u nhà nư c và pháp lu t do Nhà xu t b n Chính tr Qu c gia n hành năm 1995 và tác ph m “Nh ng v n lý lu n cơ b n v pháp lu t” c a Ti n sĩ ào Trí Úc do Nhà xu t b n Khoa h c xã h i n hành năm 1993 u có m t chương mang tên Áp d ng pháp lu t c p n v n này. Bên c nh ó, nh ng v n ít nhi u liên quan n vi c áp d ng pháp lu t trong th c t thì ư c c p n trong r t nhi u công trình nghiên c u có tính ch t chuyên bi t. ơn c m t s công trình như: “Gi i quy t tranh ch p kinh t theo th t c thương lư ng, hòa gi i” c a TS. Tr n Ng c Dũng, T p chí Lu t h c s 1/2004; “Bàn v quy n kh i t v án hành chính c a vi n ki m sát nhân dân” c a Th.S. Nguy n Th Thu , T p chí Lu t h c s 1/2004; “M t s v n áp d ng phong t c, t p quán trong gi i quy t các tranh ch p hôn nhân và gia ình” c a Nguy n H ng H i, c san ngh lu t s 4/2003; “T m giam b cáo sau phiên toà sơ th m” c a Hà Th Loan, c san ngh lu t s 4/2003; “Th c ti n gi i quy t v án lao ng t i TAND năm 2001, nh ng vư ng m c trong vi c áp d ng B lu t Lao ng và gi i pháp” c a Nguy n Xuân Thu, c san ngh lu t s 4/2003; “Nhân thân ngư i ph m t i m t căn c quy t nh hình ph t” c a Tr nh Ti n Vi t, c san ngh lu t s 4/2003; “Tôn tr ng nguyên t c t do ý chí c a các ương s trong t t ng dân s ” c a Nguy n Văn Lu t, c san ngh lu t s 4/2003… Tuy nhiên, theo tôi ư c bi t, trong s các công trình nghiên c u v áp d ng pháp lu t nư c ta cho n nay chưa có m t công trình nào nghiên c u v áp d ng pháp lu t theo cách k t h p nh ng v n lý lu n v áp d ng pháp lu t v i th c ti n áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th như công trình này, t c là chưa có công trình nghiên c u nào ti p c n v n áp d ng pháp lu t như cách ti p c n c a công trình này. 3. Phương pháp nghiên c u tài ư c nghiên c u trên cơ s các quan i m c a ch nghĩa Mác – Lênin v nhà nư c và pháp lu t mà ch y u là trên cơ s quan i m duy v t và phép bi n ch ng. ng th i tài còn s d ng các phương pháp nghiên c u c th như: thu th p tài li u, phân tích, t ng h p, so sánh, i u tra xã h i h c, gi i thích pháp lu t… 4. M c ích nghiên c u Vi c nghiên c u tài này nh m các m c ích sau: - Làm sáng t thêm và hoàn thi n thêm m t s v n lý lu n chung v áp d ng pháp lu t.. - Làm sáng t nh ng v n liên quan n lý lu n và th c ti n áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th nư c ta hi n nay, nh ng thành t u t ư c, nh ng h n ch còn t n t i, thông qua ó có th giúp cho vi c hi u m t cách y , toàn di n v áp d ng pháp lu t, ng th i ch ra nh ng ưu i m c a ho t ng này phát huy và nh ng i m h n ch , b t c p trong các quy
5 nh c a pháp lu t cũng như th c t th c hi n các quy nh ó kh c ph c nh m nâng cao hi u qu c a pháp lu t nư c ta hi n nay. - Cung c p thêm tài li u tham kh o cho vi c gi ng d y, h c t p c a giáo viên và sinh viên các trư ng lu t cũng như cho các cơ quan, nhân viên nhà nư c có th m quy n trong quá trình gi i quy t các v vi c pháp lý x y ra trong th c t . 5. Ph m vi nghiên c u Áp d ng pháp lu t là v n có n i dung khá r ng và ph c t p nên không th trình bày ư c t t c các v n v nó trong m t công trình nghiên c u, nh t là m t công trình nghiên c u khoa h c c p trư ng. Vì v y, tài ch t p trung nghiên c u m t s v n lý lu n chung v áp d ng pháp lu t, lý lu n và th c ti n áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th : hình s , dân s , hôn nhân gia ình, hành chính, kinh t … Ngay trong m i lĩnh v c ó, tài cũng ch có th c p n vi c áp d ng pháp lu t trong m t ho c m t vài trư ng h p c th mà không th c p n vi c áp d ng pháp lu t trong t t c các trư ng h p. 6. N i dung nghiên c u N i dung nghiên c u c a tài g m các v n cơ b n sau: 1. M t s v n lý lu n chung v áp d ng pháp lu t: khái ni m, c i m, các trư ng h p c n áp d ng pháp lu t, quy trình áp d ng pháp lu t, quy t nh áp d ng pháp lu t, áp d ng pháp lu t tương t . 2. Nh ng v n lý lu n và th c ti n v áp d ng pháp lu t trong m t s lĩnh v c c th : hình s , dân s , hành chính, lao ng, t ai, thương m i…; nh ng thành t u t ư c, nh ng h n ch t n t i trong ho t ng này; nh ng bi n pháp c n th c hi n phát huy ưu i m và kh c ph c h n ch nh m hoàn thi n h th ng pháp lu t, nâng cao hi u qu c a áp d ng pháp lu t ng th i làm sáng t và hoàn thi n thêm lý lu n chung v áp d ng pháp lu t.
6 PH N I BÁO CÁO T NG H P K T QU NGHIÊN C U
7 1. M T S V N LÝ LU N CHUNG V ÁP D NG PHÁP LU T 1.1. KHÁI NI M TH C HI N PHÁP LU T Chúng ta u bi t áp d ng pháp lu t là m t trong các hình th c th c hi n pháp lu t, do v y, vi c xem xét khái ni m áp d ng pháp lu t ph i ư c b t u t vi c xem xét khái ni m th c hi n pháp lu t. Trong th c t cu c s ng hi n i, th c hi n pháp lu t là ho t ng không th thi u và th m chí là ho t ng c c kỳ quan tr ng vì nó có vai trò hi n th c hoá các quy nh c a pháp lu t, bi n các quy nh y t trong văn b n thành cách x s th c t h p pháp c a các ch th khi tham gia vào nh ng quan h pháp lu t c th . Thông qua ho t ng th c hi n pháp lu t, m c ích c a nhà nư c khi ban hành pháp lu t ư c hi n th c hoá, nh ó nhà nư c có th i u hành và qu n lý xã h i, có th thi t l p và gi gìn tr t t xã h i trong nh ng lĩnh v c nh t nh. Do t m quan tr ng như v y mà th c hi n pháp lu t tr thành m t trong nh ng khái ni m cơ b n c a khoa h c pháp lý, ư c c p n trong các giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t c a các cơ s ào t o lu t h c. Trong m t s giáo trình, cách di n t v khái ni m này hoàn toàn trùng kh p v i nhau. Ví d , c Giáo trình Lý lu n nhà nư c và pháp lu t c a Trư ng i h c Lu t Hà N i l n Giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t c a Khoa Lu t, i h c Qu c gia Hà N i u cùng m t quan ni m r ng: “Th c hi n pháp lu t là m t quá trình ho t ng có m c ích làm cho nh ng quy nh c a pháp lu t i vào cu c s ng, tr thành nh ng hành vi th c t h p pháp c a các ch th pháp lu t”1. Quan ni m này g n như ã ư c coi là “chân lý” vì nó ã t n t i và ư c s d ng trong m t th i gian khá dài. Tuy nhiên, chưa th nói ây là m t nh nghĩa hoàn thi n v th c hi n pháp lu t b i hai lý do. Th nh t, không ph i hành vi th c hi n pháp lu t nào cũng ph i là m t quá trình ho t ng. Theo ti ng Vi t, quá trình có th ư c hi u là “Trình t phát tri n, di n bi n c a m t s vi c nào ó”2, n u nói quá trình ho t ng thì có nghĩa ó là m t xâu chu i các ho t ng di n ra theo m t trình t nh t nh. Trong khi ó, có nh ng trư ng h p th c hi n pháp lu t ch là nh ng hành vi ơn l , ví d , hành vi d ng l i trư c èn khi i ư ng, hành vi mua th c ăn ngoài ch ... Th hai, không ph i trong t t c các trư ng h p, ch th th c hi n pháp lu t u nh m m c ích ưa pháp lu t vào cu c s ng mà a s các ch th u nh m th c hi n nh ng m c ích riêng c a mình. Các tác gi c a các giáo trình trên hình như cũng ng tình v i i u ó nên h u gi i thích r ng “Th c hi n pháp lu t là hành vi (hành ng ho c không hành ng) c a con ngư i phù h p v i nh ng quy nh c a pháp lu t. Nói khác i, t t c nh ng ho t ng nào c a con ngư i, c a các t ch c mà th c hi n phù h p v i quy nh c a pháp lu t thì 1 Giáo trình Lý lu n nhà nư c và pháp lu t, Trư ng i h c Lu t Hà N i. Nxb. Công an nhân dân, Hà N i – 2003, tr. 463 và Giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t, Khoa Lu t, i h c Qu c gia Hà N i. Nxb. i h c Qu c gia Hà N i – 2005, tr. 494. 2 T i n ti ng Vi t. Vi n ngôn ng h c. NXB. à N ng. Hà N i – à n ng 2002, tr. 973
8 u ư c coi là bi u hi n c a vi c th c hi n th c t các quy ph m pháp lu t”3; “Hành vi h p pháp có th ư c th c hi n trên cơ s nh n th c sâu s c c a ch th là c n thi t ph i x s như v y và do v y h t giác làm theo. Cũng có th chúng ư c th c hi n do nh hư ng c a nh ng ngư i xung quanh (th y ngư i khác làm như th thì cũng làm theo) ch b n thân ngư i th c hi n hành vi ó chưa ho c không nh n th c ư c y t i sao ph i làm như v y. Còn có th có nh ng hành vi h p pháp ư c th c hi n do k t qu c a vi c áp d ng các bi n pháp cư ng ch nhà nư c ho c do s b áp d ng nh ng bi n pháp ó”4. Có th th y, trong các trư ng h p ư c nêu trên thì ch hành vi h p pháp ư c th c hi n trên cơ s nh n th c sâu s c c a ch th là c n thi t ph i x s như v y m i có th ư c coi là có m c ích làm cho nh ng quy nh c a pháp lu t i vào cu c s ng, còn nh ng hành vi h p pháp ư c th c hi n trong trư ng h p ch th chưa ho c không nh n th c ư c t i sao ph i làm như v y ho c do k t qu c a vi c áp d ng các bi n pháp cư ng ch nhà nư c ho c do s b áp d ng các bi n pháp ó thì không th ư c coi là có m c ích ưa các quy nh c a pháp lu t i vào cu c s ng. Do v y, nh nghĩa th c hi n pháp lu t nêu trên ch phù h p v i hình th c áp d ng pháp lu t mà chưa hoàn toàn phù h p v i các hình th c th c hi n pháp lu t khác. V y nên quan ni m v th c hi n pháp lu t như th nào cho phù h p? Chúng tôi cho r ng có th xây d ng khái ni m th c hi n pháp lu t xu t phát t nghĩa c a t th c hi n trong ti ng Vi t và theo cách xây d ng khái ni m vi ph m pháp lu t - m t khái ni m h u như không còn s tranh cãi b i vì nó ã ư c th a nh n b i a s các nhà nghiên c u v v n này. Vi t Nam, t th c hi n có th ư c hi u theo nghĩa là “Làm cho thành ra s th c”5, ho c “B ng ho t ng làm cho tr thành s th t…”6. Trên cơ s các quan ni m này thì có th hi u th c hi n pháp lu t là làm cho pháp lu t tr thành s th c hay làm cho các quy nh c a pháp lu t tr thành hi n th c trong cu c s ng. Vì th , th c hi n pháp lu t ph i là hành vi h p pháp, t c là hành vi hoàn toàn phù h p v i các yêu c u, òi h i c a pháp lu t. Tuỳ theo yêu c u c a m i quy nh c a pháp lu t mà vi c th c hi n nó có th là b ng hành ng ho c b ng không hành ng, c th , vi c th c hi n nh ng quy ph m c m oán ương nhiên là b ng không hành ng, song vi c th c hi n các nghĩa v pháp lý l i ch y u là b ng hành ng. Tuy nhiên, nhà nư c ban hành ra pháp lu t ch i u ch nh hành vi hay x s c a các ch th có kh năng nh n th c, t c là các ch th có th nh n th c ư c hành vi c a mình và h u qu c a hành vi ó i v i xã h i, ng th i i u khi n ư c hành vi c a mình, mà không i u ch nh x s c a các ch th không có kh năng nh n th c. B ng vi c quy nh quy n và nghĩa v pháp lý cho các ch th tham gia vào nh ng quan h pháp lu t nh t nh, pháp lu t 3 Giáo trình Lý lu n nhà nư c và pháp lu t, Trư ng i h c Lu t Hà N i, s d, tr. 461- 462 và Giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t, Khoa Lu t, i h c Qu c gia Hà N i, s d, tr. 494. 4 Giáo trình Lý lu n nhà nư c và pháp lu t, Trư ng i h c Lu t Hà N i, s d tr. 462 và Giáo trình Lý lu n chung v nhà nư c và pháp lu t, Khoa Lu t, i h c Qu c gia Hà N i, s d, tr. 494. 5 T i n Hán Vi t. ào Duy Anh. Nxb. Văn hoá – Thông tin, tr. 474. 6 T i n ti ng Vi t. Vi n ngôn ng h c. Nxb. à N ng. Hà N i – à N ng 2002, tr. 973.
9 tác ng lên nh n th c c a các ch th , giúp cho h bi t mình ư c làm gì, không ư c làm gì, ph i làm gì và làm như th nào khi vào m t i u ki n, hoàn c nh c th nào ó. Trên cơ s nh n th c ó, các ch th s l a ch n và th c hi n các hành vi th c t c a mình. B ng vi c quy nh các bi n pháp b o m th c hi n pháp lu t hay các hình th c khen thư ng i v i nh ng ch th th c hi n t t pháp lu t và các bi n pháp tr ng ph t i v i các ch th vi ph m pháp lu t, pháp lu t s tác ng lên nh n th c c a các ch th , giúp cho h có th l a ch n và th c hi n cách x s có th ư c thư ng, ng th i tránh ho c không th c hi n nh ng hành vi có th b ph t. Do ó, i v i các ch th không có kh năng nh n th c thì các quy nh c a pháp lu t hoàn toàn vô tác d ng, không có giá tr gì. Các hành vi h p pháp ư c th c hi n b i các ch th có kh năng nh n th c có th vì nhi u lý do, có th là vì ch th ý th c ư c ó là yêu c u c a pháp lu t nên t giác th c hi n, có th là do b t chư c ngư i khác, có th là do b b t bu c, có th là do s b tr ng ph t… Các hành vi h p pháp c a các ch th cũng có th ư c th c hi n nh m nhi u m c ích khác nhau, có th nh m tho mãn m t nhu c u v t ch t ho c tinh th n c a mình, có th nh m nâng cao trình h c v n, có th nh m ki m ư c vi c làm t t… Nhìn chung, trong quá trình so n th o và ban hành các quy nh c a pháp lu t, các nhà làm lu t ch y u quan tâm n vi c tìm ki m nh ng cách x s có l i cho xã h i, cách x s c n ph i có nh m thi t l p tr t t xã h i trong nh ng lĩnh v c nh t nh yêu c u ho c òi h i các ch th trong xã h i ph i x s theo; ng th i tìm ra nh ng cách x s có h i cho xã h i mà ngăn c m th c hi n. M c ích cu i cùng c a công cu c tìm ki m này là có th i u ch nh các quan h xã h i nh m thi t l p và gi gìn tr t t xã h i theo chi u hư ng mà nhà nư c mong mu n. Còn lý do và m c ích th c hi n pháp lu t c a các ch th c th có l h không quan tâm nhi u. Vì v y, có th hi u m t cách ng n g n và ơn gi n r ng: th c hi n pháp lu t là hành vi (hành ng ho c không hành ng) h p pháp c a ch th có năng l c hành vi pháp lu t. Trên cơ s quan ni m trên, ta th y, th c hi n pháp lu t có m t s d u hi u cơ b n sau ây: Trư c h t, th c hi n pháp lu t ph i là hành vi xác nh hay x s th c t c a con ngư i. Chúng ta u bi t nhà nư c t ra pháp lu t là i u ch nh các quan h xã h i theo chi u hư ng mà nó mong mu n. T t c các quan h xã h i u ư c th hi n thông qua cách x s c a ngư i ta v i nhau, vì th , b ng cách quy nh quy n và nghĩa v pháp lý cho các ch th tham gia vào m t quan h xã h i nh t nh, nhà nư c có th tác ng lên các quan h xã h i, i u ch nh chúng theo chi u hư ng nhà nư c mong mu n. Do ó, pháp lu t ch i u ch nh hành vi hay x s c a con ngư i mà không th i u ch nh suy nghĩ hay tư tư ng c a h , b i vì, không ai có th “ c” ư c hay d oán ư c chính xác ý nghĩ c a ngư i khác khi nó ang t n t i trong u h , t c là khi nó chưa ư c th hi n ra bên ngoài thành nh ng hành vi hay x s c th mà i u ch nh. C. Mác ã t ng kh ng nh: “Ngoài hành vi c a mình ra tôi không t n t i i
10 v i pháp lu t, hoàn toàn không ph i là i tư ng c a nó. Nh ng hành vi c a tôi – ó là lĩnh v c duy nh t trong ó tôi ng ch m v i pháp lu t b i vì hành vi là cái duy nh t vì nó mà tôi òi quy n t n t i, quy n hi n th c, và như v y là do nó mà tôi rơi vào quy n l c c a pháp lu t hi n hành”7. Vì lý do này mà ch có th căn c vào hành vi xác nh hay x s th c t c a m t ch th nào ó r i i chi u v i các quy nh c th c a pháp lu t mà ta có th xác nh ư c là h có th c hi n pháp lu t hay không. Hành vi th c hi n pháp lu t c a các ch th có th ư c th hi n dư i d ng hành ng, t c là th hi n qua nh ng l i nói, c ch , ng tác nh t nh, ví d : i mũ b o hi m khi tham gia giao thông b ng xe máy, tho thu n, ký k t h p ng mua bán… ; song cũng có th ư c th hi n dư i d ng không hành ng, t c là không th c hi n nh ng c ch , ng tác, l i nói nh t nh, ví d : không vư t èn , không i vào ư ng ngư c chi u khi tham gia giao thông… Th hai, th c hi n pháp lu t ph i là hành vi h p pháp, t c là hành vi hoàn toàn phù h p v i yêu c u, òi h i c a pháp lu t. ây là l ương nhiên vì th c hi n pháp lu t là s hi n th c hoá các quy nh c a pháp lu t hay, làm cho các yêu c u, òi h i c a nhà nư c i v i các ch th khác tr thành hi n th c, t c là bi n các quy nh c a pháp lu t t trong văn b n thành cách x s th c t c a các ch th khi tham gia vào các quan h pháp lu t. Vì v y, nh ng hành vi trái pháp lu t không bao gi có th ư c coi là th c hi n pháp lu t. Th ba, th c hi n pháp lu t ph i là x s c a các ch th có năng l c hành vi pháp lu t, t c là x s c a ch th có kh năng b ng hành vi c a chính mình xác l p và th c hi n các quy n và nghĩa v pháp lý c a mình. Như trên ã nói, pháp lu t ch có th i u ch nh x s c a các ch th có kh năng nh n th c, v i các ch th không có kh năng nh n th c thì các quy nh c a pháp lu t hoàn toàn vô tác d ng. Song không ph i t t c các ch th có kh năng nh n th c u có th ư c coi là có năng l c hành vi pháp lu t, m t ch th c th ch có th ư c coi là có năng l c hành vi pháp lu t khi có nh ng i u ki n nh t nh. i u ki n này là khác nhau i v i các lo i ch th khác nhau. i v i ch th là t ch c thì s có năng l c hành vi pháp lu t t khi nó ư c thành l p ho c ư c công nh n. Còn i v i ch th là cá nhân thì i u ki n ó là tu i và kh năng nh n th c c a ch th . tu i ó là khác nhau trong m i trư ng h p c th tuỳ theo quy nh c a pháp lu t. Trong nhi u quan h pháp lu t, cá nhân s ư c coi là có năng l c hành vi pháp lu t khi h 6 tu i tr lên và trí tu phát tri n bình thư ng. B i vì, nh ng ngư i này ã có kh năng xác l p và th c hi n m t s quy n và nghĩa v pháp lý nh t nh. Ví d , th c hi n quy n và nghĩa v c a m t h c sinh l p m t, mua quà sáng… Song có nh ng quan h pháp lu t, tu i ó ph i là cao hơn, ví d trong quan h b u c , ng c , k t hôn… Nhìn chung, yêu c u c a nhà nư c i v i các ch th ư c th hi n trong các quy nh c a pháp lu t là khá a d ng nên cách th c th c hi n các 7 C. Mác – Ăngghen Tuy n t p, T p 1. Nxb. S th t, Hà N i – 1980, tr. 19.
11 quy nh ó cũng khác nhau, có th là b ng hành ng tích c c c a ch th , song cũng có th là b ng không hành ng. Vì v y, trong các giáo trình Lý lu n nhà nư c và pháp lu t, các tác gi ã căn c vào yêu c u c a các quy ph m pháp lu t mà chia th c hi n pháp lu t thành b n hình th c là tuân theo pháp lu t, thi hành pháp lu t, s d ng pháp lu t và áp d ng pháp lu t. a. Tuân theo (tuân th ) pháp lu t: Là hình th c th c hi n pháp lu t trong ó các ch th ki m ch , gi mình không th c hi n nh ng hành vi mà pháp lu t c m. Ví d : ch th không vư t èn ho c i ngư c chi u khi tham gia giao thông. ây là hình th c th c hi n các quy ph m pháp lu t c m oán trong th c t và là hình th c th c hi n pháp lu t b ng không hành ng. b. Thi hành (ch p hành) pháp lu t: Là hình th c th c hi n pháp lu t trong ó các ch th th c hi n các nghĩa v pháp lý c a mình b ng hành ng tích c c. Ví d , ch th th c hi n nghĩa v n p thu . ây là hình th c th c hi n các quy ph m pháp lu t b t bu c trong th c t và là hình th c th c hi n pháp lu t b ng hành ng. c. S d ng (v n d ng) pháp lu t: Là hình th c th c hi n pháp lu t trong ó các ch th th c hi n quy n ch th c a mình, t c là th c hi n nh ng hành vi mà pháp lu t cho phép. Ví d , vi c th c hi n quy n h c t p b ng cách ăng ký d thi và làm th t c nh p h c t i các cơ s ào t o c a ngư i h c. ây là hình th c th c hi n các quy ph m cho phép, vì v y, ch th có th th c hi n ho c không th c hi n quy n c a mình, d. Áp d ng pháp lu t: Là hình th c th c hi n pháp lu t trong ó nhà nư c (thông qua các cơ quan, t ch c ho c cá nhân có th m quy n) t ch c cho các ch th khác th c hi n các quy nh c a pháp lu t. Ví d , trư ng i h c Lu t Hà N i áp d ng pháp lu t trong vi c t ch c tuy n sinh và ào t o các h ào t o c nhân, th c sĩ và ti n sĩ lu t h c. Như v y, áp d ng pháp lu t là hình th c th c hi n pháp lu t có s can thi p c a nhà nư c hay là hình th c th c hi n pháp lu t c a các cơ quan, t ch c và nhân viên nhà nư c. Trong b n hình th c th c hi n pháp lu t ch có hình th c này là luôn luôn có s hi n di n c a nhà nư c thông qua các ch th có th m quy n theo quy nh c a pháp lu t. Nói chung, vi c phân chia các hình th c th c hi n pháp lu t như trên ch có tính ch t tương i, ch ph c v cho vi c nghiên c u nên ch có ý nghĩa ch y u v m t lý lu n, còn trong th c t , các thu t ng tuân theo, thi hành, s d ng và áp d ng pháp lu t nhi u khi ư c dùng ng nghĩa v i nhau, u ư c dùng bi u th m t n i dung là pháp lu t ph i ư c tôn tr ng và th c hi n nghiêm ch nh b i t t c các ch th trong xã h i. 1.2. KHÁI NI M ÁP D NG PHÁP LU T Trong b n hình th c th c hi n pháp lu t là tuân theo, thi hành, s d ng và áp d ng pháp lu t thì áp d ng pháp lu t là hình th c cơ b n, ch y u và quan tr ng nh t, ph n l n các quy nh c a pháp lu t ch có th ư c th c hi n trong th c t thông qua ho t ng c a các ch th có th m quy n. Vì v y, hình th c này c n ph i ư c nghiên c u m t cách toàn di n hơn và sâu s c hơn các hình th c khác. Ph n sau ây s c p n khái ni m và các c i m c a nó.
12 Theo T i n Black/s Law, t áp d ng (apply) có th ư c hi u theo nghĩa ưa vào s d ng v i m t v vi c c a m t ch th riêng bi t (áp d ng pháp lu t trong th c t )8. Trong ti ng Vi t, t áp d ng có th ư c hi u là “ em dùng trong th c t i u ã nh n th c ư c”9. T các cách hi u v t áp d ng trong hai t i n trên, có th hi u m t cách nôm na r ng áp d ng pháp lu t là em pháp lu t ra dùng trong th c t . N u hi u theo cách này thì áp d ng pháp lu t có th dùng ch t t c các hình th c th c hi n pháp lu t mà không ph i là m t hình th c th c hi n pháp lu t c th . Trong th c t ã có nhà nghiên c u s d ng thu t ng áp d ng pháp lu t theo nghĩa này. Trong các sách báo pháp lý c a Vi t Nam, khái ni m áp d ng pháp lu t ư c c p n trong nhi u tác ph m v i n i dung có nh ng i m khác nhau nh t nh. a s các nhà nghiên c u coi áp d ng pháp lu t ch là m t trong các hình th c th c hi n pháp lu t, song có nhà nghiên c u l i coi áp d ng pháp lu t ng nghĩa v i th c hi n pháp lu t, t c là bao g m t t c cá hình th c th c hi n pháp lu t10. Trên cơ s tìm hi u các quan ni m khác nhau v áp d ng pháp lu t, chúng tôi hoàn toàn ng h quan ni m c a a s các tác gi , t c là coi áp d ng pháp lu t là m t trong các hình th c th c hi n pháp lu t và ó là hình th c th c hi n pháp lu t có s can thi p c a nhà nư c. Chúng tôi cho r ng nên xây d ng khái ni m áp d ng theo hư ng c p n t t c các c i m c a nó. Theo hư ng này, có th nh nghĩa v áp d ng pháp lu t như sau: Áp d ng pháp lu t là ho t ng có tính t ch c, quy n l c nhà nư c, do các cơ quan, t ch c ho c cá nhân có th m quy n theo quy nh c a pháp lu t ti n hành nh m cá bi t hoá các quy ph m pháp lu t hi n hành vào nh ng trư ng h p c th , i v i các cá nhân, t ch c c th . T nh nghĩa v áp d ng pháp lu t như trên, ta th y, áp d ng pháp lu t có các c i m sau: Th nh t, áp d ng pháp lu t là ho t ng có tính t ch c, quy n l c nhà nư c N u chúng ta quan ni m th c hi n pháp lu t có b n hình th c thì ch có duy nh t áp d ng pháp lu t là hình th c luôn luôn th hi n tính t ch c, quy n l c nhà nư c. i u ó ư c th hi n qua ch th ti n hành, trình t , th t c ti n hành ho t ng áp d ng pháp lu t và k t qu c a quá trình áp d ng pháp lu t. C th : + Ho t ng áp d ng pháp lu t ch do các cơ quan, t ch c ho c cá nhân có th m quy n theo quy nh c a pháp lu t ti n hành và m i ch th ó cũng ch ư c phép áp d ng pháp lu t trong m t ph m vi nh t nh theo quy nh c a pháp lu t. Ch ng h n, trong h th ng các cơ quan, t ch c nhà nư c thì ch toà án m i có quy n xét x nh t i và nh hình ph t cho ngư i ph m t i cũng như gi i quy t các tranh ch p dân s , hôn nhân gia ình…; ch u ban nhân 8 Black/s Law Dictionary. Seventh Edition. Bryan A. Garner, Editor in chief. West group. ST. Paul, Minn., 1999, tr. 96 9 T i n ti ng Vi t. Vi n ngôn ng h c, s d, tr. 9. 10 Xem Chuyên 2 c a tài này.
13 dân m i có quy n xem xét c p gi y khai sinh cho tr em, c p Gi y ch ng nh n quy n s d ng t cho ngư i s d ng; ch có các cơ s ào t o m i có quy n t ch c tuy n sinh, ào t o và c p b ng cho ngư i h c… Ch th ti n hành áp d ng pháp lu t ch y u là các cơ quan, t ch c nhà nư c, song cũng có th là ch th ư c Nhà nư c trao quy n ho c cho phép. Ví d , các trư ng dân l p cũng ư c Nhà nư c cho phép áp d ng pháp lu t trong vi c t ch c tuy n sinh, ào t o và c p B ng t t nghi p cho ngư i h c, trong trư ng h p này, có th hi u các trư ng dân l p cũng là nh ng ch th có th m quy n áp d ng pháp lu t b i vì h ã ư c Nhà nư c trao quy n ho c cho phép áp d ng pháp lu t. + Trong quá trình áp d ng pháp lu t, ch th có th m quy n áp d ng có th nhân danh quy n l c nhà nư c, s d ng quy n l c nhà nư c ban hành ra nh ng m nh l nh, quy t nh có giá tr b t bu c ph i tôn tr ng ho c th c hi n i v i các t ch c và cá nhân có liên quan. Các m nh l nh, quy t nh này luôn th hi n ý chí ơn phương c a ch th có th m quy n áp d ng mà không ph thu c vào ý chí c a ch th là i tư ng áp d ng. Tuy nhiên, c n lưu ý r ng, ý chí ơn phương c a ch th có th m quy n không th là ý chí cá nhân, tuỳ ti n c a ngư i áp d ng mà ph i là ý chí ư c xây d ng trên cơ s pháp lu t, căn c vào pháp lu t và phù h p v i pháp lu t. Ví d , các thí sinh tham d kỳ thi tuy n sinh ai cũng mu n trúng tuy n và ư c g i nh p h c, song cơ s ào t o l i ph i căn c vào quy nh c a pháp lu t quy t nh nh ng ngư i trúng tuy n và ư c g i nh p h c; ho c sau khi nh n ư c h sơ c a ngư i s d ng t, u ban nhân dân ph i căn c vào các quy nh c a pháp lu t t ai quy t nh c p hay không c p Gi y ch ng nh n quy n s d ng t cho ngư i s d ng… Các m nh l nh, quy t nh áp d ng pháp lu t ư c nhà nư c b o m th c hi n b ng các bi n pháp mang tính quy n l c nhà nư c. Thông thư ng, sau khi ban hành ra các m nh l nh, quy t nh áp d ng pháp lu t, các ch th có th m quy n s công b công khai cho i tư ng áp d ng h bi t mà th c hi n. i v i các quy t nh c th hoá quy n pháp lý cho các ch th thì ương nhiên h s t giác th c hi n. Còn i các quy t nh c th hoá nghĩa v pháp lý cho các ch th thì có th có hai trư ng h p x y ra. M t là các ch th t giác th c hi n mà không c n n s cư ng ch c a nhà nư c. Hai là ch th không t giác th c hi n các m nh l nh, quy t nh ó và các ch th có th m quy n ph i cư ng ch thi hành b o m cho các m nh l nh, quy t nh ó ư c th c hi n nghiêm ch nh. + Áp d ng pháp lu t là ho t ng có tính t ch c r t cao vì nó v a là hình th c th c hi n pháp lu t v a là hình th c nhà nư c t ch c cho các ch th th c hi n các quy nh c a pháp lu t. Vì th , ho t ng này ph i ư c ti n hành theo nh ng i u ki n, trình t , th t c r t ch t ch do pháp lu t quy nh. Trình t , th t c này thư ng khác nhau trong các trư ng h p áp d ng pháp lu t khác nhau tuỳ theo quy nh c th c a pháp lu t. Ch ng h n, trình t , th t c c p Gi y ch ng nh n quy n s d ng t cho các ch th khác v i trình t , th t c c p ăng ký k t hôn ho c khác trình t th t c tuy n sinh, ào t o, công nh n t t nghi p và c p B ng t t nghi p cho ngư i h c.
14 Nói chung, các quy t nh do các ch th có th m quy n ban hành ra trong quá trình áp d ng pháp lu t có nh hư ng r t l n n l i ích c a ngư i ư c áp d ng, nó có th mang l i cho ngư i ta l i ích r t l n (ví d , quy t nh giao quy n s d ng t, quy t nh lên lương, quy t nh công nh n t t nghi p…), song nó cũng có th b t ngư i ta ph i gánh ch u nh ng h u qu r t n ng n (ví d , quy t nh x ph t vi ph m hành chính, b n án hình s …). Do v y, m b o tính úng n, chính xác c a quá trình áp d ng pháp lu t, ho t ng này không th ư c ti n hành m t cách tuỳ ti n mà ph i theo nh ng trình t , th t c và trên cơ s nh ng i u ki n r t ch t ch do pháp lu t quy nh. ương nhiên, trình t , th t c ó không th như nhau trong t t c các v vi c mà nó s khác nhau t v vi c này sang v vi c khác tuỳ theo tính ch t c a v vi c. Ví d , trình t , th t c xem xét c p ăng ký k t hôn s khác v i trình t , th t c công nh n t t nghi p cho ngư i h c, càng khác v i trình t , th t c x ph t vi ph m hành chính… Th hai, áp d ng pháp lu t là ho t ng i u ch nh cá bi t, c th i v i các quan h xã h i hay là ho t ng nh m cá bi t hoá các quy ph m pháp lu t hi n hành vào nh ng trư ng h p c th , i v i các cá nhân, t ch c c th . Các quy ph m pháp lu t là nh ng quy t c x s chung nên không ch rõ ch th c th và trư ng h p c th c n áp d ng. Khi m t quy ph m nào ó ư c áp d ng vào vi c gi i quy t m t v vi c th c t c a m t ch th c th thì có nghĩa là quy ph m ó ã ư c cá bi t hoá vào trư ng h p c a ch th ó. Ví d , quy t nh tuy n d ng m t ngư i nào ó làm giáo viên c a Trư ng i h c Lu t Hà N i là s cá bi t hoá quy ph m v quy n và nghĩa v lao ng c a công dân vào trư ng h p c a ngư i ư c tuy n d ng. Tuy nhiên, c n lưu ý r ng, các quy ph m ư c áp d ng vào vi c gi i quy t các v vi c th c t , c th hay ư c cá bi t hoá ph i là các quy ph m pháp lu t hi n hành hay các quy ph m ang còn hi u l c pháp lý. Vì v y, khi ti n hành áp d ng pháp lu t, ch th có th m quy n không th l a ch n và áp d ng các quy ph m pháp lu t ã h t hi u l c. Các c i m trên làm cho áp d ng pháp lu t khác hoàn toàn v i các hình th c th c hi n pháp lu t khác, b i l , ch th c a các hình th c tuân theo, thi hành, s d ng pháp lu t có th là b t kỳ t ch c, cá nhân nào trong xã h i; trong khi ó, ch th ti n hành áp d ng pháp lu t ch có th là ch th có th m quy n theo quy inh c a pháp lu t. Khi tuân theo, thi hành ho c s d ng pháp lu t, ch th có th không c n dưa ra m t quy t nh pháp lý nào và cũng có th không b b t bu c ph i theo nh ng trình t , th t c nh t nh. Còn khi áp d ng pháp lu t, ch th có th m quy n luôn b b t bu c ph i ti n hành theo nh ng i u ki n, trình t , th t c ch t ch do pháp lu t quy nh và bao gi cũng ph i ưa ra m t quy t nh áp d ng pháp lu t gi i quy t v vi c mà mình th lý. Có th nói, áp d ng pháp lu t bao hàm c ba hình th c trên b i l , trong quá trình áp d ng pháp lu t, ch th có th m quy n cũng có th b c m th c hi n nh ng hành vi nh t nh và h ph i tuân theo pháp lu t, h cũng ph i th c hi n nh ng nghĩa v pháp lý nh t nh, t c là ph i thi hành pháp lu t, ng th i có nh ng quy n h n nh t nh t c là có th s d ng pháp lu t.
15 Ngoài các c i m cơ b n trên, có tác gi cho r ng áp d ng pháp lu t còn có m t c i m n a là: Áp d ng pháp lu t là ho t ng òi h i có tính sáng t o, b i vì các quy nh c a pháp lu t thư ng mang tính ch t chung, khái quát, song các v vi c x y ra trong th c t l i r t a d ng, phong phú nên mu n ưa ra ư c m t quy t nh úng n, chính xác, v a th u tình, v a t lý gi i quy t v vi c c n gi i quy t thì òi h i ph i có tính sáng t o c a ngư i áp d ng. Như v y, s sáng t o trong quá trình áp d ng pháp lu t không ph i là s tuỳ ti n c a ch th áp d ng mà hoàn toàn d a trên cơ s các quy nh c a pháp lu t và n m trong khuôn kh c a các quy nh y. Cũng có tác gi cho r ng không nên coi tính sáng t o là m t trong nh ng c i m c a áp d ng pháp lu t b i l tính sáng t o ư c th hi n trong nhi u ho t ng, ví d , trong quá trình xây d ng pháp lu t cũng c n có tính sáng t o c a ngư i xây d ng, trong quá trình h c t p cũng c n có tính sáng t o c a ngư i h c… Tôi ng h quan i m cho r ng không nên coi tính sáng t o là m t trong nh ng c i m riêng có c a áp d ng pháp lu t (m c dù bi u hi n c a tính sáng t o trong quá trình áp d ng pháp lu t khác v i bi u hi n c a tính sáng t o trong các ho t ng khác). còn n u coi nó là m t c i m thì cũng ch là c i m không cơ b n, không mang tính c trưng c a áp d ng pháp lu t. V y áp d ng pháp lu t c n ư c ti n hành trong nh ng trư ng h p nào? N u xem xét m t cách chi ti t, c th trong th c t cu c s ng thì s có vô vàn trư ng h p c n áp d ng pháp lu t, b i l , pháp lu t ư c ban hành i u ch nh các quan h xã h i phát sinh trong nhi u lĩnh v c c a i s ng, t dân s , hình s n hôn nhân và gia ình, tài chính, t ai… Song n u khái quát l i xem xét v m t lý lu n thì có th th y, ho t ng áp d ng pháp lu t ư c ti n hành trong các trư ng h p sau: Th nh t, khi quy n và nghĩa v pháp lý c a ch th không m c nhiên phát sinh, thay i ho c ch m d t. Xem xét n i dung các quy nh c th c a pháp lu t, ta th y, m c dù trong nhi u quy ph m pháp lu t ã quy nh rõ quy n và nghĩa v pháp lý cho các ch th , song các ch th không th t mình th c hi n ư c các quy n và nghĩa v ó mà c n ph i có s can thi p c a nhà nư c thông qua ho t ng c a các cơ quan, t ch c ho c cá nhân có th m quy n. Ví d , trong Hi n pháp và lu t ã th a nh n quy n và nghĩa v h c t p cho công dân, song công dân ch có th th c hi n dư c quy n và nghĩa v y khi ư c g i nh p h c và theo h c trong m t cơ s ào t o nào ó. Chính ho t ng chiêu sinh và t ch c ào t o c a các cơ s ào t o ã giúp cho công dân th c hi n ư c quy n và nghĩa v h c t p c a mình. Tương t như v y, n u m t ngư i nào ó không ư c b nhi m vào m t ch c v cao hơn trong cơ quan thì quan h pháp lu t gi a ngư i ó v i cơ quan không h thay i. K t th i i m có quy t nh b nhi m c a ngư i có th m quy n, quy n và nghĩa v pháp lý c a ngư i ư c b nhi m v i cơ quan ã có s thay i so v i trư c. N u không có quy t nh cho ngh hưu c a cơ quan thì quan h pháp lu t lao ng gi a m t ngư i nào ó v i cơ quan v n chưa ch m d t. Như v y, có th th y, n u không có s can thi p c a m t cơ quan, t ch c ho c cá nhân có th m quy n theo quy nh c a pháp lu t thì nhi u
16 quan h pháp lu t c th không th phát sinh, thay i ho c ch m d t. Chính ho t ng áp d ng pháp lu t c a ch th có th m quy n ó s làm phát sinh, thay i ho c ch m d t quan h pháp lu t. Th hai, khi x y ra tranh ch p v quy n và nghĩa v pháp lý gi a các ch th mà h không t gi i quy t ư c v i nhau và yêu c u có s can thi p c a m t ch th có th m quy n. N u như trong trư ng h p trên, ph i nh ho t ng áp d ng pháp lu t m i làm phát sinh m t quan h pháp lu t c th thì trư ng h p này khác ch m t quan h pháp lu t c th ã phát sinh, các bên ch th ã có quy n và nghĩa v pháp lý i v i nhau, nhưng m t trong các bên ho c t t c các bên không th c hi n ho c th c hi n không úng, không y các nghĩa v pháp lý c a mình nên d n n tranh ch p mà h không t gi i quy t ư c v i nhau và yêu c u có s can thi p c a m t ch th có th m quy n. Ch th có th m quy n áp d ng pháp lu t s óng vai trò là tr ng tài gi i quy t tranh ch p ó. Ví d , m t ngư i cho thuê nhà ki n ra toà án òi nhà cho thuê, toà án th lý và gi i quy t v án ó t c là áp d ng pháp lu t gi i quy t tranh ch p gi a ngư i cho thuê nhà v i ngư i thuê nhà. Th ba, khi c n áp d ng các bi n pháp cư ng ch nhà nư c i v i các ch th vi ph m pháp lu t. b o m cho pháp lu t ư c th c hi n m t cách nghiêm ch nh và t giác b i m i ch th trong xã h i, nhi u quy ph m pháp lu t ã quy nh các bi n pháp cư ng ch nhà nư c c n áp d ng v i ngư i vi ph m trong ph n ch tàì c a nó. Vi c áp d ng m t bi n pháp cư ng ch nhà nư c c th v i m t ch th c th là b t h ph i gánh ch u nh ng h u qu pháp lý b t l i hay nh ng s thi t h i nh t nh v tài s n, v nhân thân, v t do… Vì th , m b o công b ng xã h i, ch có các ch th có th m quy n m i có th áp d ng và ho t ng áp d ng c a h ph i ư c ti n hành theo nh ng i u ki n, trình t , th t c ch t ch do pháp lu t quy nh. Ví d cho trư ng h p này là vi c c nh sát giao thông x ph t ngư i vi ph m lu t giao thông, H i ng k lu t nhà trư ng x lý k lu t i v i cán b , giáo viên ho c sinh viên vi ph m k lu t... Th tư, khi c n áp d ng s cư ng ch c a nhà nư c i v i các ch th không vi ph m pháp lu t mà ch vì l i ích chung c a xã h i. Trong i s ng xã h i, m i ngư i u có và u quan tâm n l i ích riêng c a mình và nh ng l i ích chính áng s ư c nhà nư c b o h . Tuy nhiên, có nh ng trư ng h p c bi t, b o v l i ích chung c a toàn xã h i, c a c c ng ng, nhà nư c bu c ph i xâm h i n l i ích riêng c a nh ng ch th nh t nh. b o m tính úng n, h p tình, h p lý c a s “xâm h i” ó, nhà nư c ph i quy nh c th trong pháp lu t các bi n pháp “xâm h i”, ch th , i u ki n, trình t , th t c áp d ng các bi n pháp ó. Khi m t ch th c th nào ó b áp d ng m t trong các bi n pháp ó có nghĩa là h ã ph i gánh ch u s cư ng ch c a nhà nư c, h ã ph i ch u nh ng s thi t h i nh t nh m c dù h không vi ph m pháp lu t mà hoàn toàn ch vì l i ích chung c a xã h i, c a c ng ng. Ví d , ph c v cho vi c xây d ng các công trình công c ng, cơ quan nhà nư c có th m quy n ã ph i ra quy t nh thu h i t c a các ch
17 th ang có quy n s d ng h p pháp trên di n tích t ó, và ương nhiên, các ch th ang s d ng ph i giao l i t ó cho nhà nư c và nh n s n bù c a nhà nư c. Th năm, khi c n áp d ng các hình th c khen thư ng i v i các ch th có thành tích theo quy nh c a pháp lu t. Pháp lu t c a các nhà nư c ương i không ch quy nh các bi n pháp tr ng ph t i v i các ch th vi ph m pháp lu t mà còn quy nh nhi u hình th c khen thư ng i v i các ch th có thành tích trong nh ng ho t ng nh t nh ho c trong vi c th c hi n pháp lu t. M c ích c a vi c quy nh các bi n pháp ó là nh m n áp công ơn c a nh ng ngư i có công v i t nư c, v i xã h i; khuy n khích, ng viên các ch th nhi t tình công tác, ph n u t ư c thành tích t t nh t trong ho t ng c a mình cũng như khuy n khích các ch th t giác th c hi n t t pháp lu t, làm cho pháp lu t ư c th c hi n m t cách nghiêm ch nh, t giác hơn. Vì th , Vi t Nam, bên c nh B lu t hình s và Pháp l nh x lý vi ph m hành chính còn có Lu t thi ua, khen thư ng, và trong a s các văn b n quy ph m pháp lu t u có quy nh vi c khen thư ng nh ng ngư i th c hi n t t nh ng quy nh trong văn b n trư c khi quy nh vi c x ph t i v i nh ng ngư i vi ph m nó. Ví d , vi c các ch th có th m quy n xét t ng b ng khen, danh hi u vinh d nhà nư c cho m t ch th nào ó chính là áp d ng pháp lu t trong trư ng h p này. Th sáu, khi c n ki m tra, giám sát vi c th c hi n quy n và nghĩa v pháp lý c a các ch th trong m t s quan h pháp lu t nh t nh theo quy nh c a pháp lu t. Khi tham gia vào các quan h pháp lu t, các ch th u có quy n và nghĩa v nh t nh do pháp lu t quy nh. Có nh ng quy n và nghĩa v pháp lý mà vi c th c hi n nó ch liên quan n l i ích c a cá nhân ngư i th c hi n, song có nh ng quy n và nghĩa v pháp lý mà vi c th c hi n nó l i liên quan n l i ích c a các ch th khác, l i ích chung c a xã h i, c a c ng ng. Vì v y, c n ph i ki m tra, giám sát vi c th c hi n quy n và nghĩa v ó m b o tính úng n, chính xác c a nó. Ho t ng ki m tra, giám sát ó ch do các ch th có th m quy n ti n hành theo trình t , th t c ch t ch do pháp lu t quy nh. Ví d : ho t ng giám sát c a Qu c h i i v i Chính ph , Th tư ng Chính ph … là nh m áp d ng Lu t giám sát c a Qu c h i năm… ; ho t ng c a cơ quan ki m sát khi ki m sát vi c tuân theo pháp lu t trong quá trình kh i t , i u tra, truy t , xét x và thi hành án… Th b y, khi c n ph i xác nh n s t n t i c a m t s ki n th c t c th nào ó theo quy nh c a pháp lu t. Trong th c t có nh ng th gi y t , b ng c p, ch ng ch có giá tr pháp lý lâu dài mà ch th c a nó c n ph i c t gi c n th n. Song th nh tho ng, các gi y t ó l i c n ph i ư c sao ch p ch ng minh cho s hi n di n và t n t i c a nó trong th c t . Ho t ng ch ng th c c a u ban nhân dân, c a cơ quan công ch ng nh m t o ra cơ s pháp lý cho các gi y t , văn b ng nh t nh… là s áp d ng các quy nh c a pháp lu t công ch ng trong th c t . 1.3. QUI TRÌNH ÁP D NG PHÁP LU T
18 Như trên ã nói, ho t ng áp d ng pháp lu t ư c ti n hành d a trên nh ng qui nh c a pháp lu t và tr i qua các giai o n có n i dung c th và trình t th t c khác nhau. Các giai o n hay trình t , th t c ó ư c khoa h c và th c ti n pháp lý g i là qui trình áp d ng pháp lu t. 1.3.1. Khái ni m, c i m và phân lo i qui trình áp d ng pháp lu t Trong ti ng Hán thì “qui” cũng có nghĩa là trù tính, d li u, còn “trình” có nghĩa là ư ng i, cách th c; nghĩa là th t các bư c ti n hành trong m t ho t ng nào ó. Theo t i n ti ng Vi t, quy trình là các bư c, trình t ph i tuân theo khi ti n hành công vi c nào ó11. Áp d ng pháp lu t là m t qui trình bao g m nhi u ho t ng có m i liên h h u cơ v i nhau, do các ch th có th m quy n ti n hành theo qui nh c a pháp lu t nh m cá bi t hoá ch tài pháp lu t ho c cá th hoá quy n nghĩa v pháp lý i v i ch th . Do pháp lu t i u ch nh a d ng các lĩnh v c nên vi c áp d ng pháp lu t cũng r t a d ng. Trên th c t , s khác bi t v n i dung, yêu c u các lĩnh v c i u ch nh c a pháp lu t ã em l i s khác bi t nh t nh v quá trình th c thi và áp d ng pháp lu t. Không th có qui trình áp d ng pháp lu t chung cho m i lĩnh v c, m i quan h xã h i. Tóm l i, qui trình áp d ng pháp lu t là trình t , th t c ti n hành các ho t ng có m i liên h h u cơ, th ng nh t v i nhau do các ch th có th m quy n th c hi n nh m hi n th c hoá n i dung các qui nh pháp lu t trong i s ng khi gi i quy t các v vi c pháp lý c th . Qui trình áp d ng pháp lu t có các c i m cơ b n sau: - Qui trình áp d ng pháp lu t do pháp lu t qui nh Áp d ng pháp lu t là m t ho t ng c thù c a nhà nư c trong qu n lý xã h i. Áp d ng pháp lu t mang tính quy n l c nhà nư c. Toàn b các ho t ng, các bư c (hay giai o n) c a qui trình áp d ng pháp lu t do pháp lu t qui nh. Các ho t ng trong quá trình áp d ng pháp lu t có m i liên h ch t ch , th ng nh t v i nhau. i u ó òi h i các ch th có th m quy n áp d ng pháp lu t ch ư c th c hi n quy n nghĩa v c a mình trong khuôn kh qui nh c a pháp lu t. Ngay c các ch th không có th m quy n ti n hành áp d ng pháp lu t nhưng có liên quan n vi c áp d ng pháp lu t cũng không th tuỳ ti n ti n hành các ho t ng trái ho c không ư c pháp lu t cho phép. Do ư c pháp lu t i u ch nh nên, qui trình áp d ng pháp lu t có liên quan n c hai lo i qui ph m pháp lu t là qui ph m pháp lu t n i dung và qui ph m pháp lu t hình th c hay qui ph m th t c. - Qui trình áp d ng pháp lu t ch u s qui nh c a n i dung và tính ch t c a v vi c c n gi i quy t Khi áp d ng pháp lu t, ch th có th m quy n áp d ng ph i xác nh ư c n i dung và tính ch t c a v vi c c n gi i quy t r i trên cơ s ó m i có th l a ch n úng quy trình c n ti n hành. Nghĩa là chúng ta không th l y th t c áp d ng pháp lu t trong lĩnh v c này ti n hành cho lĩnh v c khác. Ch ng h n, không th l y quy trình xét x các v án hình s ư c quy nh trong B 11 Như ý (ch biên), T i n ti ng Vi t thông d ng, nhà xu t b n Giáo d c, Hà N i, 1995
19 lu t t t ng hình s thay th cho th t c xét x các v án dân s ư c quy nh trong B lu t t t ng dân s ư c. i u này cho th y, qui trình áp d ng pháp lu t bao g m nhi u ho t ng c th khác nhau và do nhi u ch th ti n hành nhưng nó có liên quan ch t ch n n i dung c a v vi c c n gi i quy t. - Tham gia qui trình áp d ng pháp lu t luôn có m t ch th nhân danh nhà nư c ho c ư c phép s d ng quy n l c nhà nư c ti n hành ho t ng áp d ng pháp lu t Nói n áp d ng pháp lu t là nói n vai trò c a nhà nư c trong gi i quy t các v n pháp lý th c ti n. Th c ch t c a áp d ng pháp lu t là quá trình th ch hóa quy n l c nhà nư c i u ch nh s ki n c th . Chính vì l ó, tham gia qui trình áp d ng pháp lu t luôn luôn có m t ch th nhân danh nhà nư c ho c ư c phép s d ng quy n l c nhà nư c, ch th này tr c ti p ti n hành ho t ng áp d ng pháp lu t, có vai trò quy t nh trong quá trình áp d ng pháp lu t và là ch th có quy n ưa ra quy t nh áp d ng pháp lu t gi i quy t v vi c. Ch th ó ch y u là các cơ quan, t ch c nhà nư c ho c các cá nhân m trách nhi m v trong các cơ quan, t ch c ó ti n hành, song cũng có th do các cơ quan, t ch c ư c nhà nư c cho phép ho c trao quy n ti n hành. Ví d , các cơ s ào t o do Nhà nư c thành l p ho c cho phép thành l p u có th áp d ng pháp lu t trong vi c t ch c tuy n sinh, ào t o, công nh n t t nghi p và c p b ng cho ngư i h c. Các ho t ng áp d ng pháp lu t a d ng và c n ư c m b o b i s c m nh quy n l c nhà nư c thì các ch th có liên quan m i tôn tr ng th c thi m t cách h p pháp. Qui trình áp d ng pháp lu t có th ư c phân lo i d a trên nhi u tiêu chí khác nhau. - D a trên n i dung th c t c a ho t ng áp d ng pháp lu t có th phân thành qui trình truy c u trách nhi m pháp lý và qui trình cá th hoá quy n, nghĩa v pháp lý. Qui trình truy c u trách nhi m pháp lý là các bư c ti n hành t t ng bao g m nhi u ho t ng do các ch th có th m quy n ti n hành nh m cá bi t hoá ch tài pháp lu t, áp d ng các bi n pháp tr ng ph t i v i ch th vi ph m pháp lu t. Truy c u trách nhi m pháp lý là ho t ng ư c th c hi n b i nhi u ch th khác nhau do ó, m i ch th tham gia vào m t khâu nh t nh trong các giai o n c a qui trình ó. Ch ng h n, truy c u trách nhi m hình s i v i ngư i ph m t i c n tr i qua các giai o n như kh i t , i u tra, truy t và xét x . Các giai o n ó ư c quy t nh b i các ch th có th m quy n ti n hành t t ng hình s như công an, vi n ki m sát, tòa án và có nhi u cơ quan, cá nhân khác tham gia t t ng. Qui trình cá th hóa quy n, nghĩa v pháp lý có s khác bi t v i qui trình truy c u trách nhi m pháp lý là nó không liên quan n vi ph m pháp lu t mà ơn thu n ch xác nh n i dung, ph m vi quy n và nghĩa v pháp lý cho các ch th tham gia quan h pháp lu t mà thôi. - D a trên trình t , th t c ti n hành ho t ng c th trên th c t có th phân thành qui trình y và qui trình rút g n. Qui trình y là qui trình bao g m y các ho t ng c a các giai o n áp d ng pháp lu t. Còn qui
20 trình rút g n là qui trình không nh t thi t ph i tr i qua y các ho t ng c a các giai o n áp d ng pháp lu t. - Qui trình áp d ng pháp lu t có th ư c nh n di n theo t ng lĩnh v c i u ch nh pháp lu t, ch ng h n như qui trình áp d ng pháp lu t dân s trong vi c th a nh n, b o v quy n s h u tài s n c a ch s h u, trong vi c gi i quy t các tranh ch p dân s ; qui trình áp d ng pháp lu t t ai trong vi c c p gi y ch ng nh n Quy n s d ng t cho ngư i s d ng t, qui trình áp d ng pháp lu t lao ng trong vi c tuy n d ng lao ng, trong vi c tăng lương ho c x lý k lu t i v i ngư i lao ng..v.v. 1.3.2. Các giai o n c a qui trình áp d ng pháp lu t Áp d ng pháp lu t là m t qui trình t ng h p bao g m nhi u y u t có s tương tác l n nhau như con ngư i, t ch c, k thu t, pháp lý. D a vào n i dung công vi c c th ư c th c hi n, khoa h c và th c ti n pháp lý chia quá trình áp d ng pháp lu t thành b n giai o n: a. Phân tích, ánh giá n i dung, i u ki n hoàn c nh s ki n th c t c n áp d ng pháp lu t. ây là giai o n kh i u c a c qui trình áp d ng pháp lu t nên nó có tính ch t b n l . Trư c h t c n xác nh úng n n i dung, i tư ng, b n ch t pháp lý c a s ki n th c t ó. N u xác nh b n ch t pháp lý không chính xác thì toàn b quá trình áp d ng pháp lu t s sai và gây ra h u qu pháp lý và xã h i là khôn lư ng. Ch ng h n, b n ch t pháp lý c a hành vi th c t là lo i quan h t ng cho (m t lo i quan h dân s h p pháp) l i xác nh là quan h ưa và nh n h i l ho c ngư c l i thì h qu em l i là hoàn toàn khác bi t. N u c n áp d ng pháp lu t thì ph i làm rõ ch th nào có th m quy n gi i quy t v vi c ó hay i u ch nh quan h ó. Ti p theo, c n chu n b v m t t ch c, nhân s , k thu t cũng như xác nh v m t th i gian, th i i m ti n hành áp d ng pháp lu t. ng th i v i vi c chu n b v n i d ng c n xác nh nh ng thu n l i, khó khăn ho c nh ng r i ro có th x y ra c n tr quá trình áp d ng pháp lu t trên th c t . Nhìn chung, vi c áp d ng pháp lu t ph i hư ng t i m t s thu n l i, ti t ki m v chi phí th i gian, s c l c, v t ch t và t hi u qu cao nh t cho các bên có liên quan. Do ó, giai o n u trong áp d ng pháp lu t bao gi cũng òi h i c n ph i chu n b m t phương án chi ti t, t m c v n i dung, hình th c cũng như phương th c, l ch trình ti n hành. V nguyên t c, ch có kh ng nh ư c là hoàn toàn có cơ s và i u ki n ti p t c áp d ng pháp lu t trên th c t m i cho phép chuy n sang giai o n sau. N u th y chưa i u ki n ho c không c n thi t ph i ti p t c áp d ng pháp lu t thì các ch th có th m quy n ra quy t nh t m ình ch ho c ch m d t vi c áp d ng pháp lu t. b. L a ch n qui ph m pháp lu t làm cơ s pháp lý cho vi c ưa ra các quy t nh áp d ng pháp lu t. ây là giai o n quan tr ng trong qui trình áp d ng pháp lu t vì n u không ưa ra cơ s pháp lý có s c thuy t ph c, phù h p s nh hư ng tr c ti p n các giai o n sau và n k t qu c a quá trình áp d ng. ây c n ph i hi u, có hai lo i qui ph m pháp lu t cùng có liên quan n vi c ưa ra quy t nh áp d ng pháp lu t, ó là qui ph m n i dung và qui ph m hình th c hay qui