Giải quyết xung đột pháp luật và xung đột thẩm quyền về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong tư pháp quốc tế

35<br /> <br /> Chiều ngày 25- 05-2005<br /> <br /> GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VÀ XUNG ĐỘT<br /> THẨM QUYỀN VỀ NUÔI CON NUÔI CÓ YẾU TỐ<br /> NƯỚC NGOÀI TRONG TƯ PHÁP QUỐC TẾ<br /> <br /> <br /> NGUYỄN CÔNG KHANH<br /> Phó Cục trưởng Cục Con nuôi quốc tế,<br /> Bộ Tư pháp Việt Nam<br /> <br /> <br /> Quan hệ nuôi con nuôi trong tư pháp quốc tế Việt Nam là quan hệ nuôi con nuôi có<br /> yếu tố nước ngoài, tức là nuôi con nuôi giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài –<br /> xét theo nghĩa hẹp. Tuy rằng Việt Nam chưa ban hành đạo luật riêng về tư pháp quốc<br /> tế để điều chỉnh tất cả các quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có yếu tố nước ngoài,<br /> trong đó có quan hệ nuôi con nuôi, song trên thực tế, các quan hệ này đã được điều<br /> chỉnh “lồng ghép” trong các văn bản pháp luật dân sự của Việt Nam. Các quan hệ nuôi<br /> con nuôi có yếu tố nước ngoài được điều chỉnh chủ yếu trong Bộ luật dân sự; Luật hôn<br /> nhân và gia đình (chương XI); Nghị định 68/2002/NĐ-CP và đặc biệt, trong các hiệp<br /> định song phương về tương trợ tư pháp và hợp tác về nuôi con nuôi giữa Việt Nam với<br /> các nước (xin lưu ý, cho đến nay, Việt Nam chưa là thành viên của bất kỳ điều ước<br /> quốc tế đa phương nào trong lĩnh vực tư pháp quốc tế liên quan đến vấn đề nuôi con<br /> nuôi).<br /> <br /> Dưới góc độ tư pháp quốc tế, theo tôi, có hai vấn đề cơ bản cần xem xét giải quyết khi<br /> đề cập đến quan hệ nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài là: lựa chọn pháp luật áp dụng<br /> đối với các vấn đề xoay quanh quan hệ nuôi con nuôi (như điều kiện nuôi con nuôi –<br /> đối với người xin nhận con nuôi, đối với trẻ em; sự đồng ý cho trẻ em làm con nuôi; hệ<br /> quả pháp lý của việc nuôi con nuôi) và lựa chọn cơ quan có thẩm quyền giải quyết các<br /> việc về nuôi con nuôi của Việt Nam hay của nước ngoài (cơ quan hành chính đối với<br /> việc đăng ký hộ tịch và cơ quan tố tụng đối với tranh chấp về nuôi con nuôi).<br /> <br /> Đó là những vấn đề, tuy được quy định trong pháp luật Việt Nam hiện nay liên quan<br /> đến chế định nuôi con nuôi dưới khía cạnh tư pháp quốc tế, nhưng chắc chắn rằng,<br /> chưa hoàn toàn đầy đủ và ở mức độ nhất định, còn có tính áp đặt chủ quan, mang<br /> nặng tư duy pháp lý của một nước cho trẻ em làm con nuôi là chủ yếu (nước gốc).<br /> <br /> 1. Luật nhân thân (lex personalis) – nguyên tắc cơ bản được lựa chọn để giải<br /> quyết xung đột pháp luật về nuôi con nuôi<br /> <br /> Phù hợp với tư pháp quốc tế của nhiều nước, tư pháp quốc tế Việt Nam cũng thừa<br /> nhận và áp dụng hệ thuộc Luật Nhân thân (lex personalis) như một hệ thuộc cơ bản<br /> để giải quyết xung đột pháp luật trong các quan hệ về nuôi con nuôi có yếu tố nước<br /> ngoài, như xung đột về điều kiện nuôi con nuôi, về các hệ quả pháp lý của việc nuôi<br /> con nuôi.<br /> <br /> 1.1. Điều kiện nuôi con nuôi<br /> <br /> 1.1.1. Đối với người xin nhận con nuôi<br /> <br /> - Theo Điều 105 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 (HNGĐ), có hai hệ thuộc<br /> cùng được áp dụng để xác định điều kiện nuôi con nuôi đối với người xin nhận con nuôi<br /> là pháp luật Việt Nam và pháp luật của nước mà người xin nhận con nuôi có quốc tịch<br /> (Lex Nationalis).<br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 36<br /> <br /> - Theo Điều 37 Nghị định 68/2002/NĐ-CP, cũng có hai hệ thuộc cùng được áp dụng<br /> để xác định điều kiện nuôi con nuôi đối với người xin nhận con nuôi thường trú (Lex<br /> Domicili).<br /> <br /> - Trong các Hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước (Nga, Séc,<br /> Xlôvakia, Bungary, Hungary, Ucraina, Cuba,…), áp dụng hệ thuộc luật quốc tịch (Lex<br /> Nationalis) của người xin nhận con nuôi để xác định điều kiện nuôi con nuôi đối với<br /> người đó; riêng Hiệp định tương trợ tư pháp với Lào thì áp dụng hệ thuộc luật quốc<br /> tịch của trẻ em được xin làm con nuôi.<br /> <br /> - Còn trong các Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi giữa Việt Nam với các nước<br /> (Pháp, Italia, Đan Mạch, Ailen, Thụy Điển, Bỉ), cũng áp dụng hai hệ thuộc để xác định<br /> điều kiện nuôi con nuôi đối với người xin nhận con nuôi là pháp luật của Nước nhận<br /> (nơi người xin con nuôi thường trú) và pháp luật của Nước gốc (nơi trẻ em thường trú<br /> và có quốc tịch).<br /> <br /> Như vậy, trong tư pháp quốc tế Việt Nam, hệ thuộc luật nhân thân của người xin con<br /> nuôi (Lex Personalis) là hệ thuộc cơ bản được thống nhất áp dụng để xác định điều<br /> kiện nuôi con nuôi đối với người xin nhận con nuôi.<br /> <br /> Tuy nhiên, thực tiễn thi hành các quy định trên đây, đôi khi cũng nảy sinh những khó<br /> khăn, phức tạp, bởi các quy định trên đây, tưởng như chặt chẽ và phù hợp với thông lệ<br /> quốc tế, nhưng bản thân nó lại chứa đựng những điểm mâu thuẫn hoặc không rõ ràng,<br /> gây khó khăn trong việc áp dụng. Đó là việc áp dụng quy định tại Điều 105 khoản 1<br /> của Luật hôn nhân và gia đình và Điều 37 của Nghị định 68/2002/NĐ-CP.<br /> <br /> Ví dụ, trong việc xác định pháp luật áp dụng về điều kiện nuôi con nuôi đối với một<br /> công dân Nga nhưng thường trú tại Pháp, muốn xin nhận trẻ em Việt Nam thường trú<br /> tại Việt Nam làm con nuôi. Về nguyên tắc, trước hết, người đó phải đáp ứng đủ các<br /> điều kiện nuôi con nuôi theo pháp luật Việt Nam (Điều 69 Luật hôn nhân và gia đình).<br /> Ngoài ra, theo Điều 105 của Luật Hôn nhân và gia đình, người đó còn phải tuân theo<br /> pháp luật của Nga về nuôi con nuôi (theo hệ thuộc lex nationalis). Điều đó cũng phù<br /> hợp với quy định tại Điều 28 khoản 1 Hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam và<br /> Nga. Tuy nhiên, vì người đó thường trú tại Pháp, nên người đó lại còn phải tuân theo<br /> pháp luật của Pháp (nơi thường trú) về điều kiện nuôi con nuôi (theo Điều 37 Nghị<br /> định 68/2002/NĐ-CP và Điều 10 Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi Việt – Pháp). Như<br /> vậy, ở đây có ba hệ thống pháp luật cùng được áp dụng để xác định điều kiện nuôi con<br /> nuôi đối với cha mẹ nuôi (pháp luật Việt Nam – nơi trẻ em thường trú và có quốc tịch;<br /> pháp luật Pháp – nơi người đó thường trú). Vấn đề phức tạp đặt ra là, nếu pháp luật<br /> của ba nước này có những quy định khác nhau về điều kiện nuôi con nuôi (mà chắc<br /> chắn là khác nhau), thì áp dụng pháp luật nước nào?<br /> <br /> Điều may mắn là, trong pháp luật Việt Nam có quy định một nguyên tắc “nếu điều ước<br /> quốc tế mà Việt Nam ký kết hoặc gia nhập có quy định khác, thì áp dụng quy định của<br /> điều ước quốc tế đó” (Điều 7 khoản 2 Luật HNGĐ, Điều 4 Nghị định 68/2002/NĐ-CP).<br /> Nhưng lưu ý là, trong ví dụ trên đây có hai loại điều ước quốc tế của Việt Nam liên<br /> quan đến vấn đề chọn luật áp dụng để xác định điều kiện nuôi con nuôi đối với cha mẹ<br /> nuôi, trong đó Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Nga thì theo hệ thuốc luật quốc<br /> tịch và Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi Việt – Pháp thì theo hệ thuộc luật nơi cư<br /> trú.<br /> <br /> Do đó, câu hỏi tôi muốn đặt ra tại hội thảo này là, sẽ phải áp dụng quy định của hiệp<br /> định nào trên đây để xác định điều kiện nuôi con nuôi đối với trường hợp cụ thể trong<br /> ví dụ nêu trên?<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  37<br /> <br /> 1.1.2. Đối với trẻ em được cho làm con nuôi<br /> <br /> Trong tất cả các Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi giứa Việt Nam với các nước, đều<br /> thống nhất áp dụng pháp luật của Nước gốc (nước mà trẻ em có quốc tịch và thường<br /> trú) để xác định điều kiện của trẻ em được cho làm con nuôi. Điều kiện cho trẻ em<br /> Việt Nam làm con nuôi được quy định tại Điều 68 Luật Hôn nhân và gia đình và Điều<br /> 36 Nghị định 68/2002/NĐ-CP.<br /> <br /> Điều này cũng phù hợp với thông lệ quốc tế ở chỗ, trên nguyên tắc chủ quyền quốc<br /> gia, mỗi nước đều có quyền đặt ra những điều kiện, tiêu chuẩn và đối tượng của trẻ<br /> em được cho làm con nuôi, có thể theo hướng mở rộng hoặc hạn chế, tùy thuộc vào<br /> điều kiện đối với trẻ em được cho làm con nuôi là theo hướng “mở rộng có điều kiện”,<br /> bảo đảm chặt chẽ, tránh bị lợi dụng.<br /> <br /> 1.2. Về sự đồng ý cho trẻ em làm con nuôi<br /> <br /> Về sự đồng ý của những người có quyền cho trẻ em làm con nuôi, cũng như hình thức<br /> thể hiện sự đồng ý đó, theo thực tiễn tư pháp quốc tế ở nhiều nước hiện nay, phải<br /> tuân theo pháp luật của nước nơi trẻ em đó có quốc tịch và thường trú (Nước gốc).<br /> Trong các Hiệp định về nuôi con nuôi của Việt Nam được xin làm con nuôi, thì sự đồng<br /> ý của những người có quyền cho trẻ em làm con nuôi, kể cả của bản thân trẻ em đó<br /> (từ đủ 9 tuổi trở lên) và hình thức thể hiện sự đồng ý đó (bằng văn bản), phải tuân<br /> theo pháp luật Việt Nam (Nước gốc). Quy định này cũng được thể hiện thống nhất<br /> trong các hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi của Việt Nam với các nước.<br /> <br /> Tuy nhiên, trên thực tế, trong quá trình thực hiện, vẫn có những vướng mắc nhất<br /> định. Đó là trong việc đồng ý cho trẻ em làm con nuôi theo hình thức “trọn vẹn”, nhiều<br /> khi cha mẹ đẻ hoặc những người có quyền khác, không nhận thức được một cách đầy<br /> đủ những hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi trọn vẹn là như thế nào. Do đó, trong<br /> biểu mẫu giấy tờ về sự đồng ý của những người này, các cơ quan có thẩm quyền của<br /> các nước đã ký kết hiệp định con nuôi với Việt Nam đều yêu cầu phía Việt Nam phải<br /> đưa thêm một câu là “… sau khi đã nhận thức một cách đầy đủ về các hệ quả pháp lý<br /> của việc nuôi con nuôi, tôi hoàn toàn tự nguyện đồng ý cho con tôi làm con nuôi theo<br /> hình thức trọn vẹn…”. Tôi cho rằng, cách làm này cũng là cần thiết, nhưng chỉ là biện<br /> pháp tình thế và có phần áp đặt. Cần tính đến giải pháp lâu dài và an toàn hơn.<br /> <br /> 1.3. Hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi<br /> <br /> 1.3.1. Nội dung các hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi<br /> <br /> Theo pháp luật của nhiều nước hiện nay, tùy thuộc vào mỗi hình thức nuôi con nuôi<br /> (đơn giản hay trọn vẹn), có thể làm phát sinh các hệ quả pháp lý sau đây:<br /> <br /> - Quan hệ pháp lý cha mẹ và con (đầy đủ) giữa cha mẹ nuôi và con nuôi: quan hệ<br /> cấp dưỡng, quyền đại diện theo pháp luật, quyền đại diện theo pháp luật, quyền thừa<br /> kế tài sản…<br /> <br /> - Trẻ em mặc nhiên có quốc tịch của cha mẹ nuôi.<br /> <br /> - Chấm dứt quan hệ pháp lý tồn tại trước đó giữa cha mẹ đẻ (và họ hàng gốc) với<br /> trẻ em được cho làm con nuôi, kể cả quan hệ thừa kế theo pháp luật.<br /> <br /> 1.3.2. Pháp luật áp dụng<br /> <br /> Tuyệt đại đa số các nước đều áp dụng hệ thuộc “nơi thực hiện việc nuôi con nuôi” (nơi<br /> xảy ra hành vi pháp lý) để xác định pháp luật áp dụng đối với hệ quả pháp lý của việc<br /> nuôi con nuôi. Trong các Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi giữa Việt Nam với các<br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 38<br /> <br /> nước cũng áp dụng hệ thuộc này. Điều đó hiểu rằng, trong trường hợp trẻ em Việt<br /> Nam được nhận làm con nuôi tại các nước đã ký kết Hiệp định hợp tác về nuôi con<br /> nuôi với Việt Nam, thì hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi đó sẽ được xác định theo<br /> pháp luật của nước ký kết, nơi thường trú của cha mẹ nuôi. Như vậy, Việt Nam đã<br /> chấp nhận toàn bộ nội dung của hệ quả pháp lý phát sinh từ việc cho trẻ em Việt Nam<br /> làm con nuôi tại nước ký kết Hiệp định, tất nhiên, bao gồm cả việc chấm dứt hoàn<br /> toàn quan hệ pháp lý tồn tại trước đó giứa cha mẹ đẻ và trẻ em, trong đó có quan hệ<br /> thừa kế theo pháp luật.<br /> <br /> Nhưng điều quan trọng cần lưu ý là, hiện nay trong pháp luật Việt Nam, chưa có văn<br /> bản pháp luật nàp quy định một cách đầy đủ, rõ ràng về những hệ quả pháp lý của<br /> việc nuôi con nuôi giống như pháp luật nhiều nước quy định, ngoại trừ quy định tại<br /> Điều 74 và Điều 75 của Luật hôn nhân và gia đình. Nhưng hai điều này cũng chỉ quy<br /> định một cách chung chung rằng, sau khi việc nuôi con nuôi được đăng ký tại cơ quan<br /> nhà nước có thẩm quyền, thì giữa người nuôi và con nuôi phát sinh đầy đủ các quyền<br /> và nghĩa vụ giữa cha mẹ và con theo quy định của pháp luật; cha mẹ nuôi có quyền<br /> thay đổi họ tên cho con nuôi. Còn các hệ quả pháp lý khác thì không được quy định.<br /> <br /> Mặt khác, theo quy định tại Điều 679 và Điều 681 Bộ luật dân sự Việt Nam năm 1995,<br /> thì có thể gián tiếp hiểu rằng, pháp luật Việt Nam vẫn cho phép cha mẹ đẻ và trẻ em<br /> (được cho làm con nuôi) duy trì các quan hệ pháp lý của cha mẹ và con. Tức là, trẻ em<br /> được cho làm con nuôi vẫn duy trì quan hệ pháp lý với cha mẹ đẻ, kể cả quan hệ thừa<br /> kế theo pháp luật (vì pháp luật vẫn thừa nhận họ cùng ở hàng thừa kế thứ nhất). Đây<br /> là một thực trạng gây nhiều khó khăn, phức tạp không chỉ cho vấn đề nuôi con nuôi<br /> trong nước (giữa công dân Việt Nam với nhau), mà nhất là vấn đề nuôi con nuôi có<br /> yếu tố nước ngoài. Vì thế, để giải quyết vấn đề này, giải pháp tối ưu được đưa vào các<br /> hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi là xây dựng quy phạm xung đột, dẫn chiếu đến<br /> pháp luật của Nước nhận để xác định các hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi. Giải<br /> pháp này được 6 nước đã ký kết hiệp định với Việt Nam hoàn toàn ủng hộ.<br /> <br /> Tuy nhiên, trong quá trình đàm phán, trao đổi với một số nước khác, nhất là Canađa<br /> (Quê bếc), giải pháp xây dựng quy phạm xung đột lại không được phía Canađa ủng<br /> hộ. Đó cũng là sự khác nhau cơ bản trong dự thảo hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi<br /> Việt Nam – Canađa hiện nay.<br /> <br /> 2. Lựa chọn cơ quan có thẩm quyền<br /> <br /> Giải quyết xung đột về thẩm quyền đối với vấn đề con nuôi quốc tế là nội dung quan<br /> trọng thứ hai của tư pháp quốc tế Việt Nam điều chỉnh quan hệ nuôi con nuôi có yếu<br /> tố nước ngoài. Trong phạm vi bài viết này, tôi xin phép không đề cập đến thẩm quyền<br /> xét xử của Toà án Việt Nam đối với các tranh chấp về nuôi con nuôi có yếu tố nước<br /> ngoài, mà chỉ đề cập đến thẩm quyền giải quyết việc nuôi con nuôi, tức là quyền<br /> quyết định cho người nước ngoài nhận trẻ em Việt Nam làm con nuôi.<br /> <br /> 2.1. Cơ sở pháp lý và căn cứ xác định thẩm quyền<br /> <br /> Việc xác định thẩm quyền giải quyết vấn đề con nuôi quốc tế ở Việt Nam hiện nay dựa<br /> trên cơ sở pháp lý sau:<br /> <br /> 2.1.1. Pháp luật Việt Nam<br /> <br /> - Luật hôn nhân và gia đình năm 2000: Điều 102 (Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, Cơ<br /> quan đại diện ngoại giao, Cơ quan Lãnh sự Việt Nam ở nước ngoài).<br /> <br /> - Nghị định 68/2002/NĐ-CP: Điều 39 (Ủy ban nhân dân cấp tỉnh – thẩm quyền theo<br /> địa hạt, nơi cư trú của trẻ em được cho làm con nuôi).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  39<br /> <br /> 2.1.2. Hiệp định tương trợ tư pháp<br /> <br /> Trong các Hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với các nước, việc xác định thẩm<br /> quyền giải quyết vấn đề nuôi con nuôi dựa trên các căn cứ sau:<br /> <br /> - Quốc tịch của cha mẹ nuôi.<br /> <br /> - Nơi thường trú chung của cha mẹ nuôi, nếu hai người khác quốc tịch.<br /> <br /> - Quốc tịch của con nuôi hoặc nơi thường trú của con nuôi.<br /> <br /> 2.1.3. Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi<br /> <br /> Trong các Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi giữa Việt Nam với các nước phân biệt hai<br /> giai đoạn (hai thủ tục) trong quá trình giải quyết việc nuôi con nuôi, tương ứng với mỗi<br /> giai đoạn là thuộc thẩm quyền của các nước khác nhau và do các cơ quan khác nhau<br /> thực hiện.<br /> <br /> - Thẩm quyền (quyết định) cho trẻ em làm con nuôi và tiến hành thủ tục giao nhận<br /> con nuôi, thuộc Nước ký kết mà trẻ em là công dân (Nước gốc). Đối với Việt Nam,<br /> thẩm quyền quyết định việc cho trẻ em Việt Nam làm con nuôi người nước ngoài thuộc<br /> Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, nơi thường trú của trẻ em đó; thủ tục giao nhận con nuôi<br /> do Sở Tư pháp tiến hành.<br /> <br /> - Thẩm quyền công nhận việc nuôi con nuôi, cũng như các hệ quả pháp lý của việc<br /> nuôi con nuôi, thuộc Nước ký kết nơi tiến hành việc nuôi con nuôi (Nước nhận). Đối với<br /> Việt Nam, thẩm quyền này cũng thuộc Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, nơi thường trú của<br /> con nuôi (cùng với cha mẹ nuôi).<br /> <br /> 3. Các điều kiện bảo đảm tính khả thi của quy phạm xung đột về nuôi con<br /> nuôi trong tư pháp quốc tế<br /> <br /> 3.1. Cần thừa nhận một nguyên tắc quan trọng: Xung đột pháp luật trong các quan<br /> hệ dân sự có yếu tốc nước ngoài nói chung, trong quan hệ nuôi con nuôi nói riêng là<br /> một hiện tượng thực tế tất yếu, khách quan trong bối cảnh mở rộng quan hệ đối ngoại<br /> giữa các quốc gia. Giải quyết xung đột pháp luật bằng phương pháp xung đột (xây<br /> dựng các quy phạm xung đột làm cơ sở lựa chọn pháp luật áp dụng) là giải pháp hữu<br /> hiệu nhất đã được các quốc gia thừa nhận và áp dụng hàng trăm năm nay.<br /> <br /> 3.2. Tính khả thi của quy phạm xung đột, phụ thuộc vào nhiều yếu tố, song quan<br /> trọng nhất là:<br /> <br /> - Pháp luật xung đột phải đầy đủ, đồng bộ;<br /> <br /> - Pháp luật nội dung phải thống nhất, rõ ràng;<br /> <br /> - Pháp luật thủ tục phải công khai, minh bạch.<br /> <br /> Các điều kiện nêu trên được gọi mà “sự hội tụ Tam Quy kỳ diệu”, bảo đảm tối đa cho<br /> tính khả thi của tư pháp quốc tế nói chung.<br /> <br /> Tóm lại, chừng nào con xung đột pháp luật, chừng đó việc xây dựng và áp dụng các<br /> quy phạm xung đột trong tư pháp quốc tế còn được xem như là một “nghệ thuật” lựa<br /> chọn kiểu mẫu!<br /> <br /> Hà Nội, ngày 25 tháng 5 năm 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />