Giáo trình Phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp: Phần 1 - PGS.TS. Trần Ðức Viên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:104

Thêm vào BST

Báo xấu

6
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp: Phần 1 được biên soạn gồm các nội dung chính sau: khái niệm về phân tích hệ thống môi trường; phân tích hệ sinh thái nông nghiệp; phân tích bền vững trong sản xuất nông nghiệp. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp: Phần 1 - PGS.TS. Trần Ðức Viên

PGS.TS. TR N ð C VIÊN (Ch biên) TS. NGUY N THANH LÂM, TS. MAI VĂN TR NH, PGS.TS. PH M TI N DŨNG -------- -------- GIÁO TRÌNH PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TRƯ NG NÔNG NGHI P THÁNG 09, 2008
M ð U Nhân lo i hi n nay ñã và ñang ph i ñ ng trư c nh ng v n ñ c p thi t v môi trư ng như s c ép gia tăng dân s ngày càng gia tăng, nhi u h sinh thái ñang b m t cân b ng, c n ki t ngu n tài nguyên thiên nhiên và ô nhi m môi trư ng. Trong s n xu t nông nghi p, vi c s d ng phân bón, ch t kích thích sinh trư ng và hoá ch t b o v th c v t, s m n hoá c a các cơ s nuôi tr ng thu s n ñang tr thành v n ñ th i s , nhưng ñ ng th i cũng làm n y sinh nhi u v n ñ v ô nhi m môi trư ng. S phát tri n c a nông nghi p hi n ñ i ñ t ra 2 v n ñ tr ng tâm c n gi i quy t: (i) làm th nào ñ phát tri n nông nghi p ñ ng hành v i b o t n ñư c tài nguyên thiên nhiên; (ii) làm th nào xây d ng và phát tri n h th ng nông nghi p có năng su t n ñ nh, an toàn v m t môi trư ng, g n gũi và khăng khít v i h th ng t nhiên. Do ñ y, vi c phân tích h th ng môi trư ng trong nông nghi p ch y u ñ tr l i cho hai v n ñ trên nh m phát tri n m t n n nông nghi p d a nhi u hơn vào vi c khai thác h p lý các ngu n l i t nhiên c a h sinh thái và b o v môi trư ng s ng. Giáo trình “phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p” ñư c ra ñ i nh m m c ñích cung c p cho sinh viên kh i nông-lâm-ngư các khái ni m cơ b n và các k năng v phân tích h th ng môi trư ng trong s n xu t nông nghi p nh m ñánh giá vai trò, ch c năng c a h th ng s n xu t nông nghi p dư i tác ñ ng c a con ngư i. ði m m u ch t c a giáo trình này là giúp cho ngư i h c phương pháp tư duy t ng h p thông qua các phương pháp ti p c n h th ng ñã ñư c nhi u nư c trên th gi i áp d ng thay th cho cái nhìn ñơn l trư c ñây. ð ng th i cu n sách này cũng g i ý cho ngư i h c phương pháp l a ch n các ch s thích h p trong t ng trư ng h p c th ph thu c vào yêu c u công vi c và kh năng c a nhà phân tích. V i th i lư ng 3 ñơn v h c trình, giáo trình này bao g m 5 chương nh m cung c p cho ngư i h c khái ni m chung v phân tích h th ng môi trư ng, lý thuy t v phân tích h sinh thái nông nghi p, phân tích cân b ng dinh dư ng, phân tích nông nghi p b n v ng và k năng mô hình hoá trong nghiên c u h th ng môi trư ng nông nghi p. ð giúp cho sinh viên h c t t môn này, trong t ng chương có ph n ñ u gi i thi u n i dung, m c ñích và yêu c u ñ i v i sinh viên. Sau m i chương, chúng tôi trình bày ph n tóm t t, câu h i ôn t p và tài li u ñ c thêm. Ph n cu i c a giáo trình là danh m c tài li u tham kh o và ph n t v ng (Glossary) ñ mô t các khái ni m và các ñ nh nghĩa quan tr ng ñư c s d ng trong giáo trình này. Do h n ch v trình ñ và do có nh ng quan ñi m khác nhau gi a tác gi và ngư i dùng sách, ch c ch n là l n xu t b n ñ u tiên này còn nhi u khi m khuy t, r t mong nh n ñư c nhi u ý ki n góp ý t ngư i h c và t b n ñ c xa g n. Nhóm tác gi xin chân thành c m ơn và s n lòng ti p thu các ý ki n ñó ñ l n xu t b n sau chúng ta s có m t cu n sách t t hơn. Hà N i, ngày 18 tháng 09 năm 2008 Các tác gi i
M CL C M ð U ..................................................................................................................i M C L C .............................................................................................................. ii DANH M C CÁC B NG......................................................................................v DANH M C CÁC HÌNH .................................................................................... vii DANH M C CÁC T VI T T T.........................................................................x CHƯƠNG I. KHÁI NI M V PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TRƯ NG......................1 I. Khái ni m v h th ng..................................................................................................... 1 1.1 ð nh nghĩa h th ng ..........................................................................................1 1.2 ð c ñi m c a h th ng ......................................................................................5 1.3 Phân lo i v h th ng ........................................................................................5 1.4 M t s khái ni m v h th ng canh tác .............................................................7 II. Các quan ñi m v h th ng và phương pháp nghiên c u h th ng........................... 7 2.1 Quan ñi m ti p c n h th ng .............................................................................7 2.2 Quan ñi m vĩ mô (Macro) và quan ñi m vi mô ................................................8 2.3 Phương pháp mô hình hoá.................................................................................9 2.4 Phương pháp h p ñen .......................................................................................9 2.5 Các phương pháp t ch c h th ng ...................................................................9 III. Quan ni m v h th ng trong s n xu t nông nghi p................................................ 10 3.1 H th ng kinh t ..............................................................................................10 3.2 H sinh thái nông nghi p.................................................................................11 3.3 Ý nghĩa c a quan ni m h th ng trong s n xu t nông nghi p ........................16 IV H th ng môi trư ng ................................................................................................... 16 4.1 Khái ni m v môi trư ng.................................................................................16 4.2 Ch th môi trư ng (environmental indicators) ...............................................17 4.3 Trao ñ i v t ch t trong các h sinh thái ñ ng ru ng .......................................19 V. M t s phương pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi trư ng trong nông nghi p .............................................................................................................. 20 5.1 Phương pháp ti p c n sinh k ..........................................................................20 5.2 Phương pháp ti p c n sinh thái nhân văn ........................................................21 5.3 Ti p c n nghiên c u h th ng nông nghi p.....................................................21 VI. Phân tích h th ng môi trư ng................................................................................... 23 CHƯƠNG II. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P.........................................28 I. Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p........................................................ 29 II. Các d ng nghiên c u/phân tích h sinh thái nông nghi p......................................... 30 2.1 Phân lo i theo m c ñích nghiên c u................................................................30 2.2 Phân lo i nghiên c u phân tích h sinh thái nông nghi p theo th i gian........31 2.3 ðơn v phân tích ..............................................................................................31 2.4 Các ñi m t p trung nghiên c u........................................................................32 2.5 N i dung nghiên c u v môi trư ng h th ng c a h sinh thái nông nghi p..32 III. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P ...................................................... 34 3.1 M c ñích phân tích h sinh thái nông nghi p..................................................34 3.2 Xác ñ nh h th ng............................................................................................34 3.3 Phân tích cơ c u/thành ph n c a h th ng ......................................................35 3.4 Phương pháp thu th p s li u RRA .................................................................46 3.5 ð c ñi m h sinh thái nông nghi p .................................................................48 ii
3.6 Câu h i khoá (câu h i tr ng tâm) ....................................................................49 3.7 Xây d ng ñ cương nghiên c u và th c hi n..................................................51 CHƯƠNG III. PHÂN TÍCH B N V NG TRONG S N XU T NÔNG NGHI P.......57 I. Quan ñi m phát tri n b n v ng .................................................................................... 58 1.1 Phát tri n b n v ng là gì? ................................................................................58 1.2 Chương trình ngh s 21 là gì? ........................................................................58 1.3 Chương trình ngh s 21 c a Vi t Nam ..........................................................58 II. Nông nghi p b n v ng l i ñi trong tương lai............................................................. 59 2.1 Quan ni m v nông nghi p b n v ng..............................................................59 2.2 M c ñích c a Nông nghi p b n v ng (NNBV) ..............................................61 2.3 ð o ñ c c a NN b n v ng .............................................................................63 2.4 ð c trưng c a nông nghi p b n v ng..............................................................63 2.5 Nh ng nguyên lí c a NN b n v ng.................................................................66 2.6 Nh ng nguyên t c xây d ng nông nghi p b n v ng (nông nghi p sinh thái) 68 2.7 Phương pháp duy trì b n v ng ñ i v i ñ t ......................................................69 2.8 Xây d ng Nông nghi p b n v ng trên cơ s Sinh thái h c ............................72 2.9 Xây d ng h canh tác b n v ng ......................................................................75 2.10 Nông nghi p b n v ng và nông nghi p s ch ...............................................83 2.11 Nông nghi p b n v ng v m t xã h i............................................................85 III. Phương pháp phân tích nông nghi p b n v ng ....................................................... 87 3.1. Các ch s ñư c dùng ñ ñánh giá tính b n v ng..........................................87 3.2. Khung ñánh giá tính b n v ng ......................................................................89 CHƯƠNG IV. PHÂN TÍCH CÂN B NG DINH DƯ NG ................................................93 I . Phân tích cân b ng dinh dư ng.................................................................................... 94 1.1 Gi i thi u v qu các ch t dinh dư ng............................................................94 1.2 Chu n ñoán qu dinh dư ng ...........................................................................94 1.3 Dòng các ch t dinh dư ng và ñ c tính d tiêu c a ch t dinh dư ng...............96 1.4 Có th m i quan h gi a cân b ng dinh dư ng và dòng dinh dư ng trong ñ t tr thành ch s ñánh giá ch t lư ng môi trư ng ñ t?...........................................98 1.5 Các ngu n dinh dư ng trong ñ t tr ng thái n ñ nh và thăng b ng ...........100 1.6 Theo hư ng giá tr chu n c a ñ u vào, ñ u ra, năng su t và ñ phì c a ñ t.102 1.7 Phân tích hoá h c ñ t trong nghiên c u tính b n v ng .................................106 1.8 Cân b ng dinh dư ng ....................................................................................109 II. ðánh giá s b n v ng c a m t s h sinh thái nông nghi p ................................... 112 III. Duy trì h p lý h th ng dinh dư ng cây tr ng t ng h p (IPNS) .......................... 115 CHƯƠNG V. MÔ HÌNH HÓA TRONG NGHIÊN C U H TH NG MÔI TRƯ NG .......................................................................................................................................121 I. L ch s hình thành lý thuy t n n t ng v mô hình .................................................... 122 II. Các khái ni m cơ b n v mô hình.............................................................................. 123 2. 1. H th ng ......................................................................................................123 2. 2. ð ng thái .....................................................................................................123 2. 3. Mô hình .......................................................................................................123 2. 4. Mô hình hóa.................................................................................................123 III. M c ñích c a mô hình hóa và h c mô hình hóa ..................................................... 124 3. 1. M c ñích c a mô hình hóa ..........................................................................124 3. 2. Ý nghĩa c a nghiên c u mô hình hóa..........................................................125 IV. Tính ưu vi t c a mô hình hóa................................................................................... 125 iii
4. 1. Có th thí nghi m trong m t kho ng th i gian r t ng n ............................125 4. 2. Gi m yêu c u phân tích ...............................................................................126 4. 3. Mô hình d trình bày và bi u di n...............................................................126 V. B t c p c a mô hình hóa............................................................................................. 126 5. 1. Mô hình hóa không th ñem l i k t qu chính xác khi s li u ñ u vào là thi u chính xác.....................................................................................................126 5. 2. Mô hình hóa không th ñưa ra cho chúng ta nh ng câu tr l i d ñ i v i các v n ñ khó............................................................................................................127 5. 3. Mô hình hóa không t nó gi i quy t ñư c các v n ñ . ...............................127 VI. Các lo i mô hình ........................................................................................................ 127 6. 1. Mô hình lý thuy t (ý tư ng) ........................................................................127 6. 2. Mô hình ch ng minh tương tác ...................................................................127 6. 3. Mô hình toán h c và th ng kê .....................................................................127 6. 4. Mô hình minh ho tr c quan .......................................................................128 VII. Xây d ng mô hình.................................................................................................... 129 7. 1. C u trúc c a mô hình...................................................................................129 7. 2. Xây d ng mô hình .......................................................................................132 VIII. M t s mô hình c th . ........................................................................................... 137 8. 1. Mô hình xói mòn ñ t do nư c .....................................................................137 8. 2. Mô hình lan truy n th m sâu ch t hóa h c LEACHM................................141 8. 3. Mô hình ñơn gi n v lan truy n hóa ch t trong ñ t.....................................141 GI I THÍCH THU T NG ...............................................................................................145 TÀI LI U THAM KH O....................................................................................................149 iv
DANH M C CÁC B NG B ng 1-1. Phát tri n nông nghi p là hàm s c a các ñ c tính h sinh thái nông 15 nghi p B ng 1-2. ðánh giá các tính ch t HSTNN Trung du mi n B c Vi t Nam 15 B ng 1-3. Lư ng ch t dinh dư ng do cây tr ng hút t ñ t 20 B ng 2-1. Phân b th i gian trong 1 tu n c a h i th o v phân tích HSTNN 31 B ng 2-2. Cơ c u s d ng gi ng lúa qua các th i kỳ t i m t b n vùng cao 40 B ng 2-3. H n ch và cơ h i c a c ng ñ ng ngư i Thái, xã Bình Chu n, Con 43 Cuông, Ngh An B ng 2-4. Phân tích ma tr n và t m quan tr ng c a các hình th c s d ng ñ t 43 B ng 2-5. Ví d v các m i quan h ch ch t và các ch s xác ñ nh các thu c 49 tính c a h th ng c a h sinh thái nông nghi p vùng ðông B c Thái Lan và Lào B ng 2-6. M c ñ u tư phân bón cho canh tác lúa nư c t i b n vùng cao, t nh 54 Hoà Bình B ng 2-7. Cơ c u thu nh p c a ngư i dân trư c và sau khi thu h i ñ t t i m t ñ a 55 bàn thu c huy n Mê Linh B ng 2-8. Hi n tr ng s d ng ñ t c a Vi t Nam năm 2003 56 B ng 2-9. So sánh ñi u ki n t nhiên và chu trình dinh dư ng vùng nhi t ñ i 56 và ôn ñ i B ng 3-1. Hình nh v quan ni m và lý lu n c a NN b n v ng 65 B ng 3-2. So sánh các thu c tính c a nông nghi p b n v ng và nông nghi p 66 “Hi n ñ i” B ng 4-1. Qu Nitơ (kg.ha-1.năm-1) 96 B ng 4-2. Ư c tính giá tr d tiêu c a các dòng dinh dư ng ñ u ra OUT, ñ u vào 98 IN khác nhau. B ng 4-3. Tóm t t các qu ñ m d tiêu và khó tiêu (kg ha-1 năm-1) 99 B ng 4-4. Mô t và các ñ c ñi m chính c a các ngu n dinh dư ng ñư c mô t 102 trong chương này. B ng 4-5. Giá tr tương ñ i (tròn s ) c a năng su t trong năm ñ u tiên và t s 107 d tiêu/t ng s dinh dư ng d tr vào th i ñi m cu i cùng c a năm ñ u tiên sau khi dòng dinh dư ng vào thay ñ i 50 ñơn v trong m t năm v
B ng 4-6. T l Lân d tiêu so v i lân t ng s d a theo 3 phương pháp phân tích 108 và m t s mô t chi ti t v v trí c a h sinh thái nông nghi p và ngu n trích d n B ng 4-7. Chu n ñoán thăm dò lân d tiêu (phương pháp Olsen) theo t l ñ i 109 v i lân t ng s và Kali trao ñ i theo t l ñ i v i dung tích trao ñ i cation (CEC) B ng 4-8. Lư ng ñ m (kg ha-1) ñư c hút b i ngô là k t qu c a vi c bón lân trên 111 các n n ch t h u cơ và P-Olsen khác nhau (Janssen và ctv., 1990) B ng 4-9. T m quan tr ng tương ñ i c a các OUT4,3,5 ñ i v i N, P, và K theo 112 m u ñơn gi n. (Khí h u thiên v m) B ng 4-10. T m quan tr ng tương ñ i c a các OUT4,3, 5 ñ i v i N, P, và K 113 theo d ng khí h u. Trư ng h p bình thư ng ñư c ñơn gi n hoá. B ng 4-11. ðánh giá h sinh thái nông nghi p b ng “các ch s b n v ng” khác 114 nhau B ng 5-1. Phân lo i mô hình (theo c p) 129 B ng 5-2. Ma tr n li n k c a mô hình vòng tu n hoàn Nitơ trong h sinh thái 134 thu v c vi
DANH M C CÁC HÌNH Hình 1-1. H th ng là s h p thành c a nhi u thành ph n có quan h v i nhau, 2 n i li n v i môi trư ng b ng ñ u vào và ñ u ra Hình 1-2. Quan h c a thành ph n h p thành h th ng, h th ng con, h th ng 3 cháu Hình 1-3. Ph m vi c a h th ng. Có s khác nhau do ph m trù v n ñ khác nhau 3 mà ngư i ta nghiên c u. Hình 1-4. Sơ ñ ñ u ra và ñ u vào c a h th ng nông nghi p ñư c xét ñ n như 5 môi trư ng t n t i xung quanh h th ng nông nghi p Hình 1-5. Mô hình tu n hoàn ñ m (ki u v ) 7 Hình 1-6. Sơ ñ ghép n i ti p gi a các ph n t trong h th ng Ao-Vư n-Ru ng 10 Hình 1-7. Sơ ñ ghép song song gi a các ph n t trong h th ng chăn nuôi và 10 ñ ng ru ng Hình 1-8. Sơ ñ ghép ph n h i gi a các ph n t trong h th ng tr ng tr t và 11 chăn nuôi Hình 1-9. Các tính ch t c a h sinh thái nông nghi p 13 Hình 1-10. Chu trình dinh dư ng trong HSTNN 20 Hình 1-11. Mô hình ti p c n c a CARE trong ñánh giá sinh k b n v ng c a 21 ngư i dân Hình 1-12. Khung ñánh giá v sinh k b n v ng c a DFID 22 Hình 1-13. Phân lo i các phương pháp ti p c n h th ng trong nông nghi p 23 Hình 1-14. Các dòng năng lư ng (E), v t ch t (M), tài chính ($), thông tin (I) 23 xâm nh p vào h th ng canh tác do nông h qu n lý Hình 1-15. Phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p và các h p ph n 25 Hình 2-1. Các bư c cơ b n trong phân tích h sinh thái nông nghi p 31 Hình 2-2. B n ñ phác th o b n Thà L ng, huy n Kỳ Sơn, Ngh An 36 Hình 2-3. Lát c t c a b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình 37 Hình 2-4. L ch th i v và lư ng mưa theo tháng t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà 38 Bình Hình 2-5. Nhu c u và s n lư ng lương th c s n xu t t i vùng ðông B c Thái 38 Lan vii
Hình 2-6. S thay ñ i di n tích lúa nương t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình 39 t năm 1990 ñ n năm 2004 Hình 2-7. Các dòng v t ch t trong h sinh thái nông h ñi n hình vùng trung du 40 mi n B c Vi t Nam Hình 2-8. Cây quy t ñ nh trong chi n lư c s d ng ñ t c a nông dân vùng ðông 41 B c Thái Lan Hình 2-9. S n lư ng lương th c s n xu t t lúa nư c và lúa nương trong năm 42 1998 m c ñ gia ñình dân t c Tày t i b n Tát, Hoà Bình Hình 2-10. Các t ch c xã h i nh hư ng ñ n s phát tri n c a thôn b n 42 Hình 2-11. nh hư ng c a quá trình m r ng di n tích canh tác nương r y t i 44 s c kho c a ngư i dân Hình 2-12. Các chi n lư c s d ng ñ t d a trên logic và kinh nghi m c a ngư i 45 dân Hình 2-13. ða d ng hoá thu nh p c a ngư i nông dân ngo i thành Hà N i. 45 Hình 2-14. So sánh h canh tác nông nghi p c truy n và h th ng s n xu t hàng 55 hoá Hình 3-1. H th ng k t h p l n - cá - v t - rau 78 Hình 3-2. Lát c t ngang mô t m t h nông lâm k t h p Trung du 3-2 Hình 3-3. Sơ ñ mô hình (R)VAC 83 Hình 3-4. Sơ ñ h sinh thái VAC 84 Hình 3-5. Chu trình ñánh giá MESMES 90 Hình 3-6. Sơ ñ ñánh giá t ng h p tính b n v ng c a h th ng 91 Hình 4-1. Các dòng dinh dư ng IN, OUT, các ngu n và lu ng dinh dư ng trong 101 h th ng ñ t Hình 4-2. M i quan h gi a ngư ng ñ phì c a ñ t 105 Hình 5-1. L ch s và ti n trình phát tri n c a các lo i mô hình sinh thái và môi 123 trư ng Hình 5-2. Ví d v c u trúc bi u ñ Forrester cho m t mô hình h th ng nông 130 nghi p trong ñó có nhi u bi n tr ng thái c a m t h th ng nông nghi p (Haefner, 2005) Hình 5-3. Các thành ph n cơ b n c a bi u ñ Forrester 131 Hình 5-4. Bi u ñ t ng quát trình t xây d ng mô hình theo Jøgensnen và 132 viii
Bendoricchio (2001) Hình 5-5. M t h sinh thái ñơn gi n bi u di n chu trình cacbon gi a các h p 133 ph n sinh thái Hình 5-6. Bi u ñ Forrester cho mô hình h sinh thái hươu-c 134 Hình 5-7. Ví d v phân tích ñ nh y s nh hư ng c a các hàm lư ng ñ m ban 135 ñ u ñ n s thay ñ i hàm lư ng ñ m trong ñ t theo th i gian. Hình 5-8. K t qu hi u ch nh c a mô hình mô ph ng hàm lư ng ñ m trong ñ t 136 tr ng b p c i (k t qu tính toán r t kh p v i hàm lư ng ñ m ño trong ñ t). Hình 5-9. Mô hình AGNPS ch y k t h p v i ph n m m GIS mô ph ng các quá 139 trình nư c và di chuy n c a hóa ch t. Hình 5-10. Bi u ñ bi u di n cơ ch xói mòn c a LISEM (Hessel et al., 2002) 140 Hình 5-11. Mô ph ng hư ng dòng ch y trong mô hình xói mòn lưu v c 141 Hình 5-12. Các h p ph n chính và ñư ng phát tri n c a LEACHM (Hutson, 142 2003). Hình 5-13. Bi u ñ bi u di n s lan truy n ch t hóa h c trong ñ t 142 Hình 5-14. Phân b hàm lư ng ñ m trong ñ t theo chi u sâu lúc ban ñ u, sau 40, 143 80 và 100 ngày. ix
DANH M C CÁC T VI T T T BALAV: Cân b ng dinh dư ng các ch t d tiêu BALNIA: Cân b ng dinh dư ng các ch t khó tiêu BALNUT: Cân b ng dinh dư ng FBNF: Vi sinh v t c ñ nh ñ m s ng t do trong ñ t HSTNN: H sinh thái nông nghi p INPUT: ð u vào (dòng dinh dư ng, v t ch t ho c thông tin) IP: Ngu n dinh dư ng t n t i d ng ỳ, ít linh ñ ng IPNS: H th ng dinh dư ng cây tr ng t ng h p LP: Ngu n dinh dư ng t n t i d ng h p ch t tương ñ i linh ñ ng NIA: Các ch t khó tiêu NRM: T l các ch t dinh dư ng ñư c t ng ñ ng viên (Net Rate of Mobilization) OUT: ð u ra (dòng dinh dư ng, v t ch t ho c thông tin) PRA: Phương pháp ñi u tra nhanh nông thôn có s tham gia c a ngư i dân SBNF: Vi sinh v t c ñ nh ñ m s ng c ng sinh trong ñ t SIF: Dòng dinh dư ng n i lưu (bên trong h th ng) SP: Ngu n dinh dư ng t n t i d ng h p ch t tương ñ i b n SSF: ð phì bão hoà (Saturated Soil Fertility) SSOL: Các ch t dinh dư ng có m t trong dung d ch ñ t SUAN: M ng lư i sinh thái nông nghi p gi a các trư ng ð i h c thu c kh i ðông Nam Á RRA: Phương pháp ñi u tra nhanh nông thôn TSF: ð phì tiêu chu n (Target Soil Fertility) TI: ð u vào tiêu chu n (Target input) SFL: Ngư ng ñ phì c a ñ t x
CHƯƠNG I. KHÁI NI M V PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TRƯ NG N i dung Nhân lo i ñang ñ ng trư c nh ng th thách vô cùng l n lao v các v n ñ môi trư ng. Dân s tăng nhanh v i t c ñ chóng m t kéo theo s gia tăng các nhu c u v v t ch t ñã làm cho s c ép môi trư ng ngày m t gia tăng. Trong th c ti n s n xu t, nhi u quy trình công ngh không ñ m b o thu n ti n cho ngư i s d ng, t n nhiên li u và làm t n h i ñ n môi trư ng. ð ng th i các nhân t môi trư ng luôn luôn thay ñ i làm cho các quy trình k thu t luôn luôn b l c h u n u không có s c i ti n k p th i. Chương I trình bày cho các h c viên m t s khái ni m cơ b n v phân tích h th ng môi trư ng. nh 1-1. Ru ng manh mún là nhân t c n tr s n xu t nông nghi p hàng hoá Các n i dung sau ñây s ñư c ñ c p trong chương này: Các khái ni m cơ b n v h th ng, h th ng nông nghi p, h th ng môi trư ng; Ý nghĩa c a h th ng và ch s môi trư ng trong nông nghi p; M t s phương pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi trư ng nông nghi p; Phân tích h th ng môi trư ng; Ý nghĩa c a phân tích h th ng môi trư ng. M c tiêu Sau khi h c xong chương này, sinh viên c n n m ñư c: H th ng nông nghi p và môi trư ng c a nó; N m ñư c khái ni m v môi trư ng, ñ c bi t môi trư ng nông nghi p; N m ñư c khái ni m và ý nghĩa v phân tích h th ng môi trư ng; 1
I. Khái ni m v h th ng 1.1 ð nh nghĩa h th ng Có nhi u ñ nh nghĩa v h th ng: o H th ng ñư c t o thành b i m t t p h p các ph n t có tương tác v i nhau và môi trư ng (xem hình 1-1; 1-2; 1-3) (Bertalanffy, 1972). o H th ng là t p h p do m t s thành ph n k t h p h u cơ v i nhau, có th phân bi t nó v i môi trư ng ho c h th ng khác, và có “tính ñ c l p” tương ñ i m c ñ nh t ñ nh. o H th ng là m t cái gì ñó có ít nhi u b ph n liên h v i nhau. Nói cách khác: h th ng là m t t p h p nh ng quan h t n t i dai d ng v i th i gian. Ho c h th ng là m t t p h p các ph n t có quan h v i nhau t o nên m t ch nh th th ng nh t và v n ñ ng, khi ñư c tác ñ ng ñúng s t o tính tr i cao. o Có m t khái ni m tương ñ i bao trùm là: h th ng là m t t h p các thành ph n (ph n t ) v i các quan h tương h c a chúng trong m t ranh gi i (biên gi i) nh t ñ nh, ho t ñ ng như m t t ng th cùng chung m c tiêu, nó có th tác ñ ng và ñ ng th i cũng có th b tác ñ ng b i môi trư ng bên ngoài (Spedding, 1979). B t c khi nào, c h th ng hay ch m t ph n t nào ñó c a h th ng b tác ñ ng thì h th ng cũng có ph n ng như m t cơ th th ng nh t. H th ng 1 H th ng 2 Tín Tín Tín hi u hi u ra vào hi u Thành Thành Thành Môi ph n h p ph n h p ph n h p trư ng thành 1 thành 3 thành 5 Tín hi u ra Thành Thành Thành ph n h p ph n h p ph n h p Môi thành 2 thành 4 thành 6 trư ng Hình 1-1. H th ng là s h p thành c a nhi u thành ph n có quan h v i nhau, n i li n v i môi trư ng b ng ñ u vào và ñ u ra 1
Môi trư ng (tín hi u vào) H th ng tái s n xu t ch t khô Ánh sáng m t tr i (cây tr ng) Nhi t ñ không khí H th ng Cơ quan quang H th ng con cháu Thành C d i h p ph n h p thành + H th ng cháu Côn trùng thành ph n h p Cơ quan Cơ quan thành + v n lưu tr Vi sinh v t chuy n Thành ph n th như ng + Cơ quan Thành dinh ph n h p + dư ng thành Vi sinh v t ñ t H sinh thái ñ ng ru ng Hình 1-2. Quan h c a thành ph n h p Hình 1-3. Ph m vi c a h th ng. Có s khác nhau do thành h th ng, h th ng con, h th ng cháu. ph m trù v n ñ khác nhau mà ngư i ta nghiên c u. Có 2 trư ng phái tư tư ng v nh ng gì c u thành nên m t h th ng. Spedding (1979) ñ nh nghĩa h th ng như sau: M t nhóm các b ph n tác ñ ng qua l i nhau, ho t ñ ng cùng nhau vì m t m c ñích chung, có th k t h p cùng nhau ñ ph n ng l i các kích thích bên ngoài: Nó (h th ng) không b nh hư ng tr c ti p b i chính các k t qu do nó t o ra và có m t ranh gi i c th d a trên vi c bao hàm t t c các ph n h i có ý nghĩa. ðây là m t ñ nh nghĩa thiên v “nhân ch ng h c.” Ngư i khám phá ñ u tiên là xác ñ nh m c tiêu, và sau ñó v ra các ranh gi i tương ng. N u m c tiêu là cung c p lương th c, ranh gi i ñư c v theo m t cách; n u ñ ki m ti n, ranh gi i ñư c v theo cách khác. Ngư i ta gi thi t là h th ng không th t s t n t i trên trái ñ t, xong m t h th ng là m t cách thu n l i ñ nhìn vào th gi i và t ch c thông tin. D a trên ki n th c v sinh thái, chúng ta tin là các h th ng th c s t n t i trong th gi i th t s - th m chí chúng r t khó xác ñ nh. Ý ni m tr ng tâm là trong th gi i th c s có r t nhi u các ph n t ho c b ph n tách bi t tác ñ ng qua l i ñ c u thành nên m t t ch c cao hơn - m t ý nghĩa nào ñó, cao hơn các b ph n cá th c ng l i. Chúng ta th nhìn vào m t h th ng cày ru ng. Nó có r t nhi u các b ph n - các chân c a con trâu, ñ u con trâu, chân c a ngư i, thân th c a ngư i, ñ u c a ngư i, lư i cày, thân cày, dây th ng...Các b ph n cá th có r t ít ý nghĩa, n u x p l i v i nhau chúng cũng không có ý nghĩa, xong khi l p ráp l i theo khuôn m u qui ñ nh chúng có th c y ñ t. ðó là m t h th ng. 2
Ph n t : Ph n t là t bào nh nh t t o nên h th ng, nó có tính ñ c l p tương ñ i và th c hi n m t ch c năng tương ñ i hoàn ch nh. V i cùng m t ñ i tư ng nghiên c u, khái ni m ph n t có th là khác nhau tuỳ thu c vào góc ñ nghiên c u khác nhau. Ví d : - H th ng m t tr i: gi a m t tr i, m t trăng và các hành tinh có liên h v i nhau b ng l c h p d n - H sinh thái r ng có cây r ng, ñ ng v t và h vi sinh v t. - H th ng nông h . H th ng: là m t t p h p các ph n t có quan h v i nhau t o nên m t ch nh th th ng nh t và v n ñ ng; nh ñó xu t hi n nh ng thu c tính m i g i là tính tr i. Như v y h th ng không ph i là m t phép c ng ñơn gi n gi a các ph n t . ði u quan tr ng ñ xem xét m t t p h p các ph n t có t o nên h th ng hay không là t p h p ñó có xu t hi n các tính tr i hay không. Th b c c a h th ng M i h th ng có nhi u thành ph n (ph n t ), c h th ng ñư c coi là h chính còn các thành ph n ñư c g i là h ph (Sub-systems). B t kỳ h th ng nào cũng có các h ph . Các h ph l i có th có h ph b c hai, b c ba, v.v. Như v y trong h th ng thư ng hình thành các c p h th ng khác nhau theo th b c (system hierarchy) nh t ñ nh. ð u ra c a m t h th ng s cung c p ñ u vào cho h th ng c p trên nó và nó l i nh n ñ u ra c a c p dư i nó. Tuy có nhi u c p khác nhau trong m t h th ng nhưng t t c chúng ñ u có chung m c ñích. Tuỳ theo c p ñ c a h th ng khác nhau mà hình thành các ranh gi i (boundary) cho h th ng khác nhau. ð nghiên c u h th ng, chúng ta ph i luôn nghĩ ñ n ranh gi i c a h th ng và môi trư ng c a h th ng. Các m i liên h trong h th ng th hi n tương tác gi a h th ng chính v i các h ph và m i tương tác gi a các h ph v i nhau, cùng m i tương tác gi a h th ng và các h ph v i môi trư ng bên ngoài. Môi trư ng: là t p h p các ph n t t n t i xung quanh m t h th ng hay m t s ki n. M t h th ng ch có th t n t i và phát tri n t t khi nó ñư c xây d ng trên m t môi trư ng phù h p. Ví d : Vi c ñưa các bi n pháp tr ng c tiên ti n ñã làm tăng năng su t h sinh thái chăn nuôi c a Hà Lan. Sinh kh i ñư c t o ra b i sinh v t s n xu t tăng lên m t cách ñáng k và là ngu n th c ăn phong phú cho ñ ng v t ăn c . S lư ng v t nuôi trên m t ñơn v di n tích tăng lên l i d n ñ n nguy cơ ô nhi m NO3- ngu n nư c ng m do có quá nhi u phân gia súc trên b m t th m xu ng dư i. K t qu là ch t lư ng cu c s ng c a con ngư i có xu hư ng b ñe do . Như v y khi xu t hi n m t s thay ñ i trong h th ng d n ñ n m t lo t s thay ñ i khác trong h th ng và kh năng ki m soát các ch t ô nhi m trong h th ng có s thay ñ i. N u ch xét ñ n y u t năng su t ho c kinh t mà b qua các nhân t tác ñ ng môi trư ng s d n ñ n nh ng h u qu không lư ng trư c ñư c. ð u vào (INPUT): là các tác ñ ng c a môi trư ng lên h th ng. ð i v i nông h thì ñ u vào là máy móc, nguyên v t li u, lao ñ ng, thông tin, công ngh , giá th trư ng, nhu c u th trư ng, chính sách. Tác ñ ng có hai m t: tích c c và tiêu c c. Nh ng tác ñ ng tích c c s giúp cho h th ng ho t ñ ng và ti n tri n t t, ngư c l i tác ñ ng tiêu c c ñôi khi s kìm hãm các ho t ñ ng c a h th ng. Có nh ng ñ u vào ch ñ ng (do con ngư i tác ñ ng) thư ng là tác ñ ng tích c c và ñ u vào ng u nhiên do môi trư ng t nhiên tác ñ ng có th là tích c c nhưng cũng có th là tiêu c c. Ví d : - R ng, có ñ u vào là dinh dư ng, nư c, không khí; - Nông h có ñ u vào là ti n v n, lao ñ ng. 3
ð u ra (OUTPUT): là các tác ñ ng tr l i c a h th ng v i môi trư ng. ðó là các s n ph m, ch t lư ng giá thành, ph th i, …. Có tác ñ ng c a ñ u ra làm cho môi trư ng t t hơn nhưng cũng có các s n ph m ñ u ra l i làm cho môi trư ng x u ñi. N u là các h th ng t nhiên thì chúng thư ng cân b ng v i môi trư ng, còn các h th ng nhân t o thư ng gây khó khăn hơn cho môi trư ng. INPUTs Lao ñ ng, v t tư, thông OUTPUTs tin, cung c u, v.v. S n ph m H th ng nông nghi p OUTPUTs Ch t th i Hình 1-4. Sơ ñ ñ u ra và ñ u vào c a h th ng nông nghi p ñư c xét ñ n như môi trư ng t n t i xung quanh h th ng nông nghi p Phép bi n ñ i c a h th ng: là kh năng th c t c a h th ng trong vi c ñ ng hoá các ngu n ñ u vào ñ t o ñ u ra. Trong th c ti n có th cùng m t ñ u vào nhưng ñ u ra các h th ng là khác nhau. ði u này ph thu c vào trình ñ t ch c s n xu t nông h , cơ s v t ch t và nhu c u c a th trư ng. Ta ký hi u phép bi n ñ i là T thì: Y = T.X có nghĩa là cùng ñ u vào X nhưng T khác nhau thì Y s khác nhau. ðó là do trình ñ khác nhau c a nông h m i nông tr i. Tr ng thái c a h th ng: là thu c tính c a h th ng t i m t th i ñi m xác ñ nh. Thu c tính này s luôn luôn thay ñ i theo th i gian. Ví d : Cùng ñi u ki n ñ t ñai nhưng h tr ng khoai lang, h l i tr ng ñ u tương,… ð ña d ng c a h th ng: là m c ñ khác nhau gi a các tr ng thái ho c gi a các ph n t c a h th ng. M c tiêu c a h th ng: là tr ng thái mà h th ng mong mu n và c n ñ t t i. Hành vi c a h th ng: là t p h p các ñ u ra c a h th ng bao g m s n ph m và ch t th i. Trong th c ti n s n xu t ngư i ta mong mu n thu ñư c nhi u s n ph m và h n ch các tác h i x u c a các ch t th i ñ n môi trư ng. Ch c năng c a h th ng: là kh năng c a h th ng có th cung ng ho c h tr các nhu c u c a môi trư ng bên ngoài. M t h th ng ch t n t i và có ý nghĩa khi nó th c hi n m t ch c năng riêng bi t. C u trúc c a h th ng: là hình th c c u t o bên trong c a h th ng, bao g m s s p x p v trí gi a các ph n t cùng các m i quan h gi a chúng. Nh có c u trúc mà h th ng có s n ñ nh. Khi m i quan h gi a các ph n t thay ñ i thì h th ng chuy n sang m t c u trúc khác. Tuỳ thu c vào vi c n m b t c u trúc c a h th ng ñ n ñâu mà có th s d ng các phương pháp khác nhau ñ nghiên c u h th ng. Ví d trong h sinh thái r ng, có c u trúc c a các t ng cây và các quan h c a nó như cây to, nh , cây che bóng,… - Khi m i quan h c a h th ng thay ñ i thì h th ng chuy n sang c u trúc khác. 4
- ð nghiên c u h th ng ngư i ta c n bi t c u trúc c a nó ñ nghiên c u và ñi u khi n. Cơ ch c a h th ng: Phương th c ho t ñ ng h p v i quy lu t ho t ñ ng khách quan v n có c a h th ng. Cơ ch t n t i ñ ng th i và song song v i cơ c u c a h th ng, nó là ñi u ki n ñ cơ c u c a h th ng phát huy tác d ng. Ví d : cơ ch c a h sinh thái r ng là t ñi u ch nh. 1.2 ð c ñi m c a h th ng Theo Ph m Chí Thành và ctv (1996) h th ng có các ñ c ñi m sau: o Có c u trúc và t ch c m c ñ nh t ñ nh ; o H th ng ñư c khái quát hoá, ñơn gi n hoá, trìu tư ng hoá các th c th trong t nhiên. H th ng cũng có th là h u hình (h th ng giao thông, h th ng trư ng h c) ho c vô hình (h th ng h c thuy t, h th ng ý tư ng) ; o T t c các h th ng ñ u có ch c năng; o T t c các thành ph n h p thành h th ng ñ u có ch c năng riêng ; o H th ng ñ u có dòng v t ch t xâm nh p vào và ra kh i h th ng. Trong h th ng có m t s b ph n có kh năng k t h p các thành ph n c a h th ng v i nhau như các dòng năng lư ng và thông tin; o Các h p ph n trong h th ng hình thành m t th th ng nh t ñ th c hi n và duy trì ch c năng cơ b n c a h th ng. 1.3 Phân lo i v h th ng Ý tư ng v phân lo i h th ng ñã có t ñ u th k 20 và ý tư ng này ñã ñư c Von Bertalanffy (1972) nghiên c u và phát tri n trong tác ph m “L ch s và th c tr ng c a lý thuy t h th ng”. Tuỳ theo các giác ñ nghiên c u, ngư i ta phân lo i h th ng theo các xu hư ng sau: o Phân lo i theo quan h v i môi trư ng; o Phân lo i theo ñ ña d ng; o Phân lo i theo s ph thu c vào y u t th i gian; o Phân theo tính ch t thay ñ i tr ng thái c a h th ng; o Phân lo i m c ñ bi u hi n cơ c u: cơ c u m , cơ c u hi n, ña cơ c u; o Theo s n ñ nh; o Phân c p; o Kh năng ñi u khi n: m t s h th ng có th ñi u khi n các tr ng thái c a nó theo m t qu ñ o cho trư c, ngư c l i m t s h th ng không th ñi u khi n ñư c; o Phân lo i theo kh năng t ñi u ch nh. H t ñi u ch nh là h có kh năng thích nghi v i s bi n ñ i c a môi trư ng ñ gi cho tr ng thái c a nó n m trong mi n n ñ nh. Ngư c l i là h th ng không th t ñi u ch nh ñư c. 1.3.1 Khái ni m v nông nghi p, h th ng nông nghi p Theo Fukuoka (1978) m c ñích cu i cùng c a nông nghi p không ch là s n xu t ra nông s n mà chính là s b i dư ng và hoàn thi n ñ i s ng con ngư i. Nông nghi p là gì? Nói ñ n nông nghi p, ai cũng bi t nhưng th h i nông nghi p là gì l i có nhi u cách nghĩ khác nhau: Có ngư i nói nông nghi p là ho t ñ ng c a con ngư i trên cây, con. Có ngư i l i cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng có m c ñích c a con ngư i nh m t o ra các s n 5
ph m khác nhau ñ ñáp ng các nhu c u c a h . Ho t ñ ng s n xu t nông nghi p là áp d ng sinh h c cho tr ng tr t, chăn nuôi. Có ngư i cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng ki m soát và ñi u khi n cây tr ng, v t nuôi. Nhưng ngư i ta m i ch ki m soát ñư c ch ng 50 loài trên t ng s 1000 – 2000 loài. Spedding (1979) ñưa ra ñ nh nghĩa: Nông nghi p là m t lo i ho t ñ ng c a con ngư i, ti n hành trư c h t là ñ s n xu t ra lương th c, s i, c i ñ t cũng như các v t li u khác, b ng s cân nh c k lư ng và s d ng có hi u qu cây tr ng và v t nuôi. 1.3.2 Nh ng mô hình nông nghi p. a. Khái ni m v mô hình. V khái ni m mô hình cũng r t ña d ng theo nhi u cách: Ví d : -Mô hình (sa bàn) tr n ñánh ði n biên ph ; - Mô hình ru ng lúa năng su t cao; - Mô hình hay hình m u (hi u thông thư ng) là m t cái m u hay hình th c a m t v t ñ tham kh o; - Mô hình là s tr u tư ng hoá hay ñơn gi n hoá h th ng (nó cũng có các thu c tính c a h th ng nhưng không ph i t t c ); - Mô hình là m t phương ti n ñ tách ra kh i h th ng; - ð di n ñ t mô hình có nhi u cách: + Mô hình b ng l i; + Mô hình v ; + Mô hình toán (Phân tích & Mô ph ng); + Mô hình tu n hoàn ñ m (ki u v ). Cây tr ng ð ng v t ăn c ð m Ch t h u cơ trong ñ t Hình 1-5. Mô hình tu n hoàn ñ m (ki u v ) Tác d ng c a mô hình là: Giúp ta hi u bi t, ñánh giá và t i ưu hoá h th ng. Nghĩa là ta ph i phân tích xem xét và d ng mô hình ñ t i ưu; Giúp ta d báo; Giúp ta ch n quy t ñ nh t t nh t ñ qu n lý h th ng. * Các lo i mô hình. -Mô hình phân tích: Là dùng các công c toán ph c t p ñ phân tích h th ng, ñ hi u nh ng lý do t t x u d n ñ n hành vi khác nhau. Trong mô hình phân tích thư ng làm m t v i thông tin (do nhóm l i).Ví d có 1 lo t các y u t nh hư ng t i năng su t cây tr ng: phân, nư c, gi ng; - Mô hình mô ph ng; - B ng hình v (hình 1-5); - B ng các công c toán ñ d báo, gi thi t khi các thành ph n, quan h c a h th ng thay ñ i khác nhau thì các hành vi s ra sao; 6
b. Mô hình nông nghi p. Mô hình nông nghi p là mô hình mô t các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p. Nh nó mà ta có th bi t ñư c các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p như th nào, trong m i h th ng có bao nhiêu h ph , các m i liên h c a chúng ra sao, môi trư ng c a chúng là gì, hi u qu ho t ñ ng c a h th ng cao hay th p. 1.4 M t s khái ni m v h th ng canh tác 1.4.1 Các khái ni m: - H th ng nông nghi p ñư c nhà nông h c ð c VonWalfe ñ xu t t th k 19 do ông cũng ñã s d ng thu t ng “input” và “out put” c a m t nông tr i như m t h th ng ñ nghiên c u ñ màu m c a ñ t. Nhưng sau ñó b lãng quên trong th i gian dài. - Khái ni m v h th ng nông nghi p (Agricultural System) ñư c s d ng phân lo i các phương th c s n xu t nông nghi p trên th gi i và nghiên c u s ti n hoá c a chúng. - H th ng s n xu t do các nhà kinh t ñưa ra ñ nghiên c u s phát tri n c a tr ng tr t, ñ ng c , chăn nuôi và qu n lý tài chính c a nông tr i. - Sau ñó các nư c s d ng ti ng Anh ñã s d ng r ng rãi khái ni m h th ng canh tác và coi như là ho t ñ ng s n xu t nông nghi p c a nông tr i trong nh ng ñi u ki n kinh t xã h i nh t ñ nh. - Nghiên c u và phát tri n h th ng canh tác: Pháp (1970) có xu hư ng nghiên c u m i là nghiên c u – phát tri n ñ thúc ñ y nông nghi p. Ban ñ u cũng nhi u cách hi u khác nhau, nhưng m i ngư i ñ u ñi ñ n th ng nh t là: nghiên c u phát tri n môi trư ng nông thôn là cu c th nghi m trên môi trư ng t nhiên và xã h i v các k năng và ñi u ki n c a s thay ñ i k thu t và xã h i. 1.4.2 M t s ñ nh nghĩa cơ b n v h th ng nông nghi p như sau: - H th ng nông nghi p là s bi u hi n không gian c a s ph i h p các ngành s n xu t và k thu t do m t xã h i th c hi n ñ th a mãn các nhu c u. Nó bi u hi n m t s tác ñ ng qua l i gi a m t h th ng sinh h c - sinh thái mà môi trư ng t nhiên là ñ i di n và m t h th ng xã h i- văn hoá, qua các ho t ñ ng xu t phát t nh ng thành qu k thu t (Vissac, 1979). - H th ng nông nghi p trư c h t là m t phương th c khai thác môi trư ng ñư c hình thành và phát tri n trong l ch s , m t h th ng s n xu t thích ng v i các ñi u ki n sinh thái, khí h u c a m t không gian nh t ñ nh, ñáp ng v i các ñi u ki n và nhu c u c a th i ñi m y (Mazoyer.M) - H th ng nông nghi p thích ng v i các phương th c khai thác nông nghi p c a không gian nh t ñ nh do m t xã h i ti n hành, là k t qu c a s ph i h p các y u t t nhiên, xã h i- văn hoá, kinh t k thu t (Touve, 1988). -Tóm l i có nh ng ñ nh nghĩa khác nhau, song các tác gi ñ u xu t phát t hai quan ñi m là quan ñi m nông tr i và quan ñi m h th ng nông nghi p. Nhi u ngư i cho r ng ti p c n h th ng nông nghi p toàn di n hơn c và thích h p hơn v i s phát tri n (Beets Pillot, 1988) II. Các quan ñi m v h th ng và phương pháp nghiên c u h th ng 2.1 Quan ñi m ti p c n h th ng 7
Khi nghiên c u b t c m t s v t, m t hi n tư ng trong th c t ph i ñ t nó trong m t h th ng nh t ñ nh ho c ph i nghiên c u môi trư ng xung quanh nó. + Khi nghiên c u m t h th ng không ch nghiên c u riêng r các ph n t mà ph i nghiên c u trong m i quan h v i các ph n t khác và ph i chú ý ñ n các thu c tính m i xu t hi n. + Khi nghiên c u m t h th ng ph i ñ t trong môi trư ng c a nó. Xem xét s tương tác gi a h th ng và môi trư ng m i có th xác ñ nh rõ hơn hành vi và m c tiêu ho t ñ ng c a h th ng cũng như các ràng bu c mà ngo i c nh áp ñ t lên h th ng. + Các h th ng th c t thư ng là các h th ng có c u trúc phân c p, do ñó ph i xác ñ nh rõ m c c u trúc. + Các h th ng th c t thư ng là các h th ng h u ñích là s ho t ñ ng c a h th ng có th ñi u khi n ñư c nh m ñ t ñư c nh ng m c tiêu ñã ñ nh. T ñó n y sinh v n ñ là ph i c n k t h p các m c tiêu. + V i m i h th ng, ñi u quan tâm ch y u là hành vi c a nó, song hành vi l i ph thu c vào c u trúc c a h th ng m t cách tái ñ nh ho c ng u nhiên. Do ñó ph i k t h p c u trúc v i hành vi. + Các h th ng th c t thư ng ña c u trúc. Vì v y ph i nghiên c u theo nhi u giác ñ r i k t h p l i. Ngư i ta thư ng ñi t vi c nghiên c u c u trúc hi n sang nghiên c u c u trúc m . 2.2 Quan ñi m vĩ mô (Macro) và quan ñi m vi mô + Quan ñi m vĩ mô ðây là quan ñi m gi nguyên h th ng ho c chia h th ng thành các h th ng ph (subsystem) v i nh ng quan h chính c a nó ñ nghiên c u. Nói m t cách t ng quát: h th ng ñư c tìm hi u và nghiên c u m t cách t ng th , nh ng m i quan h ch y u nh t. M c tiêu chính c a vi c nghiên c u là hư ng vào hành vi c a h th ng. Như v y khi áp d ng quan ñi m vĩ mô ngư i ta không ñi sâu vào c u trúc bên trong c a nó, không chú ý ñ n k t c c trung gian mà ch quan tâm ñ n k t c c cu i cùng c a quá trình mà thôi. N i dung c a nghiên c u vĩ mô là ph i tr l i các câu h i: - Ch c năng, m c tiêu c a h th ng là gì? - Môi trư ng c a h th ng là gì? - ð u vào và ñ u ra c a h th ng là gì? + Quan ñi m vi mô ðây là quan ñi m phân chia h th ng thành nhi u ph n h , ph n t r i ñi sâu vào nghiên c u t m hành vi c a t ng ph n t và nh ng m i liên h gi a các ph n t ñó, tuy nhiên m c tiêu cu i cùng nh m hi u hành vi c a h th ng. V i quan ñi m này, ngư i ta ñi sâu vào c u trúc bên trong c a h th ng, quan tâm ñ n t ng k t c c trung gian c a quá trình. N i dung c a nghiên c u vi mô tr l i các câu h i sau: - Ph n t c a h th ng là gì? - H th ng có bao nhiêu ph n t ? - C u trúc c a h th ng như th nào? 8