Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 6

Chia sẻ: Than Con | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

101
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong rừng tự nhiên có một vòng chu chuyển dinh dưỡng dựa vào đất. Mọi cái bắt đầu từ đất và cuối cùng lại trở về với đất. Do vòng chu chuyển này mà mọi cái đều có vị trí trong tự nhiên, mọi cái đều cần cho nhau và hỗ trợ lẫn nhau.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 6

b) ð t là m t v t th s ng ð t không ph i ch ñơn gi n có vai trò v t lí (làm giá ñ , gi nư c và ch t dinh dư ng), mà ñ t còn là m t v t th s ng, ñó có h ng hà sa s các vi sinh v t ñ t. Ho t ñ ng c a các vi sinh v t này quy t ñ nh ñ phì nhiêu và “s c kho ” c a ñ t. Là m t v t th s ng nên ñ t r t c n ñư c nuôi dư ng, chăm sóc. Nh ng ñi u ki n sau ñây b o ñ m cho ñ t s ng: (1) cung c p thư ng xuyên ch t h u cơ cho ñ t, (2) ph ñ t thư ng xuyên ñ ch ng xói mòn, (3) kh hay gi m thi u t i ña các y u t gây h i trong ñ t (hoá ch t NN). c) Tái chu chuy n Trong r ng t nhiên có m t vòng chu chuy n dinh dư ng d a vào ñ t. M i cái b t ñ u t ñ t và cu i cùng l i tr v v i ñ t. Do vòng chu chuy n này mà m i cái ñ u có v trí trong t nhiên, m i cái ñ u c n cho nhau và h tr l n nhau. Vòng chu chuy n này là v n ñ m u ch t trong s d ng h p lí tài nguyên. Còn trong NN, vòng chu chuy n này luôn b r i lo n và t ñó làm n y sinh nhi u v n ñ . Trong ñ t NN, h u như m i s n ph m c a cây tr ng ñ u b l y ñi kh i ñ t khi thu ho ch. Ch có m t s ít ch t khoáng ñư c b sung dư i d ng bón phân hoá h c; do ñó ñ phì c a ñ t d b c n ki t . Trong trư ng h p chăn nuôi “thương m i”, ngư i ta c càng nh t nhi u v t nuôi trong m t di n tích gi i h n càng t t; con gi ng, th c ăn, các lo i hoá ch t kích thích và tăng tr ng cũng như các v t tư c n thi t cho d ch v thú y ñ u t bên ngoài. Thu nh p có th tăng, nhưng t o ra hi n tư ng quá th a ch t h u cơ c c b do các lo i ch t th i, và ñi u ñó là nguyên nhân gây ô nhi m môi trư ng. Và như v y là xét trong toàn c c thì ñó là l i s n xu t không b n v ng. Xu hư ng chuyên môn hoá trong s n xu t cũng làm ngư i ta thi u t nh táo khi xem xét m i quan h gi a ngành chuyên môn hoá y v i các th khác, v i ñi u ki n môi trư ng và tài nguyên xung quanh. V n ñ quan tr ng là ph i tìm cách tái l p ñư c vòng chu chuy n: t o ra m i quan h ñúng ñ n gi a các thành ph n c a h (cây tr ng, v t nuôi, thu s n, cây r ng...) ñ có l i cho t ng thành ph n nhưng ñ ng th i có l i cho toàn b . Tái chu chuy n là ñi m m u ch t trong vi c s d ng tài nguyên ngoài ñ ng, trong vư n, và gi m b t s l thu c vào ngu n l c bên ngoài. d) C u trúc nhi u t ng Ngu n l c th c s t o ra sinh kh i là năng lư ng ánh sáng m t tr i, nư c mưa và khí CO2. S n lư ng sinh kh i trong r ng t nhiên luôn luôn cao hơn s n lư ng trên ñ t NN. Nguyên nhân là th m th c v t nhi u t ng r ng có th s d ng t i ña các ngu n l i; còn c u trúc c a h canh tác thư ng là n m ngang nên không th s d ng v i hi u su t cao các tài nguyên này. N u ánh sáng m t tr i và nư c mưa ñư c ñ t NN s d ng thích ñáng thì chúng có th mang l i nhi u l i ích cho ñ t. N u không, chính chúng l i là nguyên nhân gây h n hán, l t l i, xói mòn ñ t. Khí h u nhi t ñ i n ng l m mưa nhi u càng c n xây d ng ñây n n NN có c u trúc nhi u t ng. 2.7 Phương pháp duy trì b n v ng ñ i v i ñ t ð t là tài nguyên g n bó m t thi t v i sinh v t và có quan h h u cơ v i NN và lâm nghi p. Trư c khi s s ng xu t hi n thì không có ñ t m t mà nó ch ñư c hình thành sau khi có sinh v t, kho ng m t ngàn tri u năm trư c ñây. M t trong nh ng m c tiêu c a NNBV là c i t o ñ ph c h i nh ng lo i ñ t ñã b tác ñ ng phi n di n c a con ngư i làm cho thoái hoá, duy trì và nâng cao ti m năng sinh h c c a 69
các lo i ñ t còn chưa b suy thoái; và ñ cho các HST ñ c bi t như ñ m l y, sa m c, ñ t cát ven bi n, ñ t ñ i núi... di n bi n theo xu hư ng t nhiên có s qu n lí và ñ nh hư ng c a con ngư i. Trong vư n và trang tr i, NNBV ch trương s d ng cho h t ch t dinh dư ng nhân t o ñ chúng không tr thành nguyên nhân gây ô nhi m, b ng cách tr ng nhi u lo i cây, m i lo i s d ng nh ng lo i ch t dinh dư ng khác nhau, bón phân vào nh ng lúc cây có th s d ng ñư c t i ña... a) Bón phân và gi gìn ñ t Có th tìm th y mô hình lí tư ng ñ bón phân và gi gìn ñ t qua r ng t nhiên, ñó quá trình thêm và tr l i ch t h u cơ cho ñ t là chính. Lư ng mùn trong ñ t b gi m ñi vì quá trình khoáng hoá, nên vi c cung c p l i lư ng mùn b m t ñi hàng năm là h t s c c n thi t ñ gi ñ phì và ph m ch t c a ñ t. Có th bón thêm ch t h u cơ b ng nhi u cách: l p ph , phân xanh, phân chu ng, phân tr n... Lúc nào cũng c n ph m t ñ t b ng m t th m th c v t hay ch t h u cơ. ð t ñ tr ng d b mưa gió và nhi t ñ cao tác ñ ng, d làm ñ t b xói mòn. C n tránh tr n các ch t h u cơ thô (chưa phân hu hoàn toàn) vào ñ t vì nh ng giai ño n ñ u c a quá trình phân hu c n nhi u ôxy d làm cho r cây b thi u ôxy, sinh ra khí metan có h i cho r (cây ăn lá và ăn qu r t m n c m v i các khí ñ c này), ñ chua h u cơ c a ñ t tăng làm r i lo n s cân b ng vi sinh v t (n m có h i tăng lên). Ch nên ñ ch t h u cơ thô lên m t ñ t làm l p ph . Trong nh ng trư ng h p ph i tr n ch t h u cơ thô (phân xanh) v i ñ t, c n có th i gian ñ phân xanh phân hu hoàn toàn trư c khi tr ng cây tr ng chính. Tr ng cây và c d c ñư ng ranh gi i khu ñ t nh m b o v ñ t kh i b mưa làm s t l và ki m tra s r a trôi l p ñ t m t. V sau, khu ñ t ven ranh gi i này s tr thành m t ngu n phân h u cơ, c khô, c i ñun, th c ph m hay g xây d ng, ñ ng th i có tác d ng ch n gió. H n ch dùng hoá ch t trong NN. Các hoá ch t này có th cung c p nhanh các ch t dinh dư ng như N.P.K hay di t sâu b nh, nhưng chính chúng làm m t cân b ng sinh thái ñ t. Tính axit c a phân hoá h c làm m t ho t tính c a vi sinh v t, và chúng còn b ch t vì ñ c tính c a nông dư c hoá h c. M t khác, cân b ng dinh dư ng c a cây còn b r i lo n vì cây ch ñư c cung c p m t s ch t dinh dư ng nh t ñ nh, do ñó d b sâu b nh h i t n công. b) Che ph m t ñ t và ít cày x i Ph lên b m t ñ t m t l p ph g m các lo i ch t h u cơ khác nhau như c , lá r ng, rơm r ... v a có vai trò b o v ñ t v a có kh năng nâng cao ñ phì th c t c a ñ t. Vi c cày x i có th gi m n u có ñ l p ph . Ưu ñi m c a l p ph là b o v ñ t kh i tác ñ ng c a h t mưa và nhi t ñ cao. Làm ñ t kĩ ñôi khi l i là nguyên nhân c a xói mòn ñ t do phá v liên k t trong các h t keo ñ t. L p ph còn c i ti n k t c u v t lí c a l p ñ t m t, làm tăng ñ k t c u, tăng kh năng gi m. V mùa khô, l p ph ngăn ng a quá trình b c hơi và gi m. Nó còn làm tăng ñ phì nh quá trình phân hu và tiêu bi n t nhiên. Trong khi phân hu , nó làm gi u và cân ñ i các nguyên t vi lư ng. Các ch t dinh dư ng ít b hao phí vì quá trình phân hu di n ra trên m t ñ t, nơi c n s d ng nhi u nh t các ch t dinh dư ng. L p ph làm gi m c d i. ðây là công vi c ñơn gi n và gi m công lao ñ ng làm ñ t. Tuy v y, l p ph cũng có như c ñi m như gây n m m c vào mùa mưa. Nên b t ñ u ph ñ t vào mùa khô, phơi khô v t li u ph trư c khi dùng. L p ph ñôi khi là tr ng i cho vi c gieo h t gi ng. Nên ph l p m ng trư c khi gieo h t. 70
Nguyên li u làm l p ph là b t c lo i ch t h u cơ nào: lá cây, c , mùn cưa... N u có nhu c u b o v ñ t và tránh n m m c gây b nh vào mùa mưa, thì nên dùng nguyên li u có t l C/N cao, t c là có hàm lư ng C cao (rơm r ...); n u mu n làm ñ t màu m thì dùng nguyên li u có t l C/N th p (cây h ñ u, phân tr n...). L p ph “s ng” là tr ng m t lo i cây h ð u th p, có kh năng bò lan nhanh. Ưu ñi m là không c n ph i thu gom nguyên li u, b o v ñ t lâu dài, cung c p thêm N cho ñ t. Vi t Nam có th dùng ñ u ván, ñ u tri u, c ba lá... c) Tăng cư ng s d ng phân xanh Tr ng cây phân xanh (cây h ð u) m t th i gian và tr l i toàn b sinh kh i cho ñ t. Cây phân xanh có ưu ñi m là m c nhanh, thu ñư c sinh kh i l n sau m t th i gian ng n, có th c ñ nh ñư c N khí quy n nh c ng sinh v i vi khu n có kh năng c ñ nh N h r . Có th c t cây phân xanh làm l p ph trên m t ñ t ñ rút ng n th i gian phân hu , gi m công làm ñ t. Phân xanh c i thi n ñ phì nhiêu c a ñ t: ñ t tr nên tơi x p hơn, tăng kh năng gi nư c và d n nư c, tăng dinh dư ng cho ñ t, tăng s lư ng và ho t tính c a các vi sinh v t. Như c ñi m là c n nhi u th i gian: ch cây m c 1,5-2 tháng và phân hu trong 2-3 tu n (ph thu c vào nhi t ñ , lo i cây phân xanh...). Thư ng ngư i ta ch gieo phân xanh vào th i gian không th tr ng cây kinh t . d) Tích c c s d ng phân tr n (phân rác) Tr n phân (comp t) là cách làm ph bi n nh t ñ c i thi n ñ phì c a ñ t. Tr n các nguyên li u h u cơ khác nhau (t l C/N khác nhau, tươi và khô, c , ñ t...) giúp cho s phân hu và sau khi phân hu hoàn toàn thì s d ng làm phân bón. M c ñích chính là bi n ñ i ch t h u cơ thô thành mùn. So v i phân xanh và l p ph , phân tr n ñư c s d ng nhanh hơn. Nguyên li u h u cơ ñã ñư c phân hu trư c và d ng mùn h p v i cây. Ưu ñi m n a là dùng nguyên li u s n có ngay t i ch và dùng c rác th i. Như c ñi m là c n nhi u ch t h u cơ trong khi không ph i vùng nông thôn nào cũng s n rác th i là ch t h u cơ. Trong quá trình tr n phân, m t s ch t dinh dư ng b m t do n ng nóng, mưa và gió. Ngư i ta thư ng ñ t h tr n dư i tán cây hay có mái che và tr n ñ o sao cho phân có th dùng sau 3 tháng x lý. Quá trình x lí phân tr n khá v t v : thu nh t, tr n, ñ o... e) Tr ng cây và c d c ñư ng ranh gi i ðư ng ranh gi i gi a các ñơn v s n xu t NN là ngu n tài nguyên có th sinh l i. Ưu ñi m c a bi n pháp này là ki m tra ñư c s xói mòn c a ñ t. Mưa to không nh ng làm cu n trôi ch ñ t m t mà còn làm s t l vùng ranh gi i. R cây và r c gi ch t ñ t làm cho vùng ranh gi i không b r a trôi, s t l . Cây to còn ngăn gió, b o v cây tr ng phía trong. Vùng ranh gi i cũng là nơi s n xu t ch t h u cơ ñ b i dư ng ñ t. Cây lâu năm s d ng ánh sáng m t tr i quanh năm, và có kh năng huy ñ ng dinh dư ng t các t ng ñ t sâu, ñ ng th i s n xu t sinh kh i l n hơn cây hàng năm. C ven ñư ng dùng cho gia súc, cây làm c i ñun... ñây còn có ý nghĩa quan tr ng trong cân b ng sinh thái, tăng tính ña d ng c a Cây, c th c v t, t o nơi s ng cho ñ ng v t có ích (chim, nh n, ch nhái...). Ngư i ta ít tr ng cây to trong vư n vì t n di n tích, che ánh sáng cây hàng năm; vì th nh ng khu ranh gi i có th tr ng cây to ña m c ñích: t o bóng mát, l y g , l y th c ph m, l y phân xanh, l y c i... ð ng trên quan ñi m NNBV, có th th y có m y hư ng s d ng v i các lo i “ñ t có v n ñ ” như sau: 71
ð t d c vùng ñ i núi: Tuỳ theo ñ d c, t ng d y, m c ñ l n ñá, ñ phì và các ch tiêu th như ng nông hoá khác mà ch n các lo i cây tr ng cho phù h p, chú ý ñ n ý nghĩa b o v và c i t o ñ t (tr ng r ng, tr ng cây NN lâu năm như chè, cà phê, cao su, cây ăn qu , cây dư c li u...). Áp d ng h th ng các bi n pháp kĩ thu t ch ng r a trôi, xói mòn, duy trì và nâng cao ñ màu m c a ñ t. ð t úng trũng: N u vi c tiêu nư c ñó quá t n kém, c n chuy n hư ng s n xu t phù h p v i ñi u ki n ng p úng như tr ng tr t k t h p nuôi tr ng thu s n, m mang ngh ph ... ð t m n ven bi n: T n d ng ti m năng nư c l , nư c m n, phát tri n ngu n l i thu s n, tr ng và b o v r ng ng p m n và ưu tiên các lo i cây tr ng ch u m n (cói) và phát tri n ngh ph . ð t phèn: Nâng cao tính ña d ng sinh h c trong canh tác và s d ng ñ t: N u ñ phèn cao, tr ng lúa sinh trư ng kém và năng su t th p thì có th tr ng r ng (tràm, so ñũa, b n...), nuôi cá, tôm và các ngu n l i sinh h c khác. 2.8 Xây d ng Nông nghi p b n v ng trên cơ s Sinh thái h c Nông nghi p b n v ng v n d ng các m u hình trong thiên nhiên ð th c hành NNBV, chúng ta ph i h c t thiên nhiên. Trong vi c s n xu t sinh kh i, duy trì ñ phì c a ñ t, b o v ñ t, phòng ch ng d ch h i, s d ng năng lư ng ñưa t ngoài vào... thiên nhiên ñã ch cho ta nh ng gi i pháp h u hi u nh t cho c hi n t i và tương lai. Mô hình y là các cánh r ng t nhiên. R ng t nhiên s n xu t ra m t sinh kh i kh ng l hàng năm mà không c n “ñ u vào” nhân t o, và cung c p th c ăn cho m i loài ñ ng v t s ng trong ñó, k c cho con ngư i. S n xu t NN s n xu t ra m t sinh kh i ít hơn, l i không th thi u các ñ u vào nhân t o, và luôn ph i ñ i m t v i nhi u v n ñ môi trư ng. Cơ ch s n xu t c a NN và r ng t nhiên là gi ng nhau. Chúng ñ u s n xu t ra hiñratcacbon (sinh kh i) nh s d ng các ch t dinh dư ng và nư c t ñ t, CO2 t không khí, thông qua năng lư ng ánh sáng m t tr i ñ ti n hành quang h p. ði u khác nhau cơ b n là: r ng là t nhiên còn NN là nhân t o. Tính nhân t o này ñã t o ra nhi u v n ñ không có trong t nhiên: làm suy thoái ñ t và tài nguyên sinh h c, phát sinh nhi u lo i d ch h i... NN là nhân t o nhưng nó v n t n t i trong thiên nhiên và ch u s chi ph i c a t nhiên. ði u r t quan tr ng mà m i ngư i c n ph i ý th c ñư c là c n và ph i tuân theo và thích ng ñư c v i nh ng quy lu t c a t nhiên. Ph n l n nh ng v n ñ mà n n NN hi n nay ñang ph i ñ i m t là do ngư i ta ñã không hi u, không tuân theo và ñôi khi làm ngư c l i các quy lu t ñó. H sinh thái r ng t nhiên H sinh thái r ng t nhiên là m t h hoàn ch nh, trong ñó có m t s lư ng r t l n các loài ñ ng, th c v t và vi sinh v t khác nhau, gi a v t s ng (sinh v t) và v t không s ng (phi sinh v t) ñã t o l p ñư c m i quan h tr ng thái cân b ng nào ñó. ði u quan tr ng là ph i hi u ñư c các m i quan h và tác ñ ng qua l i ñó trong h sinh thái r ng t nhiên. Vòng chu chuy n dinh dư ng V m t sinh thái, m i sinh v t trong t nhiên ñ u thu c vào m t trong ba lo i: sinh v t s n xu t, sinh v t tiêu th và sinh v t phân hu . Mu n hi u HST, c n hi u bi t tác ñ ng qua l i gi a các nhóm sinh v t trên cũng như v i các y u t phi sinh v t khác (m t tr i, không khí, ch t khoáng...). 72
Vai s n xu t thu c v th c v t có di p l c, có kh năng t o ra cacbonhiñrat cho b n thân chúng và cho các sinh v t khác nh kh năng ñ c bi t “ñóng h p” ñư c năng lư ng ánh sáng m t tr i vào trong cơ th chúng. Vai tiêu th là các loài ñ ng v t dùng th c v t xanh làm th c ăn (tr c ti p hay gián ti p). Vai tiêu th l i ñư c chia thành 4 l p: L p I là các sinh v t ăn th c v t (như côn trùng ăn lá); l p II là các sinh v t ăn th t b c I (như nh n, ch); l p III là các sinh v t ăn th t b c II, ch y u dùng sinh v t l p II làm th c ăn (như r n); l p IV là ñ ng v t ăn th t (di u hâu, h ), b n này dùng các ñ ng v t l p trư c nó làm th c ăn. Vai phân hu là các vi sinh v t (n m, vi khu n...) s ng b ng cách ăn các ch t h u cơ như ch t th i c a vai s n xu t và vai tiêu th (lá r ng, xác súc v t). S lư ng c a chúng trong ñ t và trong t nhiên c c kì l n. Ch c năng quan tr ng nh t c a các vi sinh v t trong vai này là bi n ñ i ch t h u cơ thành mùn qua quá trình khoáng hoá. Mùn c n thi t ñ t o ra ñ t và c i thi n ñ phì ñ t. Ch t khoáng l i ñư c các vai s n xu t h p th . m t góc ñ khác, vai này có vai trò “d n s ch” cho hành tinh chúng ta. Như v y, vai s n xu t càng s n xu t ñư c nhi u cacbonhiñrat thì các vai tiêu th càng s ng t t hơn. Các ch t h u cơ do vai s n xu t và vai tiêu th cung c p cho ñ t càng nhi u thì các vai phân hu càng ho t ñ ng m nh và càng t o ra nhi u ch t dinh dư ng khoáng cho các vai s n xu t. Các vai s n xu t tăng thêm và lư ng ánh sáng m t tr i ñư c c ñ nh càng nhi u... H th ng này ñư c g i là vòng chu chuy n dinh dư ng. Qua vòng chu chuy n dinh dư ng này, m i sinh v t ñ u tăng trư ng và ñ t tr lên phì nhiêu. M i sinh v t và phi sinh v t ñ u tác ñ ng qua l i l n nhau trong t nhiên và không có gì là vô d ng hay không c n thi t trong vòng quay không cùng y. Chúng liên k t v i nhau b ng các m i liên h nhu c u và h tr l n nhau. N u m t b ph n nào ñó b nh hư ng thì s nh hư ng ñ n toàn b h th ng. a các vai g i là dây chuy n th c ăn và m ng lư i th c ăn. Dây M i quan h nói trên gi chuy n này ñư c cân b ng m t cách m ng manh, vì m i m i quan h h u cơ ñ u là t m th i ñ t bi n c a m t xích nào cũng có th làm cho cân b ng b phá và có mâu thu n; b t kì m t s tiêu di t nhi u thì chu t s tăng m nh; hay n u ch b b t nhi u v . Ví d , n u r n hay mèo b thì sâu h i s tăng lên... T nh ng hi n tư ng v sinh thái như trên, có th rút ra m t s ch d n cho NNBV: Ngu n năng lư ng ch y u ñ s n xu t carbonhidrat là m t tr i. Nâng cao hi u su t s d ng năng lư ng này cho qu n th th c v t là ñi u quan tr ng nh t trong NN; Ch có cây xanh m i có kh năng quang h p. M c ñ s d ng năng lư ng m t tr i ph thu c vào s lư ng và c u trúc c a qu n th th c v t; Ngu n ñ phì (ch t khoáng, mùn...) ph thu c vào lư ng ch t h u cơ có ch a vi sinh v t. Vi c cung c p ch t h u cơ là h t s c c n thi t ñ c i thi n ñ t thông qua bi n pháp bón phân h u cơ; M i sinh v t ñ u có tác ñ ng qua l i v i nhau, và không có sinh v t nào là không c n thi t hay có h i trong thiên nhiên. Vòng chu chuy n nư c và lư ng mưa h u hi u: Vòng chu chuy n nư c trên hành tinh thông qua l c c a năng lư ng m t tr i. Ngu n nư c c a nư c trong ñ t là mưa. Tuy nhiên ch có m t ph n nh nư c mưa là cây có th s d ng, ph n còn l i b m t ñi b ng nhi u cách. T ng lư ng nư c mưa rơi xu ng g i là lư ng mưa hi n t i. Lư ng mưa h u hi u là t ng lư ng nư c mưa ñư c d tr trong ñ t, ñư c s 73
d ng b i cây c và cho các nhu c u khác, lo i tr ph n m t ñi do ch y trôi và b c hơi. Lư ng mưa h u hi u là ngu n l c cho cây c , ñ ng v t và NN. Lư ng mưa h u hi u tăng lên hay không tuỳ thu c vào lư ng mưa, lo i ñ t, m t ñ th m th c v t, ñ a hình...Nh ng cách làm tăng “lư ng mưa h u hi u” trong NN là: Cung c p ch t h u cơ cho ñ t ñ tăng kh năng gi nư c c a ñ t; Luôn gi l p ph th c v t và ch t h u cơ; Canh tác theo ñư ng ñ ng m c và có nh ng bi n pháp kĩ thu t gi a nư c trên ñ t d c. Vi c b o v r ng và tăng v n r ng là cách làm h u hi u nh t ñ làm tăng lư ng nư c h u hi u c a m t khu v c. R ng gi ñư c lư ng nư c mưa trong ñ t r t l n nh h r phát tri n, và s cung c p nư c t t cho sông ngòi. ð ng th i, r ng còn làm tăng và duy trì lư ng mưa hi n t i nh vi c hình thành mây t s b c hơi c c b , nh t là nh ng nơi n m sâu trong l c ñ a. S khác bi t gi a h sinh thái nông nghi p và r ng t nhiên a) Tính ña d ng Khác bi t l n nh t gi a hai h sinh thái này là s lư ng loài. R ng t nhiên có s ña d ng r t cao v loài cây, ngư i ta có th tìm th y hơn 100 loài trên di n tích 1/2 ha. Trên ñ t NN ch có ít loài ho c ñôi khi ch có m t loài ñ c nh t (ñ c canh) trên di n tích 1/2ha. ð c canh trong NN là m t trong nh ng nguyên nhân làm m t s cân ñ i trong HSTNN. b) D ch h i Trong r ng t nhiên h u như không có v n ñ d ch b nh, và không có vi c m t loài sâu hay b nh nào ñó tàn phá hoàn toàn m t khu r ng t nhiên. Còn trong NN thì chuy n ñó x y ra không ñ n n i hi m. Nhi u ngư i cho r ng nguyên nhân ch y u là do trong NN thi u tính ña d ng. c) ð phì c a ñ t ð phì c a ñ t r ng tăng d n và b n lâu, vì vòng chu chuy n dinh dư ng không b ñ o l n nh liên t c có th m th c v t trên m t ñ t. Vòng chu chuy n dinh dư ng làm tăng ñ phì c a ñ t còn th m th c v t thì duy trì ñ phì ñó. Trong NN, ph n l n sinh kh i b l y ñi kh i h sinh thái qua m i v thu ho ch, r t ít sinh kh i th c v t ñư c tr l i cho ñ t, nên ñ phì ñ t b suy gi m d n. ð t tr ng ñ i núi tr c không ho c ít ñư c th c v t che ph , r t d b xói mòn làm gi m ñ phì ñ t. d) S n xu t sinh kh i R ng t nhiên có kh năng s n xu t ra m t lư ng sinh kh i kh ng l , ch y u là nh có c u trúc nhi u t ng và vòng chu chuy n dinh dư ng không b ñ o l n. Trên ñ t NN, c u trúc c a cây c là theo chi u ngang nên không th s d ng năng lư ng t nhiên v i hi u su t cao. Vòng chu chuy n dinh dư ng b ñ o l n do ph n l n sinh kh i b l y ra kh i ñ t. Do ñó s n lư ng c a ñ t NN th p hơn nhi u s n lư ng c a r ng t nhiên m c dù có nhi u ñ u vào nhân t o. ð c ñi m c a h sinh thái nhi t ñ i M i vùng trên trái ñ t ñ u có nh ng ñ c ñi m sinh thái riêng. ðáng ti c là trong quá trình phát tri n, nhi u nư c nhi t ñ i l i ñi áp d ng nguyên xi các ti n b kĩ thu t trong NN c a các nư c ôn ñ i, nơi có các ñi u ki n sinh thái hoàn toàn khác v i nhi t ñ i. Các h NN c truy n t i các nư c nhi t ñ i v n ñã duy trì ñư c s b n v ng qua nhi u th h ñã b m t ñi nhanh chóng, thay vào ñó là các ki u s n xu t NN hi n ñ i hay NN hoá h c, th c ch t là “NN 74
thương m i”. Năng su t cây tr ng c a nhi u nư c nhi t ñ i thua kém các nư c ôn ñ i, trong khi r ng mưa nhi t ñ i là nơi sinh l i l n nh t trong t nhiên, ñ ng v m t s n xu t sinh kh i. Chúng ta hãy xem qua nh ng ñ c ñi m c a khí h u nhi t ñ i m. a) Khí h u nhi t ñ i Nhi t ñ cao, n ng g t và th i gian có n ng kéo dài hơn nhi u so v i vùng ôn ñ i. Lư ng mưa r t l n, l i mưa t p trung theo mùa; nhưng lư ng mưa h u hi u b gi m th p, do nư c mưa không k p th m, t o thành dòng ch y m nh trên m t ñ t. Nhi t ñ và ñ m cao ñây ñã t o ra nh ng ñi u ki n t i ưu cho s phân hu di n ra nhanh chóng, nên lư ng h u cơ t n t i trong ñ t luôn có nguy cơ b tiêu hao nhanh (không b n lâu). b) C u trúc nhi u t ng c a r ng t nhiên Khí h u nhi t ñ i r t c c ñoan trong khi lư ng ch t h u cơ trong ñ t không m y d i dào. ð t n t i và phát tri n trong ñi u ki n như v y, thiên nhiên ñã t o ra ñây m t cơ ch lí tư ng, ñó là nh ng th m th c v t nhi u t ng. C u trúc c a r ng g m có: cây l n v i tán r ng, cây nh dư i tán c a nh ng cây l n, cây nh và ưa bóng dư i tán c a nh ng cây nh , ñ t có c và l p th m m c. Ánh sáng gay g t ph n l n ñư c lá cây s d ng và không bao gi r i tr c ti p xu ng m t ñ t. Tác d ng tiêu c c c a mưa l n và t p trung v i ñ t b th m th c v t d y ñ c nhi u t ng tri t tiêu, tác d ng tích c c c a nư c mưa ñư c th m th c v t lưu gi t i ña. c) Nông nghi p trong h sinh thái nhi t ñ i Khí h u c c ñoan và s phân hu nhanh chóng ch t h u cơ di n ra m t cách tích c c trong r ng không ho t ñ ng theo cùng m t ki u như chúng x y ra trong NN. Canh tác NN b t ñ u b ng vi c ch t và khai hoang r ng. B ng cách ñó, kho ng 90% t ng ch t dinh dư ng b l y ñi kh i ñ t, và ñ t tr nên thi u ch t h u cơ, m t d n ñ phì cũng như gi m thi u kh năng gi nư c và các ph m ch t t t khác. Hơn n a ánh sáng gay g t và nhi t ñ cao tác ñ ng tr c ti p vào m t ñ t, làm thoái hoá c u trúc ñ t. Mưa d d i làm xói mòn l p ñ t m t v n màu m ... H sinh thái nhi t ñ i r t c c ñoan nhưng s cân b ng l i cũng r t m ng manh. ði u ñó ñ t ra nhi m v c p thi t cho các nhà nông h c và các nhà Sinh thái h c là ph i xây d ng ñư c nh ng h canh tác thích h p, có kh năng s d ng cao các ưu th c a vùng nhi t ñ i và gi m thi u t i m c t i ña các tác ñ ng tiêu c c c a khí h u nhi t ñ i, s d ng h p lí các ngu n l i. N u chúng ta có ñư c nh ng HSTNN thích ng v i ñi u ki n ñây, thì các h sinh thái này cho năng su t và s n lư ng cao hơn nhi u so v i các HSTNN ôn ñ i. 2.9 Xây d ng h canh tác b n v ng 2.9.1 Nh ng nguyên nhân d n ñ n canh tác không b n v ng ð c canh và canh tác liên t c là trái v i t nhiên xét trên quan ñi m Sinh thái h c. Nh ng h canh tác này d làm bùng n d ch h i và làm suy thoái ñ t. a) ð c canh ð c canh là hi n tư ng ch tr ng m t hay r t ít loài (hay gi ng) trên m t khu ñ t liên t c trong nhi u năm nh m thu càng nhi u l i nhu n càng t t. Th c ra thì nh ng nông dân gi u kinh nghi m cũng ñã bi t là ñ c canh có r i ro l n, d b m t mùa vì thiên tai và d ch b nh. Nhưng trong nhi u trư ng h p h v n ph i làm vì s c ép ph i nuôi s ng gia ñình trong th i gian trư c m t, ho c do thi u v n, thi u tư li u s n xu t. Hi n nay do có nhi u phân hoá h c và thu c b o v th c v t có hi u l c cao và nhanh, nên nhi u ngư i ñã canh tác ñ c canh v i các gi ng m i năng su t cao nh m t o ra nhi u s n ph m hàng hoá t c th i. 75
Nh ng h u qu tiêu c c ch y u c a ñ c canh là: D ch b nh d gây h i khi ch tr ng tr t m t loài cây; Gi m sút tài nguyên di truy n. Nhi u ngư i ñã lãng quên các gi ng b n ñ a v n r t quan tr ng trong duy trì tính ña d ng di truy n, và ngư i ta ch còn bi t ñ n các gi ng lai năng su t cao. R i ro kinh t l n. Ch tr ng m t loài cây, d b thiên tai hay sâu b nh làm cho m t mùa hoàn toàn. Ngay c khi ñư c mùa thì giá c c a lo i nông s n ñó r t d b gi m th p do vư t quá nhu c u c a th trư ng. ð c canh chưa bao gi làm cho kinh t nông h n ñ nh. b) Canh tác liên t c Canh tác liên t c có nghĩa là m t s loài cây nh t ñ nh ñư c gây tr ng trên cùng m t m nh ñ t hàng năm ho c theo mùa liên t c. Nh ng khó khăn thư ng g p là: Làm m t cân b ng dinh dư ng ñ t, c th là làm thi u m t vài ch t dinh dư ng nào ñó, nh t là các nguyên t vi lư ng, ví d nhi u ru ng lúa mi n B c thư ng b thi u k m và lưu huỳnh. Nguyên nhân là vi c canh tác liên t c cùng m t lo i cây ñòi h i nh ng ch t dinh dư ng như nhau liên t c, trong khi vi c s d ng phân hoá h c ch cung c p ñư c m t s nguyên t ña lư ng hay vi lư ng nào ñó. ð kh c ph c, nh t thi t ph i ti n hành luân canh và bón phân h u cơ cho ñ t. D ch b nh. Vùng quanh r cây r t ñ c bi t và khác h n so v i các nơi khác trong ñ t v m t ho t ñ ng c a vi sinh v t. Thư ng các vi sinh v t ho t ñ ng m nh vùng r do có nhi u ch t ti t ra t r . M i vùng quanh r c a m t loài hay gi ng cây ñ u có nh ng ñi u ki n riêng bi t cho nh ng vi sinh v t ñ c bi t. Ví d , vùng quanh r cây cà chua thư ng thu n l i cho vi c phát tri n giun tròn (tuy n trùng) gây h i, còn c a cây ngũ c c như cây ngô l i h u như không có. Do v y, n u c canh tác liên t c thì s t o ñi u ki n thu n l i cho m t s sinh v t gây h i phát tri n, và do ñó r t d làm n y sinh các b nh ñ c bi t . C) Khai thác quá m c ð t ch có kh năng cung c p m t lư ng dinh dư ng nh t ñ nh cho cây tr ng. N u trong quá trình canh tác ta không tìm cách b sung ho c ñ cho ñ t có th i gian t tái t o ngu n dinh dư ng ñã b m t cho cây tr ng thì ñ t s b nghèo ki t dinh dư ng, v tr ng sau s gi m năng su t. ð i v i s n xu t nương r y c a ñ ng bào vùng ñ t d c, sau m t th i gian canh tác khi th y năng su t cây tr ng gi m sút ñáng k h ph i d ng l i ñ cho ñ t ngh sau m t th i gian m i canh tác tr l i. N u c ti p t c canh tác, ñ t s quá nghèo ki t dinh dư ng, tr thành ñ t ñ i tr c sau s khó ph c h i, không canh tác ñư c n a. ð t c n ñư c b o v ñ có th t nó tái t o dinh dư ng ñã b cây tr ng l y ñi. ði u này th hi n r t rõ khi ngư i dân phát nương làm r y, n u phát h t t n ñ nh ñ i s không còn cây gi nư c làm cho nương nhanh b khô c n, suy thoái nhanh. M t khác n u nói trên ph m vi r ng s không còn ngu n g c c a các cây tr ng t nhiên cho tái t o sau này mà d n ñ n kh năng ph c h i c a ñ t r t kém. 2.9.2 Phương pháp canh tác b n v ng (c i ti n h th ng canh tác) ð gi i quy t các khó khăn v d ch b nh và m t cân ñ i dinh dư ng, c n áp d ng nh ng h th ng canh tác thay th , nh t thi t không nên ñ c canh. M t s h th ng thay th n m ngay trong các phương th c canh tác c truy n như v a ñ c p trên, như là canh tác nhi u loài (ña canh), luân canh, canh tác k t h p... 76
ð th c hi n m t h th ng canh tác thay th , c n hi u rõ v phân lo i cây tr ng. T t c các lo i cây tr ng ñ u ñã ñư c phân lo i theo nh ng ñ c tính Th c v t h c, nhưng cách phân lo i này không m y d hi u v i nông dân. Nông dân thư ng phân lo i theo mùa v hay m c ñích s d ng, ví d : cây lương th c (cây ngũ c c), cây h ñ u, cây rau, cây ăn c ... a) Canh tác nhi u loài Nên gieo tr ng nhi u loài hay gi ng cây trên m t m nh ñ t, ñó có m t hay vài loài cây chính và nhi u loài cây ph . ði u ñó làm gi m d ch b nh và nguy cơ m t mùa c a trang tr i. b) Luân canh Nên tr ng luân phiên nhi u lo i cây tr ng khác nhau theo th i gian trên cùng m t m nh ñ t. ði u ñó làm gi m s thoái hoá ñ phì, m t cân b ng hay thi u dinh dư ng và gi m b t d ch h i. ð xây d ng ch ñ luân canh, ngư i ta thư ng quan tâm ñ n hai v n ñ : M c ñ và lo i dinh dư ng cây tiêu th . Ví d , sau khi tr ng cây c n nhi u dinh dư ng thì tr ng cây c n ít dinh dư ng hơn v m t vài y u t nào ñó. M c tiêu th dinh dư ng t th p ñ n cao là: cây h ð u, cây l y c , rau, cây ăn qu và cây ngũ c c. Như v y là cây h ñ u c n ít dinh dư ng nh t, ñ ng th i nó còn có kh năng cung c p thêm N cho ñ t. Do v y, nên ñưa cây h ñ u vào chu kì luân canh. Tính ch ng ch u sâu b nh h i. X p theo kh năng ch ng ch u d ch h i t cao xu ng th p là: cây ngũ c c, cây l y c , cây h ð u, rau, cây ăn qu . Như v y, cây ngũ c c có th làm “s ch” hay “ch a b nh” cho ñ t, làm gi m thi u d ch h i (ñi u này không ñúng cho ñ t tr ng cây ngũ c c liên t c). Do v y, c n ñưa cây ngũ c c vào h th ng luân canh trong các h th ng còn “v ng bóng” cây ngũ c c. c) Canh tác k t h p H th ng canh tác k t h p là m t bi n d ng c a ki u canh tác nhi u loài v i vi c tr ng nhi u loài cây khác nhau trên cùng m t lô ñ t. Ví d tr ng ngô xen ñ u. Ngô là lo i cây r ăn sâu và c n nhi u dinh dư ng, ñ u là cây r ăn nông và c n ít dinh dư ng l i cung c p ñ m cho ñ t. Không có s c nh tranh ñáng k nào gi a ngô và ñ u: ngô dùng ñ m do cây h ð u c ñ nh, ñ u dùng thân ngô làm giá leo hay là cây che bóng... T ng s n lư ng c a ngô và ñ u cao hơn là s n ph m riêng r c a t ng loài. 77
Bán l n CHU NG L N Ph li u Nư c r a Th c v t thu chu ng sinh Th c ăn b sung Bán cá CÁ (Ao) Bán v t VT Tư i Ph li u Rau Bán rau Hình 3-1. H th ng k t h p l n - cá - v t - rau L i ích c a canh tác k t h p là gi m ñư c sâu b nh, ñ ng th i s d ng ñ t, ánh sáng, nư c mưa t t hơn. Các v n ñ c n quan tâm là: Tiêu th dinh dư ng và lo i dinh dư ng cây có nhu c u, ñ c bi t các loài cây tr ng k t h p; ð sâu c a r . Cây tr ng có ñ sâu r khác nhau thư ng không c nh tranh dinh dư ng và nư c v i nhau. Ví d : xen gi a ngô v i bí ñ trên nương c a ñ ng bào thi u s (r ngô ăn sâu, r bí ăn nông); Các loài cây ñu i côn trùng. M t s loài cây ti t ra ho t ch t có kh năng xua ñu i côn trùng. Ví d , hành to ra mùi mà ph n l n các lo i bư m không ưa. N u tr ng hành v i c i b p thì hành s ngăn ch n sâu t n công c i b p. Cây hành trong trư ng h p này ñư c g i là cây “ñ ng hành”. S d ng cây ñ ng hành là m t bi n pháp phòng ch ng sinh h c có hi u qu ; Tính ch u bóng. M t s cây ưa bóng hay ch u bóng ch sinh trư ng t t dư i tán cây khác. Trên th gi i cũng như Vi t nam có vô vàn các công th c k t h p gi a các lo i cây NN v i nhau, gi a cây NN v i cây r ng (g i là nông lâm k t h p - agroforestry); nh ng công th c này còn m r ng cho c ngành chăn nuôi và nuôi tr ng thu s n. Mô hình VAC nư c ta là m t ví d ñi n hình. d) M t s bi n pháp k thu t cho canh tác b n v ng Làm ñ t t i thi u Che ph ñ t Tr ng cây theo ñư ng ñ ng m c Bón phân cân ñ i 2.9.3 Các h th ng nông nghi p b n v ng Vi t Nam Truy n th ng canh tác b n v ng Các h th ng NNBV ñã có trong các h th ng ñ nh canh truy n th ng c a ngư i Vi t Nam. T lâu ñ i, ngư i nông dân Vi t Nam ñã bi t áp d ng các h canh tác luân canh, xen canh, g i v , canh tác k t h p tr ng tr t - chăn nuôi - thu s n - ngành ngh . 78
Nh ng h th ng ñ nh canh Vi t Nam không ph i ch hoàn toàn là ñ c canh lúa. ñ ng b ng sông H ng, h canh tác là m t t h p cây tr ng phong phú: lúa và hoa màu trên ñ ng ru ng; cây th c ph m, cây ăn qu , cây công nghi p, cây v t li u trong vư n, hàng rào; chăn nuôi trong vư n nhà; th cá trong ao, ngoài ñ ng; th công nghi p dùng nguyên li u s n có t NN. Có nhi u cách k t h p như nuôi cá ngoài ru ng lúa, th v t sau mùa g t hái, làm chu ng l n g n (hay trên) ao th cá... M i cây dùng vào nhi u m c ñích: cây tre b o v xóm làng, cung c p nguyên li u cho xây d ng, ñan lát; cây mít cây nhãn cho qu và g , l i là cây che bóng, ch n gió h i; cây dâu l y lá nuôi t m l y tơ d t áo qu n, nh ng là m t món ăn gi u ñ m, s n ph m ph c a ngh t m tang làm phân bón cho ru ng, cho vư n. Các loài cây lâu năm t o môi trư ng trong lành cho m t “ sinh thái” trong ñó có n p nhà c a nông h v i “vư n sau ao trư c”, hàng cau che n ng nhưng không làm u t i căn nhà, b h ng nư c mưa, chu ng l n chu ng gà; ao nuôi cá có b i chu i, cây chanh ven b , có giàn mư p giàn bí trên m t ao... H th ng kênh mương thu l i ñã có t th k th I sau Công nguyên, nhưng ch th c s ñư c chú ý m mang vào th k X - XI phía B c và th k XVI phía Nam. Truy n th ng thâm canh ñư c ñúc k t trong r t nhi u dân ca, t c ng như “nư c, phân c n, gi ng”, “nh t thì nhì th c”, th hi n b ng nh ng kĩ thu t dùng bèo hoa dâu trong thâm canh lúa (th k XI), cày i, phơi i ñ t lúa “hòn ñ t n b ng gi phân”, cày v n r , dùng phân chu ng, phân xanh, phân b c, sáng t o nh ng gi ng cây quí v lương th c, th c ph m thích ng v i t ng ñi u ki n sinh thái, k c v i nh ng lo i ñ t có v n ñ , còn lưu gi ñ n t n ngày nay; có nh ng h th ng luân canh, xen canh, g i v truy n th ng: hai v lúa-m t v ñ u tương, xen ñ u v i ngô, v i dâu t m... H th ng NN “ñ nh canh” vùng ñ i núi ñ c trưng b i các lo i ru ng, vư n b c thang: ñ l i ch m cây trên ñ nh ñ i, san ru ng b c thang theo ñư ng ñ ng m c, tr ng cây theo b ru ng b c thang (c t khí, d a d i, d a ăn qu ...) ngăn ñ t r a trôi, ñ p ngăn các ch trũng làm nơi ch a nư c tư i lúa, nuôi cá. Ngư i ta th y ru ng b c thang ñã xu t hi n t th k XVI - XVII vùng ñ i núi Nam Trung b . T lâu, ngư i ta ñã bi t l i d ng ngu n nư c t ch y ñ ñưa nư c t su i v nhà làm nư c sinh ho t và nư c s n xu t (nư c l n), l i d ng ñ giã g o, ch t o c n (gu ng) ñ ñưa nư c lên nhi u b c ñ tư i. Cũng chính nông dân mi n núi ñã sáng t o ra v lúa mà sau này thành v lúa xuân ñ ng b ng. H cũng t o ra nhi u lo i cây, con quý n i ti ng trong c nư c (n p Tú L , qu Trà Mi, h i L ng Sơn, trâu Yên Bái, l n Mư ng Khương, v.v...). H cũng sáng t o ra nhi u công th c nông lâm k t h p, nuôi cá l ng su i sau thành nuôi cá l ng, cá bè nhi u vùng ñ ng b ng... vùng ven bi n, ngư i ta kh c ph c hi n tư ng cát ñ n, cát bay b ng cách tr ng các hàng cây ch n gió; tr ng r ng ng p m n ñ l n bi n. Nh ng h th ng ñ nh canh Nam b ñã hình thành trên nh ng “gi ng” ñ t có nư c ng t, nh ng vùng ñ t cao ven sông, ñ t cù lao gi a sông. Ngư i ta dùng trâu cày nơi ru ng th p, dùng dao, cu c lo i b lau lách, c lác cào ñ p vào b nơi ru ng sâu (“khai sơn tr m th o”), ñào kênh mương ñ tư i tiêu, thau chua r a m n, ñ p b gi nư c mưa, dư i mương th cá, trên b tr ng cây. ð c bi t là kĩ thu t lên li p làm vư n: gi a hai mương là li p ñ t cao. Khi nư c vào, phù sa l ng xu ng ñáy mương, khi nư c xu ng, phù sa ñư c l y lên ñ p vào g c cây làm phân bón. Kĩ thu t lên li p này cũng th y xu t hi n Mêhicô, Hà Lan. Mi t vư n Nam b là quê hương c a nhi u gi ng cây ăn trái n i ti ng, là môi trư ng s ng t t lành cho ngư i dân. Như v y, các h canh tác các vùng NN nư c ta ñã có tác d ng t b o t n, t ch ng ñ ñ phát tri n. Dư i ñây, chúng ta cùng xem xét và th o lu n thêm v vi c xây d ng nư c ta các h canh tác b n v ng. a) Các h nông lâm k t h p 79
T r t xa xưa, nhi u dân t c s ng vùng núi ñã sáng t o ra r t nhi u các phương th c luân canh r ng - r y. Ngư i Giarai, Êñê Tây nguyên làm r y trên ñ t bazan màu m , d c tho i; r ng che ph có tác d ng ph c h i ñ phì ñ t sau nương r y. M t ñ dân cư thưa th t, th i gian b hoá kéo dài trên 10 năm, c ñ t và r ng ñ u không b suy thoái, ñ t và r ng ñ nuôi ngư i và ngư i không tàn phá r ng và ñ t. M t ñ dân s tăng lên, th i gian b hoá ngày m t co ng n l i. R ng tái sinh sau nương r y chưa ñ th i gian ph c h i ñ màu m cho ñ t ñã l i b ch t và ñ t. ð t thoái hoá d n, năng su t cây tr ng gi m d n, r ng tái sinh bi n m t như ng ch cho nh ng tr ng c ho c cây b i. Môi trư ng b ñ o l n. Mùa khô nghi t ngã kéo dài t i 6 tháng d làm các tr ng c và cây b i b c cháy, ñ t l i càng trơ tr i v i gió và n ng. Di n tích ñ t ñ trên ñá bazan thoái hoá không ng ng m r ng. Ngư i Mư ng Thanh Hoá, Hoà Bình t xưa ñã có t p quán gieo h t xoan sau phát nương, nhi t ñ cao khi ñ t r y kích thích h t xoan n y m m ñ u và kho . Chăm sóc lúa nương cũng là chăm sóc xoan. M t ñ xoan kho ng 1000-1500 cây/ha. Sau 3 v lúa nương, r ng xoan khép tán, hình thành r ng h n giao hai t ng xoan-tre n a. Xoan là cây m c nhanh, ña d ng r t ñư c ngư i Kinh, ngư i Mư ng ưa chu ng. Tre n a và măng cũng t o ra ngu n thu ñáng k . Sau hơn 8 năm, ngư i ta có th thu ho ch xoan và tre n a ñ ti p t c m t chu kì canh tác m i v i lúa nương và xoan. Ngư i ta cũng làm như v y khi xen lu ng v i lúa, v i ngô nương. H canh tác này b n v ng qua nhi u th k . ð ng bào vùng cao Yên Bái, Qu ng Ninh, Qu ng Nam có t p quán tr ng qu k t h p lúa nương và s n. Lúa nương và s n là cây che bóng cho qu non trong su t 3 năm ñ u. Nhi u dân t c khác ðông nam Á cũng có các phương th c canh tác k t h p tương t gi a cây lương th c ng n ngày v i cây lâm nghi p, như các phương th c Taungya Myanmar, hay Kabun-Talun Indonesia. Thu t ng Nông lâm k t h p (Agroforestry) ñư c s d ng nhi u trên th gi i trong nh ng năm g n ñây ch a ñ ng m t khái ni m ngày càng m r ng. NLKH bao g m các h canh tác s d ng ñ t ñai h p lí, trong ñó các lo i cây thân g ñư c tr ng và sinh trư ng trên các d ng ñ t canh tác NN ho c ñ ng c chăn th gia súc. Và ngư c l i, các cây NN cũng ñư c tr ng trên ñ t canh tác lâm nghi p. Các thành ph n cây thân g và cây NN ñư c s p x p h p lí trong không gian, ho c ñư c k ti p nhau h p lí theo th i gian. Gi a chúng luôn luôn có tác ñ ng qua l i l n nhau v phương di n sinh thái và kinh t . T “k t h p” nói lên s g n bó h u cơ gi a cây NN v i cây lâm nghi p, gi a cây dài ngày v i cây ng n ngày trên cùng m t di n tích canh tác, m t vùng lãnh th hay m t ñ a bàn s n xu t. Ao V- ê n r õng V- ê n ®å i Khu nhµ ë Rué ng l óa V. ®å i 80
Hình 3-2. Lát c t ngang mô t m t h nông lâm k t h p Trung du Thành ph n c a h canh tác NLKH bao g m: Cây thân g s ng lâu năm; Cây thân th o (cây NN ng n ngày ho c ñ ng c ); V t nuôi (ñ i gia súc, gia c m, chim thú hoang, thu sinh...). Ngư i ta có th x p các h trên thành các nhóm: H canh tác nông - lâm k t h p M c ñích s n xu t NN là chính, vi c tr ng xen các lo i cây thân g lâu năm nh m m c ñích phòng h cho cây NN (ch n gió h i, ch ng xói mòn, c i t o ñ t, gi nư c, che bóng...), giúp thâm canh tăng năng su t cây tr ng NN k t h p cung c p g , c i. Vi c tr ng cây lâm nghi p trên ñ t NN không ñư c làm gi m năng su t cây tr ng chính. nư c ta, có th l y ví d m y ki u canh tác nông - lâm k t h p sau ñây: Các ñai r ng phòng h c n sóng, ch y u là các d i r ng ch n sóng b o v ñê bi n, b o v s n xu t nông nghi p; Ki u ñai r ng phòng h , ch ng gió h i, như các d i r ng phi lao ch ng gió và cát bay; Ki u các ñai r ng phòng h ch ng xói mòn ñ t và gió h i vùng núi và cao nguyên. H canh tác lâm - nông k t h p Trong h canh tác này, m c ñích s n xu t các s n ph m lâm nghi p là chính. Vi c tr ng xen cây tr ng NN là k t h p, nh m h n ch c d i, thúc ñ y cây r ng phát tri n nhanh hơn, t o ñi u ki n chăm sóc và b o v r ng tr ng t t hơn, k t h p gi i quy t m t ph n khó khăn v lương th c, th c ph m vùng ñ i núi. Có nh ng ki u sau ñây: Tr ng xen cây NN ng n ngày v i cây r ng trong giai ño n ñ u khi cây r ng chưa khép tán. Có th là tr ng xen cây NN v i cây r ng ưa sáng như b ñ , t ch, tre, lu ng; hay tr ng v i cây r ng trong giai ño n cây r ng còn non không ưa ánh sáng tr c x m nh như cây m , qu ,... Ki u tr ng xen các cây lương th c, th c ph m, dư c li u dư i tán r ng: cà phê, chè, d a ta dư i tán r ng lim; sa nhân, th o qu , g ng dư i tán r ng già,... H r ng - vư n, vư n - r ng H này có ý nghĩa r t quan tr ng trong canh tác trên ñ t d c. Có các lo i: Ki u r ng lương th c, th c ph m, dư c li u: d , s n, ñào l n h t, d a, qu , h ,i... Ki u các cây công nghi p thân g s ng lâu năm: cà phê v i mu ng ñen; chè và tr u; h tiêu và cây g th ng m c,... Vư n qu : nhãn, táo, v i, chôm chôm,... Vư n r ng, r ng vư n: ki u hai t ng thân g : t ng cao nh t là mít, t ng 2 là chè; ki u ba t ng thân g : t ng cao là s u riêng (ưa sáng hoàn toàn), t ng 2 là măng c t, dâu (cây trung tính v ánh sáng), t ng 3 là bòn bon (cây ưa bóng hoàn toàn). H canh tác nông - lâm - m c k t h p Ki u ñ ng c tr ng xen các lo i cây thân g lâu năm m c r i rác và t o thành các băng r ng ngăn súc v t, áp d ng chăn th ñ ng c chăn th luân phiên, chú ý phát tri n các 81
lo i cây g h ð u v a có kh năng nâng cao ñ phì cho ñ t v a có kh năng làm th c ăn gia súc. Ki u chăn nuôi dư i tán r ng: k t h p chăn th gia súc dư i tán r ng phi lao trên ñ t cát bi n hay dư i tán r ng tre lu ng c a mi n trung du. Ki u tr ng xen các cây lương th c th c ph m cùng v i chăn th gia súc dư i tán r ng. Các h canh tác k t h p nông lâm v i chăn nuôi và thu s n Ki u r ng ng p m n v i nuôi tôm, cá; Ki u r ng tràm v i nuôi cá và ong; Ki u r ng tràm v i c y lúa, k t h p nuôi cá và ong; Ki u các vư n qu , vư n r ng, r ng vư n v i nuôi ong; r ng tràm, r ng ng p m n, r ng b ch ñàn v i nuôi ong,... Nh ng h nông lâm k t h p ña d ng như v y (có chăn nuôi gia súc, gia c m, ong, nuôi tr ng thu s n) ñã ñư c m r ng trên nhi u lo i ñ a bàn: vùng ñ t cát và c n cát ven bi n, vùng ñ t ng p m n ven bi n, vùng ñ t phèn, vùng phù sa châu th , vùng ñ t ñ i và cao nguyên, vùng núi. b) H sinh thái VAC VAC là các ch ñ u vi t t t c a h sinh thái Vư n - Ao - Chu ng. mi n núi và trung du, ñôi khi ngư i ta còn g n thêm ch R là R ng vào t h p t vi t t t này, thành h sinh thái RVAC. Vư n ch các ho t ñ ng tr ng tr t; Ao ch các ho t ñ ng nuôi tr ng thu s n; Chu ng ch các ho t ñ ng chăn nuôi trên c n. ðây là các ho t ñ ng k t h p v i nhau trong m t h sinh thái khép kín, trong ñó có c con ngư i. Các s n ph m c a V (rau, ñ u, c , qu ), c a A (cá, tôm, cua), c a C (th t, tr ng, s a) ñư c s d ng ñ nuôi ngư i ho c ñ bán; và các ch t th i c a h ph n s ñư c s d ng như ngu n dinh dư ng c a h ph kia. Th c ra thì h sinh thái VAC v n là truy n th ng canh tác lâu ñ i c a ngư i nông dân Vi t Nam. C Tam Nguyên Yên ñã mô t b c tranh v làng quê Vi t Nam trên cơ s h sinh thái VAC trong m t bài thơ th t ngôn bát cú n i ti ng v i nh ng Ao sâu,Vư n r ng c a c . Nhân dân ta ñã khai thác vư n, ao theo chi u sâu, t n d ng t i ña tài nguyên ñ t, ánh sáng, nhi u t ng, nhi u loài, mô ph ng theo ki u c a h sinh thái r ng nhi t ñ i. Vư n, ao, chu ng l i ñ u g n nhà nên t n d ng ñư c lao ñ ng, ti n qu n lí và chăm sóc; th nên “nh t canh trì, nhì canh viên, ba canh ñi n”. H sinh thái VAC là m t mô hình hi u qu th hi n chi n lư c tái sinh: tái sinh ngu n năng lư ng m t tr i qua quang h p c a cây tr ng, tái sinh các ch t th i (v t th i c a công ño n s n xu t này là nguyên li u cho quy trình s n xu t khác). Chi n lư c tái sinh này còn làm thanh s ch môi trư ng. Ngư i nông dân quen g i kinh t VAC là “kinh t vư n” có vai trò to l n trong cung c p dinh dư ng cho nông h , t o thêm công ăn vi c làm, t o thêm c a c i cho xã h i. Làm vư n theo cách này ñã t o ra nh ng h sinh thái b n v ng, c nh quan trong lành, góp ph n gìn gi và c i thi n môi trư ng. Nhi u gia ñình nông dân ñã có trang tr i gia ñình d a trên các nguyên lí c a VAC (Hình 3-3;3-4). T nh ng ñi u ñã nói trên có th th y, th c ch t c a m i quan h tương tác gi a các thành ph n, các y u t trong h sinh thái VAC là s luân chuy n, quay vòng (recycle) c a các dòng v t ch t và năng lư ng gi a Vư n-Ao-Chu ng thông qua hành vi có ý th c c a con ngư i, nh m: 82
T n d ng không gian sinh thái ba chi u c a vùng nhi t ñ i gi u ánh sáng, nhi t ñ và ñ m. Hình 3-3. Sơ ñ mô hình (R)VAC Khai thác các ngu n tài nguyên tái sinh và tái s d ng các ch t th i c a cây tr ng, v t nuôi ñưa vào chu trình s n xu t m i. H n ch s suy gi m các ngu n tài nguyên không tái t o (ch y u là s xói mòn c a ñ t). Làm ra s n ph m nhi u hơn, ña d ng hơn, có ch t lư ng t t hơn trên cùng m t ñơn v di n tích canh tác. Hình 3-4. Sơ ñ h sinh thái VAC Có th bi u di n m i quan h tương tác gi a Vư n - Ao - Chu ng thông qua hành vi c a con ngư i như trong hình 3-3, 3-4. 2.10 Nông nghi p b n v ng và nông nghi p s ch NN s ch là nh m s n xu t ra các nông ph m s ch, kh c ph c nh ng nguyên nhân gây ô nhi m c a NN thương m i, nh t là do s d ng nhi u Nitrat và các hoá ch t trong phòng tr d ch h i. Vi c l m d ng hoá ch t trong NN không nh ng làm nhi m b n môi trư ng, làm tăng chi phí s n xu t mà còn làm suy gi m s c kho ngư i tiêu dùng. 83
Ô nhi m trong NN là v n ñ khó kh c ph c vì nó tr i r ng trên m t di n tích r ng (ngư i phun thu c tr sâu thư ng ngu n m t lưu v c có khi l i gây h u qu tiêu c c cho ngư i h lưu), vì v y không th dùng các “tr m l c” như ngư i ta ñã làm v i m t nhà máy hay m t b nh vi n. Cách kh c ph c duy nh t ñây là s n xu t s ch. H n ch s d ng các mu i nitrat Căn c theo nhu c u c a cây mà ñi u ch nh lư ng ñ m c n bón b ng cách ch bón vào nh ng lúc thi t y u nh t. Ta cũng có th ño hàm lư ng ñ m trong ñ t và trong cây ñ quy t ñ nh li u lư ng và th i gian bón thích h p, v a tránh làm nhi m b n môi trư ng, v a ti t ki m v t tư NN. C i ti n cách bón phân: ngư i ta bơm phân bón th l ng ho c th khí vào lòng ñ t ñ sâu c a r cây nh m làm tăng kh năng h p th phân bón và gi m ñư c hao phí phân bón. Tránh ñ ñ t m t ñ m: ch y u là tránh ñ ñ t tr ng do không ñư c th c v t hay l p ph che m t ñ t. ð kh c ph c, ngư i ta tr ng cây vào nh ng lúc ñ t ngh (ví d như v ñông) ñ chúng h p thu lư ng ñ m hoá h c còn t n dư trong ñ t do cây tr ng trư c ñ l i và gi cho ñ t kh i b c màu. Sau v ñông, có th thu ho ch chúng hay cày vùi chúng t o thêm phân xanh cho ñ t. Lí tư ng nh t là tìm ra phương th c ñ cây tr ng t ñáp ng nhu c u ñ m b ng cách h p th tr c ti p N khí quy n (khí quy n ch a t i 79% nitơ, nghĩa là sinh v t ñang s ng trong m t th gi i ng p tràn nitơ nhưng l i b “ñói” ñ m!) như cách các cây h ñ u thư ng s ng. Trong ñ u tranh phòng ch ng d ch h i ngư i ta ñang c g ng ñ các phương pháp sinh h c trong phòng tr d ch ha t ng h p (IPM) ngày m t h u ích và thi t th c hơn (dùng hoocmôn làm r i lo n các ch c năng sinh lí c a loài gây h i; áp d ng bi n pháp ñ u tranh sinh h c...). NN “không s ch” t t nhiên cũng là NN không b n v ng, vì: Nông s n làm ra do s d ng nhi u phân hoá h c, thu c tr sâu, ch t kích thích, thu c b o qu n và các ph gia ch bi n...thư ng có ch t lư ng dinh dư ng kém, ñ c m quan th p, tăng t l nư c, ch a các dư lư ng hoá ch t ñ c h i. Các lo i hoá ch t dùng trong NN không ch làm nhi m b n nông s n mà còn gây ô nhi m lâu dài ñ n môi trư ng ñ t, nư c, không khí, và làm suy gi m tài nguyên sinh h c (ch ñ ñ c canh và n n ô nhi m làm m t mát nh ng ngu n gen quý giá cho tương lai). Tác ñ ng tiêu c c lên s c kho ngư i s d ng hoá ch t (do thi u các phương ti n b o h lao ñ ng phù h p), tích lũy trong cơ th ngư i tiêu dùng. Ph n ñ u cho m t cu c s ng no ñ , xoá ñói gi m nghèo và tăng cư ng s c kho con ngư i là nh ng v n ñ không tách r i nhau. Mu n có s c kh e thì th c ăn nư c u ng ph i ñ m b o ch t lư ng dinh dư ng và không b ô nhi m. NN s ch và NNBV có giá tr th c ti n, m i gia ñình, m i c ng ñ ng ñ u có th th c hi n ñư c. NN s ch và NNBV ph i n m trong h th ng chi n lư c c a toàn xã h i, xu t phát t tư tư ng lãnh ñ o và chính sách qu c gia và liên qu c gia: Giáo d c con ngư i s ng có ñ o ñ c, có trách nhi m v i ñ ng lo i, v i s hưng th nh c a Trái ð t; có cu c s ng hi n ñ i nhưng th m nhu n tính nhân văn cao c , không lãng phí, ích k , không thoát li c ng ñ ng, nêu cao b n s c dân t c. 84