Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 3

Chia sẻ: Than Con | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

139
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phương thức tiếp cận để nghiên cưu và phát triển nông nghiệp dựa trên quan điểm toàn bộ hệ thống canh tác trang trại là một hệ thống thống nhất và nó tập trung vào mối ràng buộc giữa các tah2nh phần trong hệ thống dưới sự kiểm soát và quảng lý của các nông hộ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 3

Hình 1-12. Khung ñánh giá v sinh k b n v ng c a DFID 5.2 Phương pháp ti p c n sinh thái nhân văn T p trung vào các khía c nh xã h i và t nhiên, s tương tác gi a chúng trong toàn b h th ng sinh thái h c (ecology), sinh thái nhân ch ng h c (ethnoecology), th như ng (Soil science), nông h c (Agronomy), kinh t (Economic), xã h i (Social)..vv: PRA, RRA, SA. T p trung vào s thích nghi c a con ngư i v i môi trư ng. 5.3 Ti p c n nghiên c u h th ng nông nghi p M ng lư i sinh thái nông nghi p gi a các trư ng ð i h c thu c kh i ðông Nam Á (SUAN) có nhi u nghiên c u v phát tri n h th ng canh tác các nư c ðông Nam Á. Sau ñây là m t s khái ni m cơ b n: ð nh nghĩa v nghiên c u h th ng canh tác: “Phương th c ti p c n ñ nghiên c u và phát tri n nông nghi p d a trên quan ñi m toàn b h th ng canh tác trang tr i/nông h là m t h th ng th ng nh t và nó t p trung vào: M i ràng bu c gi a các thành ph n trong h th ng dư i s ki m soát và qu n lý c a các nông h . Nh ng thành ph n c a h th ng tương tác v i các nhân t v t lý, sinh h c và kinh t - xã h i n m ngoài s ki m soát c a nông h ”. (Shaner và c ng s , 1982) M c ñích c a nghiên c u h th ng canh tác: M c ñích chính c a nghiên c u h th ng canh tác là ñ xác ñ nh và ñ xu t các công ngh /k thu t canh tác phù h p cho ngư i dân d a trên nh ng hi u bi t k lư ng v ñ a bàn bao g m ñi u ki n t nhiên, văn hoá, th trư ng và kh năng qu n lý s n xu t c a ngư i dân, các m i tác ñ ng t môi trư ng bên ngoài ñ n quy t ñ nh c a ngư i nông dân (Hình 1-13; 1- 14). 21
N/C Sinh thái nhân văn (HE) H sinh thái H xã h i N/C H th ng nông nghi p (FSR) N/C h sinh thái nông nghi p (Năng su t; H sinh thái H kinh t xã n ñ nh; B n v ng) Nông nghi p hi N/C H tr ng tr t (CSR) Qu n lý cây Môi trư ng tr ng cây tr ng Hình 1-13. Phân lo i các phương pháp ti p c n h th ng trong nông nghi p (Ngu n: Gibbs và Christopher, 1985) Tài chính $ HSTNN 1 V t ch t M HSTNN 2 Năng lư ng E HSTNN N Thông tin I H th ng kinh t xã h i Hình 1-14. Các dòng năng lư ng (E), v t ch t (M), tài chính ($), thông tin (I) xâm nh p vào h th ng canh tác do nông h qu n lý ð c thù c a nghiên c u h th ng canh tác/h sinh thái nông nghi p Hư ng t i ñ i tư ng là ngư i nông dân; o Có s tham gia c a ngư i dân; o Ti p c n h th ng (ñ nh hư ng); o Ch ra v n ñ , ñ dao ñ ng và m i liên quan gi a các thành ph n trong h th ng; o 22
o Liên ngành/ña ngành; o Hoàn thi n ch không ph i thay th các phương pháp ñã có t trư c trong nghiên c u nông nghi p; o ð c thù cho t ng v trí và nhóm m c tiêu; o Hư ng t i nông h ; o Ti p thu ph n h i t ngư i dân. Các giai ño n cơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông Các giai ño n cơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông bao g m: o Giai ño n ñi u tra/kh o sát/chu n ñoán các thu n l i và khó khăn c a ñ a bàn nghiên c u; o Thi t k và lên k ho ch hành ñ ng; o Th nghi m trên ñ ng ru ng; o Khuy n nông (m r ng s n xu t). VI. Phân tích h th ng môi trư ng Nhân lo i ñang ñ ng trư c nh ng th thách vô cùng l n lao v các v n ñ môi trư ng. Dân s tăng nhanh v i t c ñ chóng m t kéo theo s gia tăng các nhu c u v v t ch t ñã làm cho s c ép môi trư ng ngày m t gia tăng. Trong th c ti n s n xu t, nhi u quy trình công ngh không ñ m b o ti n ích cho ngư i s d ng, t n nhiên li u và làm t n h i ñ n môi trư ng. ð ng th i các nhân t môi trư ng luôn luôn thay ñ i làm cho các quy trình k thu t luôn luôn b l c h u n u không có s c i ti n k p th i. Nh ng nghiên c u chuyên sâu v k thu t k t h p v i ph n h i t nhà s n xu t và các ñánh giá tác ñ ng môi trư ng s ñưa ra nh ng thông tin c n thi t ñ các nhà ho ch ñ nh chính sách cũng như nhà thi t k thay ñ i và c i ti n quy trình công ngh . Phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p và qu n lý môi trư ng Phân tích h th ng môi trư ng luôn luôn d a trên n n t ng h th ng kinh t , xã h i, k thu t và sinh thái nh m phát tri n và s d ng các phương pháp ti p c n ñánh giá môi trư ng c a các ho t ñ ng c a con ngư i, quá trính s n xu t và các s n ph m. Hay nói m t cách khác, phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p là nh m tìm hi u ch c năng c a h th ng nông nghi p ñư c th c hi n như th nào và nó có tác ñ ng như th nào ñ i v i môi trư ng xung quanh. K t qu nghiên c u s ñư c s d ng trong quá trình ra quy t ñ nh ho c quy ho ch cho phát tri n b n v ng các c p ñ qu c gia, c ng ñ ng, t ch c và cá nhân. Phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p là m t môn h c tìm hi u các gi i pháp cho các v n ñ môi trư ng t góc ñ h th ng cung ng k thu t. Chúng ta mu n tìm ki m các gi i pháp k thu t b n v ng hơn h n nh ng cái chúng ta ñã có c a ngày hôm nay (xem hình 1-15). ð ng th i chúng ta cũng c n ph i tìm con ñư ng thay ñ i các h th ng k thu t ñó nh m s d ng tài nguyên m t cách ti t ki m và h n ch suy thoái môi trư ng. Do v y, môn h c này có quan h ch t ch ñ n các môn h c thu c c lĩnh v c t nhiên và xã h i. 23
Phân tích h th ng môi trư ng NN (Tìm hi u ch c năng c a h th ng nông nghi p ñư c th c hi n như th nào và tác ñ ng v i môi trư ng xung quanh) Phân tích h th ng nông Phân tích cân b ng dinh Phân tích tính b n v ng dư ng nghi p c a h th ng nông (Tìm hi u c u trúc và ch c năng c a h (Tìm hi u môi trư ng dinh nghi p th ng trong ñi u ki n môi trư ng c th . dư ng c a h th ng s n xu t (ðánh giá tính b n v ng c a h th ng, Nó là các lu n ch ng cơ s ñ ñưa ra kh năng duy trì ch c năng c a h th ng nông nghi p hay h sinh thái các bi n pháp ñi u khi n h th ng thông trư c nh ng tác ñ ng t bên ngoài và xu nông nghi p) qua các bi n pháp khuy n nông, chính hư ng phát tri n h th ng) sách và các bi n pháp k thu t.) Hình 1-15. Phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p và các h p ph n Phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p ñòi h i ti p c n ña ngành và liên ngành th hi n thành ph n các nhà nghiên c u và các n i dung ti p c n (kinh t , k thu t, xã h i, môi trư ng). Tuy nhiên, s bình ñ ng trong vi c chia s thông tin và quan ñi m gi a các nhà khoa h c thu c các lĩnh v c khác nhau ph i ñư c thi t l p m t cách rõ ràng. Thông thư ng ch trì quá trình phân tích là nhà khoa h c có kinh nghi m v h th ng canh tác và có ki n th c tương ñ i r ng v i các ngành khác. Trong lĩnh v c qu n lý môi trư ng, các nghiên c u t p trung v v n ñ “làm th nào và t i sao ph i ki m soát ñư c các v n ñ môi trư ng trong các lĩnh v c c a cu c s ng. M c ñích nghiên c u nh m xây d ng các phương pháp và mô hình theo hư ng ti p c n h th ng trong các lĩnh v c c a cu c s ng. Như v y, phân tích h th ng môi trư ng trong nông nghi p thư ng ñư c áp d ng theo 3 hư ng chính: (i) phân tích h sinh thái nông nghi p; (ii) phân tích cân b ng dinh dư ng; và (iii) phân tích tính b n v ng c a h th ng nông nghi p (Hình: 2-6). Phân tích h sinh thái nông nghi p Phân tích h sinh thái nông nghi p ñư c Conway (1985) ñ xu t và nó ñư c ng d ng hi u qu trong các trư ng ð i h c thu c m ng lư i ðông Nam Á (SUAN) vào nh ng năm 1980. M c ñích c a phân tích h sinh thái nông nghi p là phát hi n và tìm ra các h n ch và ti m năng c a HSTNN t ñó ñưa ra các gi i pháp c th nh m c i thi n các ñ c tính và môi trư ng c a h th ng. Nó là các lu n ch ng cơ s ñ ñưa ra các bi n pháp ñi u khi n h th ng thông qua các bi n pháp khuy n nông, chính sách và các bi n pháp k thu t. Phân tích cân b ng dinh dư ng Phân tích cân b ng dinh dư ng ñư c Smaling và ctv (1999) xây d ng và phát tri n hoàn thi n t các nghiên c u Châu Phi vào cu i 1980. M c ñích c a phương pháp này 24
nh m tìm hi u môi trư ng dinh dư ng c a h th ng s n xu t nông nghi p hay h sinh thái nông nghi p. K t qu nghiên c u cho bi t tác ñ ng c a con ngư i ñ n kh năng duy trì s c s n xu t c a ñ t. Tác ñ ng c a con ngư i có th làm h th ng môi trư ng dinh dư ng ñ t ñư c c i thi n ho c làm suy thoái ñ t. Phân tích nông nghi p b n v ng Phân tích nh m ñánh giá tính b n v ng c a h th ng, kh năng duy trì ch c năng c a h th ng trư c nh ng tác ñ ng t bên ngoài và xu hư ng phát tri n h th ng. Nhi u nhà nghiên c u còn s d ng phương pháp phân tích h sinh thái nông nghi p (Conway, 1985; Nguy n Thanh Lâm và ctv, 2004; Rambo, 2002; ho c s d ng phương pháp phân tích cân b ng dinh dư ng ñ ñánh giá tính b n v ng c a h th ng (Tr n ð c Viên, 1998; Nguy n Thanh Lâm và ctv, 2005; Nguy n Thanh Lâm và Tr n ð c Viên, 2006). ðánh giá tác ñ ng môi trư ng và phân tích h th ng môi trư ng M i m t ho t ñ ng c a con ngư i ñ u có tác ñ ng ñ n môi trư ng xung quanh theo chi u hư ng thu n l i ho c không thu n l i cho ñ i s ng và s phát tri n c a con ngư i. S phát tri n c a k thu t nông nghi p, th công nghi p r i công nghi p trong nhi u th k qua ñã làm cho tác ñ ng c a con ngư i ñ i v i môi trư ng ngày càng tăng lên. Cu c cách m ng khoa h c k thu t và nh ng di n bi n kinh t - xã h i mang tính toàn c u trong nh ng th p k v a qua ñã tăng thêm m t bư c nh hư ng r ng l n, sâu s c, cơ b n t i các ñi u ki n thiên nhiên và môi trư ng. ðánh giá tác ñ ng môi trư ng (ðTM) là m t cách ti p c n m i trong qu n lý môi trư ng ñư c các nhà môi trư ng trên th gi i ñưa ra trong nh ng năm c a th p k 70 g n ñây. ð n nay, ðTM ñã có nh ng bư c phát tri n ñáng k và ñã tr thành m t b môn khoa h c riêng ñư c nhi u ngư i quan tâm nghiên c u ñ ti p t c phát tri n và hoàn thi n. Dư i các góc ñ khác nhau, ngư i ta ñã ñưa ra các khái ni m, ñ nh nghĩa khác nhau v ðTM. Cho ñ n nay có khá nhi u khái ni m, ñ nh nghĩa khác nhau v ðTM và nhìn chung ñ u cho r ng ðTM là m t công c b o v môi trư ng áp d ng cho giai ño n xem xét, phê duy t m t d án phát tri n. Do có nh ng nét ñ c thù Vi t Nam, nên Lu t B o v môi trư ng ñư c Qu c h i Nư c CHXHCN Vi t Nam thông qua ngày 27 tháng 12 năm 1993 ñã ñưa ra ñ nh nghĩa riêng v ðTM như sau: “ðánh giá tác ñ ng môi trư ng là quá trình phân tích, ñánh giá, d báo nh hư ng ñ n môi trư ng c a các d án, quy ho ch phát tri n kinh t -xã h i c a các cơ s s n xu t, kinh doanh, công trình kinh t , khoa h c-k thu t, y t , văn hoá, xã h i, an ninh, qu c phòng và các công trình khác, ñ xu t các gi i pháp thích h p v b o v môi trư ng”. Khái ni m v ðTM theo ñ nh nghĩa này có khác v i nh ng khái ni m thông thư ng c a Th gi i ch : ðTM áp d ng cho c các cơ s ñang ho t ñ ng ch không ch riêng cho d án. ði u này th hi n r t rõ trong Lu t B o v môi trư ng, t c là: ði u 17 c a Lu t quy ñ nh vi c ðTM ñ i v i các cơ s ñang ho t ñ ng và ði u 18 c a Lu t quy ñ nh vi c ðTM ñ i v i d án. Như v y, phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p là m t n i dung n m trong ñánh giá tác ñ ng môi trư ng trong lĩnh v c s n xu t nông nghi p. V phương pháp ti p c n, phân tích h th ng môi trư ng và ñánh giá tác ñ ng môi trư ng ñ u d a trên n n t ng lý thuy t h th ng. Tuy nhiên, phân tích h th ng môi trư ng nông nghi p ñư c áp d ng r ng rãi cho m i 25
ñ i tư ng, ñánh giá tác ñ ng môi trư ng ñư c th c hi n theo quy mô, m c ñ nguy h i, vùng nh y c m c a t ng tác ñ ng. Nghiên c u trong tương lai Hi n nay, ngành k thu t và t nhiên ñã phát tri n m t cách tương ñ i hoàn thi n trong xã h i c a chúng ta v lĩnh v c năng lư ng và dòng v t ch t chuy n ñ ng trong h th ng. Tuy nhiên chúng ta v n thi u ti p c n v m t xã h i ñ hoà nh p v i hai trư ng phái trên. S k t h p th ng nh t c 3 lĩnh v c v k thu t, t nhiên và xã h i là nhi m v hàng ñ u ñ xây d ng m t n n nông nghi p sinh thái b n v ng. Ý nghĩa c a phân tích h th ng môi trư ng T t c các s v t và hi n tư ng ñ u có m i quan h ch t ch v i nhau. S thay ñ i m t vài nhân t trong h th ng s d n ñ n m t lo t thay ñ i trong h th ng. Ý nghĩa c a phân tích h th ng môi trư ng là xác ñ nh các nhân t tác ñ ng ñ n h th ng trong m t môi trư ng c th và phân tích tác ñ ng c a nhân t ñó nhi u góc ñ nh m ñ xu t các bi n pháp h p lý v i m c ñích là nâng cao năng su t nông nghi p và gi m thi u ô nhi m môi trư ng. Ví d : hi n tư ng gi m canh tác lúa nương, nhưng tăng cư ng phát tri n chăn nuôi và thu ho ch lâm s n ph b n Tát. o T t c h th ng ñ u có kh năng t ñi u ch nh ñ duy trì cân b ng → ði u ch nh gián ti p m t nhân t nào ñó trong h th ng nhi u khi cho k t qu t t hơn so v i tác ñ ng phi n di n gây m t cân b ng sinh thái → S c môi trư ng Ví d : Ngư i dân b n Tát t ñi u ch nh cơ c u nương r y ñ phù h p v i th trư ng, chính sách giao ñ t giao r ng và chăn nuôi. o Khoán 10 (1987) ñã m ra m t kỳ tích cho nông nghi p Vi t Nam t nư c ph i nh p kh u lương th c chuy n sang nư c xu t kh u g o ñ ng th 2 trên th gi i. Khi chúng ta s d ng thu c tr sâu ñ tiêu di t các loài sâu h i thì có nhi u tác ñ ng mà chúng ta c n ph i tính ñ n: o Kh năng kháng thu c c a các loài sâu b nh; o Dư lư ng thu c tr sâu trong ñ t và trong s n ph m; o S lư ng các loài thiên ñ ch; o S ch p nh n c a th trư ng và s c kho ngư i tiêu dùng; o Hi u qu kinh t c a vi c s d ng thu c tr sâu. Tài li u ñ c thêm Tr n ð c Viên (Ch biên) và Nguy n Thanh Lâm. Giáo trình Sinh thái h c ñ ng ru ng. NXBNN. Hà N i. 2006. Ph m Chí Thành, Ph m Ti n Dũng, Ðào Châu Thu, Tr n Ð c Viên. H th ng nông nghi p. Nhà xu t b n nông nghi p. Hà N i. 1996. Tr n Ð c Viên. Sinh thái h c nông nghi p. Nhà xu t b n Giáo d c. Hà N i. 1998. 26
Tóm t t Chương này trình bày tóm t t các khái ni m chung và các phương pháp ti p c n h th ng, ñ c bi t là ti p c n h sinh thái nông nghi p. Các ñ c tính và quan ni m xây d ng h sinh thái nông nghi p ñư c mô t theo 6 ñ c tính: tính công b ng, tính năng su t, tính n ñ nh, tính b n v ng, tính t tr và tính ña d ng. Ý nghĩa c a quan ni m h th ng ñóng vai trò vô cùng to l n trong nghiên c u. Tri t h c duy v t ñã ch ra r ng ñ nghiên c u m t hi n tư ng hay m t s v t ta ph i xem xét nó trong m i quan h v i các hi n tư ng khác vì m i hi n tư ng ñ u có m i quan h h u cơ v i nhau. M t khác m i hi n tư ng ñ u luôn n m trong tr ng thái bi n ñ i và phát tri n mà ngu n g c và ñ ng l c ch y u c a hi n tư ng ñó n m trong b n thân s v t, vì v y vi c nghiên c u m t s v t ph i xem lý thuy t h th ng là n n t ng c a phương pháp lu n. H th ng ch s môi trư ng nông nghi p ñư c xây d ng nh m ñánh giá hi n tr ng và ch c năng c a h th ng. Phân tích h th ng môi trư ng là nh m tìm hi u ch c năng c a h th ng ñư c th c hi n như th nào và nó có tác ñ ng như th nào ñ i v i môi trư ng xung quanh. K t qu nghiên c u s ñư c s d ng trong quá trình ra quy t ñ nh ho c quy ho ch cho phát tri n b n v ng các c p ñ qu c gia, c ng ñ ng, t ch c và cá nhân. Phân tích h th ng môi trư ng ñòi h i ti p c n ña ngành và liên ngành th hi n thành ph n các nhà nghiên c u và các n i dung ti p c n (kinh t , k thu t, xã h i, môi trư ng). Tuy nhiên h th ng bình ñ ng trong vi c chia s thông tin và quan ñi m gi a các nhà khoa h c thu c các lĩnh v c khác nhau ph i ñư c thi t l p m t cách rõ ràng. Thông thư ng ch trì quá trình phân tích là nhà khoa h c có kinh nghi m v h th ng canh tác và có ki n th c tương ñ i r ng v i các ngành khác. Ý nghĩa c a phân tích h th ng môi trư ng là xác ñ nh các nhân t tác ñ ng ñ n h th ng trong m t môi trư ng c th và phân tích tác ñ ng c a nhân t ñó nhi u góc ñ nh m ñ xu t các bi n pháp h p lý nh m nâng cao năng su t nông nghi p và gi m thi u ô nhi m môi trư ng. Câu h i ôn t p 1. Khái ni m v h th ng? T i sao ph i ti p c n h th ng? L y ví d c th trong nghiên c u s n xu t nông nghi p? 2. M c ñích c a nghiên c u h th ng nông nghi p/h th ng canh tác? 3. Phân lo i các phương pháp ti p c n trong nghiên c u h sinh thái nông nghi p? 4. Hãy trình bày các ñ c thù c a nghiên c u h sinh thái nông nghi p? 5. Các giai ño n cơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông? ði u gì s x y ra khi ta ñơn gi n hoá m t vài giai ño n? 6. Ý nghĩa và vai trò c a các thông s môi trư ng nông nghi p là gì? 7. Anh (ch ) hi u như th nào v môi trư ng trong nông nghi p? 8. Hi n nay nông nghi p Vi t Nam ñang g p nh ng thuân l i và khó khăn gì? 9. Hãy trình bày khái ni m v h th ng môi trư ng? 10. Anh (ch ) hi u như th nào v các dòng năng lư ng/v t ch t chuy n d ch trong h sinh thái nông nghi p? 11. Hãy trình bày các phương pháp ti p c n trong nghiên c u h th ng môi trư ng nông nghi p? 12. Hãy trình bày khái ni m v phân tích h th ng môi trư ng? 13. Phân tích h th ng môi trư ng trong nông nghi p có ý nghĩa như th nào? 27
CHƯƠNG II. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P N i dung Trong lĩnh v c s n xu t nông nghi p, con ngư i ph i có phương th c ti p c n m t cách h th ng ñ tìm hi u và gi i quy t các v n ñ liên quan ñ n môi trư ng và ch t lư ng nông s n. Qu n th cây tr ng phát tri n trên ñ ng ru ng cũng như qu n th ñ ng v t ñ t có m i quan h ch t ch không ch v i ñi u ki n khí tư ng, ñ t ñai, ch ñ nư c mà còn ch u nh hư ng sâu s c b i các m i quan h v i các loài sinh v t khác và các ñi u ki n kinh t xã h i c a t ng ñ a phương. Tuy nhiên, nhi u chương trình/d án ñã g p nh ng r i ro ñáng ti c do không n m v ng ñi u ki n kinh t , xã h i, ñ t ñai c a ñ a bàn th c hi n d án. Con ngư i ñã có nhi u n l c c i ti n m t s thành ph n hay ñ c tính c a h sinh thái nông nghi p, nhưng các h th ng này luôn luôn b c l nh ng h n ch nh t ñ nh. Do v y, nhi u nghiên c u ñã kh ng ñ nh r ng vi c phân tích chi ti t c u trúc và ch c năng c a h sinh thái nông nghi p trong ñi u ki n h th ng môi trư ng c th là ñi u ki n tiên quy t mang l i các thành công trong s n xu t nông nghi p. i dung sau ñây s ñư c ñ c p trong chương này: Các n Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p; o ð c ñi m c a h sinh thái nông nghi p; o Các g i ý trong phân tích h sinh thái nông nghi p; o N i dung, phương pháp nghiên c u h sinh thái nông nghi p; o Phân tích các ñ c tính c a HSTNN theo không gian, th i gian, dòng năng lư ng và o quy t ñ nh c a ngư i dân; o Câu h i khoá và câu h i ph ; o Xây d ng ñ cương nghiên c u và th c hi n. nh 3-1. Phun thu c tr sâu cho rau M c tiêu Sau khi h c xong chương này, sinh viên c n: N m ñư c khái ni m và ñ c ñi m c a h sinh thái nông nghi p và h th ng môi trư ng liên quan; N m ñư c n i dung, k năng và m c ñích phân tích h sinh thái nông nghi p. 28
I. Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p Các bư c phân tích h sinh thái nông nghi p l n ñ u tiên ñư c ñ c p ñ n trong nghiên c u h sinh thái cây b i hoang m c t i Nam Phi vào nh ng năm 1970 (Walker và ctv., 1978). Ti p c n phân tích h sinh thái nông nghi p là phương pháp phân tích các thành ph n c a h th ng (pattern analysis) nh m tìm hi u các ch c năng chính c a t ng ñơn v c u thành ñ u ra c a t t c các h th ng nông nghi p và phát hi n các nhân t môi trư ng c n tr s phát tri n c a h th ng. Trong các thành ph n c a h sinh thái nông nghi p, môi trư ng h th ng ñóng m t vai trò quan tr ng trong vi c quy t ñ nh ch c năng và ñ u ra c a h th ng. Do v y, vi c phân tích và ñi u khi n h th ng môi trư ng thư ng ñư c các nhà nghiên c u, nhà ho ch ñ nh chính sách và ngư i nông dân áp d ng. Trong khi ñó, các tác ñ ng ph cũng c n ñư c xem xét m t cách k lư ng trư c khi ti n hành tác ñ ng vào m t nhân t nào ñó trong h th ng. M c tiêu c a các d án phát tri n nh m nâng cao m t s ñ c ñi m c a HSTNN b ng cách tác ñ ng và c i ti n m t s thành ph n và các quá trình trong khu v c c a d án. Conway (1985) ñã khái quát hoá các quan ñi m trong phân tích như ñã trình bày ph n trên và t ng k t 4 nguyên t c mang tính ch t g i ý trong phân tích và ti p c n h sinh thái nông nghi p t i h i th o c a các trư ng ð i h c thu c m ng lư i ðông Nam Á t i Khon Kaen năm 1985 như sau: o Không nh t thi t ph i bi t t t c v h sinh thái nông nghi p ñ ñưa ra các phân tích hi u qu và thi t th c. o Hi u bi t hành vi và các ñ c tính cơ b n c a h sinh thái nông nghi p ch yêu c u các ki n th c v m t s m i quan h ch c năng chính. o ð ñưa ra các c i thi n ho c c i ti n b t kỳ m t h sinh thái nông nghi p nào ch c n thay ñ i m t vài ñi m then ch t trong quy t ñ nh c a ngư i nông dân. o ð xác ñ nh và tìm hi u các m i quan h và phương th c ra quy t ñ nh c a ngư i nông dân ch c n các nhà nghiên c u ñưa ra m t s câu h i khoá và ñưa ra m t s phương th c ti p c n và phương pháp thu th p s li u h p lý ñ tr l i các câu h i ñưa ra. Các bư c phân tích ñư c trình bày t i hình 2-1. Kinh nghi m th c ti n cho th y r ng các th t c phân tích s ñư c th c hi n m t cách hi u qu n u nó ñư c d a trên các k t qu th o lu n c a các nhóm liên ngành/ña ngành trong các h i th o/seminar. M c dù ñ t ch c h i th o ñ c thù như v y r t t n th i gian c a ñơn v t ch c và c a các v ñ i bi u. H i th o l n ñ u tiên t i Chi ng Mai ph i kéo dài m t g n 01 năm (Gypmantasiri và ctv., 1980). Hi n nay các h i th o ki u này ñã ñư c rút ng n l i xu ng 01 tu n v i hơn 1 tháng chu n b thu th p s li u. B ng 2-1 trình bày n i dung công vi c ñư c b trí trong th i gian m t tu n h i t h o. Chìa khoá c a s thành công là các cu c trao ñ i th ng th n và h u ích gi a các thành viên ña ngành tham gia h i th o. Trong quá trình phân tích h sinh thái nông nghi p, các chuyên gia ph i ñưa ra và b o v các quan ñi m c a mình sao cho các thành viên khác nh n th c ñư c t m quan tr ng c a các quan ñi m ho c các tình ti t m i n y sinh trong quá trình phân tích. ð quá trình th o lu n di n ra m t cách hi u qu , ngư i ta thư ng s d ng các sơ ñ , sơ ñ Venn, ñ th , hình nh, cây v n ñ , cây quy t ñ nh c a ngư i dân, cây logic, v.v. Phòng h i th o/th o lu n ph i ñư c trang b ñ y ñ máy chi u, máy overhead, gi y Ao…v.v. 29
M c ñích NC Xác ñ nh h th ng Ranh gi i h th ng Không gian Th i gian Phân tích ñ c ñi m ð c ñi m HT Quy t ñ nh Dòng NL Câu h i khoá Gi thi t nghiên c u Thí nghi m, ñi u tra, th Thi t k và th c hi n nghi m nghiên c u Hình 2-1. Các bư c cơ b n trong phân tích h sinh thái nông nghi p B ng 2-1. Phân b th i gian trong 1 tu n c a h i th o v phân tích HSTNN Ngày N i dung công vi c Gi i thi u các ñ i bi u tham gia h i th o 1 M c ñích, n i dung và trình t các bư c trong h i th o Gi i thi u ch ñ ho c ñ a ñi m nghiên c u Rà soát các s li u ñã thu ñư c t ñi m nghiên c u 2 Xác ñ nh ranh gi i h th ng b i t t c thành viên trong h i th o Phân nhóm theo phân c p c a h th ng (Nhóm kinh t h , nhóm chính sách/th ch , nhóm sinh thái nông nghi p, nhóm GIS, v.v) M i nhóm ñ u ti n hành phân tích ñ c ñi m và c u trúc c a h th ng các góc ñ khác nhau. 3 Ti p t c công vi c các nhóm Phân tích các ñ c ñi m c a h th ng và xác ñ nh các câu h i khoá ði xu ng các ñi m nghiên c u 4 Các nhóm trình bày các k t qu thu ñư c. 5 Các nhóm th o lu n v các t khoá và xây d ng các ñ cương nghiên c u và 6 các bư c th c hi n. 7 Vi t báo cáo phác th o do t biên t p th c hi n. (Ngu n: Conway, 1985) II. Các d ng nghiên c u/phân tích h sinh thái nông nghi p 2.1 Phân lo i theo m c ñích nghiên c u Trong th c ti n, nghiên c u thư ng ñư c chia ra làm 3 d ng: nghiên c u khám phá, nghiên c u mô t , nghiên c u gi i thích v n ñ . Tuỳ thu c vào th i gian, kh năng tài chính, yêu c u c a nghiên c u, mà t ng phương pháp nghiên c u ñư c ch n l a. 30
Nghiên c u khám phá: khám phá các ch ñ m i/v n ñ m i phát sinh trong nông nghi p. Ví d : vi c s d ng các thu c BVTV m i ñưa vào s n xu t; vi c xu t hi n b nh cúm gà H5N1. Nghiên c u mô t : M c ñích c a nhi u nghiên c u là mô t ho c th ng kê các s vi c ho c s ki n ñã di n ra. Nhà nghiên c u quan sát và mô t nh ng gì mà h ñã ñư c ch ng ki n. Nghiên c u gi i thích v n ñ : Nhà nghiên c u mu n lý gi i t i sao s ki n ñó l i x y ra. Ví d : T i sao ngư i dân Tây Nguyên thích tr ng cà phê, m c dù có nh ng giai ño n nhi u gia ñình ph i ñ n hàng lo t cà phê? 2.2 Phân lo i nghiên c u phân tích h sinh thái nông nghi p theo th i gian 2.2.1 Nghiên c u l y không gian bù th i gian o Nghiên c u l y không gian bù th i gian: nghiên c u t t c các ñi m trong cùng m t th i gian v i cùng phương pháp và ngư i ñi u tra, sau ñó so sánh s khác bi t gi a các ñi m nghiên c u v các ñ c tính c a HSTNN. o Ví d : Nghiên c u v kh năng ph c h i c a nương b hoá: l a ch n các nương có ñ tu i khác nhau sau ñó s d ng các phương pháp l y m u ñ t, m u cây cho t t c nương b hoá. M c nh n: nương b hoá nhi u năm s khác v i nương m i b hoá. o Ưu ñi m: ti t ki m th i gian, kinh phí, cho k t qu nhanh. o Như c ñi m: k t qu ch mang tính ch t tương ñ i và có r t nhi u nhân t tác ñ ng mà con ngư i không ki m soát ñư c. K t lu n ch ñ nh hư ng v m t th i ñi m quan sát, nhưng s dao ñ ng theo mùa và di n th t nhiên v n x y ra. 2.2.2 Nghiên c u lâu dài o Nghiên c u trư ng kỳ (lâu dài) là phương pháp nghiên c u và quan sát các v t th các s ki n trong m t th i gian dài. ði u tra cơ b n/ñi u tra ph ng v n k t h p v i quan sát và ph ng v n k lư ng cũng ñư c x p vào nghiên c u lâu dài. Tuy nhiên, các nhà nghiên c u s g p khó khăn khi th c hi n nghiên c u ñ nh lư ng vì nó ñòi h i th i gian, kinh phí, s c lao ñ ng. o Nghiên c u lâu dài bao g m: Nghiên c u xu hư ng; Nghiên c u nhóm theo th i gian (Cohort Studies); Nghiên c u m u thay ñ i theo th i gian (Panel); Nghiên c u tr n l n c 3 hư ng trên; Nghiên c u ñư c coi như là nghiên c u lâu dài n u nó k t h p ph ng v n sâu và nghiên c u “l y không gian bù th i gian”. 2.3 ðơn v phân tích ðơn v phân tích ñư c xác ñ nh tuỳ theo m c ñích nghiên c u. N u ñơn v phân tích là qu n xã thì các ñơn v phân tích b tr là h sinh thái và qu n th nh m tìm hi u các m i tương tác/liên h gi a các dòng v t ch t/thông tin qua l i v i nhau gi a các t ch c th b c c a sinh thái h c. Thông thư ng ñơn v phân tích trong nghiên c u h th ng môi trư ng như sau: o Các cá th (Cây tr ng, v t nuôi, côn trùng…); o Qu n th (Qu n th cây tr ng, qu n th c d i, qu n th vi sinh v t, qu n th ñ ng v t ñ t); o H sinh thái (H gia ñình, t ch c xã h i liên quan ñ n qu n lý cây tr ng và v t nuôi trong nông nghi p); 31
o Các nhân t (dinh dư ng, ánh sáng, ñ m, nhi t ñ , gió mùa, t p quán, tín ngư ng, tri th c, th ch , chính sách, th trư ng nông lâm s n và gia súc, kh năng ti p cân thông tin). 2.4 Các ñi m t p trung nghiên c u o Ch s v ñ c ñi m (tu i, dân s , m t ñ , năng su t, di n tích); o ð nh hư ng (chính sách, th ch , tư tư ng..v.v); o Các ho t ñ ng (chăm sóc cây tr ng, chăn th gia súc, buôn bán, ñào ao,….). 2.5 N i dung nghiên c u v môi trư ng h th ng c a h sinh thái nông nghi p T ng quan v khu v c nghiên c u: Mô t các ñi u ki n kinh t , xã h i c a h sinh thái nông nghi p ñ a phương. Ch ñ : Dân s , c u trúc tu i, lao ñ ng, giao thông và thông tin, s d ng ñ t, h th ng qu n lý hành chính, các thành ph n c a h sinh thái nông nghi p. Trong t ng ch ñ , các nhà nghiên c u ñ t ra các n i dung nghiên c u chi ti t ñ thu th p ñ y ñ thông tin. Lúa nư c o Hi n tr ng s n xu t lúa nư c t i ñ a phương; o Vai trò c a cây lúa nư c v an ninh lương th c, h n ch nương r y; o Chính sách khuy n khích phát tri n lúa nư c ñ a phương; o Ti m năng và h n ch c a s n xu t lúa nư c; o Bi n pháp nâng cao năng su t và ch t lư ng lúa nư c. Tài nguyên nư c: o Ngu n nư c tư i o S thay ñ i, dao ñ ng theo mùa o Nư c có ph i nhân t h n ch năng su t cây tr ng ñ a bàn nghiên c u hay không? o Tri th c ñ a phương trong qu n lý tài nguyên nư c. Qu n lý và s d ng ñ t: o Dinh dư ng ñ t; o Xói mòn; o Canh tác b o v h p lý trên ñ t d c; o Kinh nghi m ñ a phương trong qu n lý ñ t; o Các dòng năng lư ng, dinh dư ng, nư c chuy n d ch trong h sinh thái nông nghi p o Thâm canh & s d ng ñ t; o Các h n ch và cơ h i ñ kh c ph c các h n ch ñó. H sinh thái nông nghi p và cây tr ng o Chu kỳ canh tác; o Chu kỳ b hoá; o Cơ c u cây tr ng, l ch mùa v , l ch lao ñ ng, phân bón, năng su t, gi ng; o Xác ñ nh nh ng v n ñ ti m n cho các nghiên c u ti p sau. Vư n o Ch c năng c a vư n; o Thành ph n loài b n ñ a & gi ng cây tr ng m i du nh p; o Phân b theo không gian và th i gian; o Hi u qu kinh t c a vư n; o Lao ñ ng làm vư n; o Kh năng m r ng quy mô c a vư n ho c c i thi n ch t lư ng vư n. Chăn nuôi o T l s lư ng gia súc/gia c m c p ñ nông h và buôn làng, xã, huy n; 32
o Thu nh p t chăn nuôi; o Lao ñ ng, ñ u tư cho chăn nuôi; o Ti m năng và h n ch ; o Mâu thu n gi a phát tri n chăn nuôi và b o v cây tr ng trên nương; o Các ñ xu t c i thi n h th ng chăn nuôi. Nuôi cá o Di n tích ao, s lư ng ao/h ; o Các lo i cá, ngu n, năng su t; o Bán cho ai; o Th c ăn l y ñâu; o Lao ñ ng; o VAC; o Nhân t h n ch và ti m năng, bi n pháp kh c ph c. R ng o Tài nguyên r ng; o Qu n lý và s d ng nông lâm s n; o Ki m soát khai thác; o Tri th c b n ñ a trong qu n lý tài nguyên r ng; o Vai trò c a r ng trong s n xu t nông nghi p; o Phương hư ng nâng cao tr lư ng và ch t lư ng r ng. Nông lâm k t h p o ða d ng hoá thu nh p, l y ng n nuôi dài; o H n ch xói mòn, duy trì s c s n xu t c a ñ t; o Nâng cao ñ che ph c a r ng, h n ch canh tác nương r y; o H n ch các tác ñ ng c a thiên tai và th i ti t; o ð u tư theo chi u sâu. Thiên tai o T n su t c a lũ quét, s t l ñ t, d ch b nh; o Nguyên nhân; o Bi n pháp kh c ph c. S c kho o C u trúc tu i và t l m c b nh; o K ho ch hoá gia ñình; o B nh t t liên quan ñ n ngu n nư c; o Kh năng cung c p các d ch v y t ñ a phương; o D ch h i. Chính sách o K ho ch phát tri n thôn b n; o Quy ư c c a c ng ñ ng (hương ư c). Các d án o Các chương trình tín d ng. Th trư ng o Kênh tiêu th ; o Kênh cung c p s n ph m; o Ai là ngư i ñư c hư ng l i; o Các s n ph m và t l tiêu dùng/buôn bán; o Giá s n ph m; o Các nhân t h n ch ; o Các gi i pháp. 33
III. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P Phân tích HSTNN ñư c chia thành 3 bư c như sau: o Xác ñ nh h th ng (Mô t các thành ph n c a h th ng, các m i quan h , các dòng năng lư ng vào và ra kh i h th ng, xác ñ nh ranh gi i c a h th ng, các m i tương tác ñ n h th ng (Bao g m c các tác ñ ng ti m n) o Phân tích cơ c u (Xác ñ nh các h n ch và ti m năng ñ qu n lý h th ng ñó) o Xây d ng ñ cương nghiên c u và th c hi n (Xác ñ nh các câu h i khoá v ch c năng quan tr ng c a h th ng, ñ c bi t là các gi i pháp có th ñ kh c ph c h n ch c a h th ng và nâng cao s n lư ng và tính b n v ng). Nh ng k t qu nghiên c u này s là cơ s ñ nghiên c u sâu v sinh thái nhân văn ho c các nghiên c u cơ b n. 3.1 M c ñích phân tích h sinh thái nông nghi p M c ñích phân tích h th ng môi trư ng hay h sinh thái nông nghi p ph i luôn luôn rõ ràng, d hi u, ñơn gi n, ngôn ng trong sáng. M c ñích phân tích rõ ràng chi m vai trò vô cùng quan tr ng cho s thành công c a c quá trình nghiên c u ñ i v i t t c các thành viên tham gia nhóm phân tích. Nh ng h i th o trong giai ño n hi n nay có các m c ñích v i các d ng như sau: Xác ñ nh các nghiên c u trong lĩnh v c ưu tiên nh m nâng cao thu nh p cho (i) các h gia ñình t i m t vùng c th . Xác ñ nh các phương hư ng nh m nâng cao năng su t và s n lư ng cây (ii) tr ng t i m t làng/xã c th . Như v y, các phân tích/nghiên c u s có “ñ nh hư ng” c th d a trên nh ng m c tiêu ho c tiêu chí rõ ràng. Ví d : các phương hư ng ñ xu t ch ñơn thu n nâng cao thu nh p c a nông h hay chú tr ng ñ n ña d ng hoá thu nh p nh m n ñ nh cu c s ng c a ngư i dân tránh r i ro. Trư ng h p ñ u cho th y ngư i dân có th thu l i nhu n cao ngay trong nh ng năm ñ u tiên, tuy nhiên nh ng r i ro ti m n c a y u t th trư ng và nh ng y u t môi trư ng phát sinh s nh hư ng ñ n s c kho và thu nh p c a ngư i dân trong nh ng năm k ti p. Trư ng h p th hai quan tâm ñ n sinh k b n v ng c a ngư i dân, nhưng nó ch xây d ng cho ngư i dân nh ng tiêu chí an toàn, h n ch r i ro và h n ch nh ng tư tư ng “dám nghĩ, dám làm” c a ngư i dân. M c ñích nghiên c u ñòi h i có tính “kh thi” d a trên nhu c u th c t , th i gian cho phép, c s v t ch t và ñi u ki n kinh phí cho phép. Th c ti n cho th y nh ng k sư m i t t nghi p ra trư ng thư ng xây d ng các m c ñích ho c m c tiêu nghiên c u quá ñơn gi n, nghiên c u trùng l p nh ng v n ñ ñã nghiên c u ho c nh ng m c ñích nghiên c u phi th c ti n, không th th c hi n ñư c. 3.2 Xác ñ nh h th ng Công ño n này bao g m xác ñ nh h th ng, ranh gi i h th ng và phân c p c a h th ng. Ranh gi i h th ng sinh h c ho c lý hoá h c thông thư ng ñư c xác ñ nh r t rõ ràng. Ví d : ru ng lúa nư c có b bao b c; thung lũng có th ñư c xác ñ nh theo lưu v c. Ranh gi i văn hoá, kinh t xã h i thông thư ng r t ph c t p. Ví d : Ranh gi i h gia ñình gi i h n trong m nh ñ t h s h u và canh tác thông thư ng không chính xác vì nhi u thành viên c a gia ñình còn làm vi c thành ph ho c bán s n ph m các khu dân cư và ñô th . M c ñích s n xu t c a nông h cũng như giá tr c a các s n ph m b nh hư ng r t m nh m c a th trư ng, chính sách c a nhà nư c ho c tín ngư ng. Conway (1985) ñã nh n xét r ng m t s ngư i dân vùng ðông B c Thái Lan tr thành lao ñ ng xu t kh u t i châu Âu và châu Phi; 34
giá c a nông s n ch u nh hư ng m nh m b i C ng ð ng Châu Âu (EU); quy t ñ nh s n xu t c a ngư i dân ñôi khi còn ch u nh hư ng b i s phát tri n t i m t ñ a bàn r t xa vùng ðông B c Thái Lan như Sri Lanka. Ranh gi i c a h th ng có th ñư c tái xác ñ nh và ñi u ch nh t i các cu c h i th o/tranh lu n gi a các nhà nghiên c u h sinh thái nông nghi p khi mà các ki n th c v h th ng c th và các s li u ñư c c p nh t. 3.3 Phân tích cơ c u/thành ph n c a h th ng B n thu c tính quan tr ng c a h th ng ñư c ch n l a bao g m thu c tính không gian, thu c tính th i gian, dòng v t ch t và năng lư ng và các quy t ñ nh c a các bên liên quan. Theo Conway (1985), 3 thu c tính ñ u tiên ñóng vai trò vô cùng quan tr ng trong tìm hi u ñ c tính c a h sinh thái nông nghi p. C 3 thu c tính ñ u ñ u liên quan ñ n t t c các lĩnh v c chuyên môn, c lĩnh v c khoa h c t nhiên và xã h i. Thu c tính th 4 bi u th kh năng qu n lý c a con ngư i và hi u bi t v quá trình ra quy t ñ nh c a ngư i nông dân s giúp các nhà qu n lý và ho ch ñ nh chính sách hi u bi t thêm v các ñ c tính c a h th ng thay ñ i theo không gian và th i gian. M c dù ti n trình này l n ñ u tiên ñư c ñ xu t b i các nhà kinh t xã h i, nhưng nó ñã lôi cu n s tham gia c a các nhà khoa h c kh i t nhiên. 3.3.1 Thu c tính không gian Thu c tính không gian có th bi u th b ng các b n ñ ñơn gi n và lát c t. Trong m t s trư ng h p, ngư i ta ch ng ghép các b n ñ ñơn tính ñ tìm hi u các ch c năng quan tr ng c a t ng h p ph n trong h th ng và nghiên c u quy t ñ nh c a ngư i nông dân trong vi c b trí cây tr ng trong không gian (g n nhà, xa nhà, theo ñ a hình, theo sông su i, ho c theo h th ng giao thông). Công ngh h th ng thông tin ñ a lý (GIS) và vi n thám ñư c ng d ng m t cách r ng rãi ñ tìm hi u các nhân t môi trư ng c a h th ng tác ñ ng ñ n quy t ñ nh c a ngư i nông dân trong quá trình s n xu t (Stephen và ctv, 2005). Conway (1985) ch ra r ng m t ñ và t n xu t c a cây tr ng vùng thung lũng Chi ng Mai ph thu c ch y u vào h th ng thu l i và ít ph thu c vào lo i ñ t. B n ñ thôn b n: T ng quan v làng xã, cơ c u s d ng ñ t, phân b các lo i hình s d ng ñ t, k t h p v i ph ng v n ngư i cung c p thông tin chính v cách b trí h th ng s n xu t c a h , các ưu như c ñi m c a các thành ph n b trí trong h th ng. B n ñ thôn b n s g i ý cho các phân tích v h th ng môi trư ng v t lý c a c ng ñ ng s n xu t nông nghi p (Hình 2- 2). 35
Hình 2-2. B n ñ phác th o b n Thà L ng, huy n Kỳ Sơn, Ngh An Phương pháp s d ng lát c t: Các nhà nghiên c u thư ng s d ng công c này ñ mô t v trí c a các h sinh thái ñ ng ru ng (nương r y, ru ng, vư n cây) theo lát c t c a ñ a hình nh m tìm hi u các thu n l i và khó khăn trong s n xu t nông nghi p c a ngư i dân. Nh ng câu h i khoá ñư c ñ t ra nh m thu th p ñ y ñ thông tin như sau: kh năng t n d ng l i th c a cơ h i như th nào? Nh ng ñ xu t có th th c hi n ñư c ñ t n d ng các l i th c a cơ h i ñó! (hình 2-3) Vư n & Th S d ng ñ t ð t r ng Nương R. 1 v R. 2 v Su i cư Lúa nư c - Lúa Nư c – Vư n H canh tác R ng t nhiên Ngô - Lúa Nư c R ng tr ng B hoá B hoá Ngô ñ a Chiêm ñen Loài th c v t Cây b n ñ a, Keo Cây ăn qu Q5 & Khang phương Chăn nuôi B ch ñàn Dân & ngô lai ð t d c, ñ nh ñ i Nư c tr i, Nư c tr i, ñ Nư c tr i, Xói Các h n ch thi u nư c nư c mòn, b ng ph ng, nư c ñ nư c Sơ ñ x. Lát c t t i m t b n mi n núi phía B 36