Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 2

Chia sẻ: Than Con | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

91
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cơ chế của hệ thống: Phương thức hoạt động với quy luật hoạt động khách quan vốn có của hệ thống. Cơ chế tồn tại đồng thời và song song với cơ cấu của hệ thống, nó là điều kiện để cơ cấu của hệ thống phát huy tác dụng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 2

ð nghiên c u h th ng ngư i ta c n bi t c u trúc c a nó ñ nghiên c u và ñi u - khi n. Cơ ch c a h th ng: Phương th c ho t ñ ng h p v i quy lu t ho t ñ ng khách quan v n có c a h th ng. Cơ ch t n t i ñ ng th i và song song v i cơ c u c a h th ng, nó là ñi u ki n ñ cơ c u c a h th ng phát huy tác d ng. Ví d : cơ ch c a h sinh thái r ng là t ñi u ch nh. 1.2 ð c ñi m c a h th ng Theo Ph m Chí Thành và ctv (1996) h th ng có các ñ c ñi m sau: o Có c u trúc và t ch c m c ñ nh t ñ nh ; o H th ng ñư c khái quát hoá, ñơn gi n hoá, trìu tư ng hoá các th c th trong t nhiên. H th ng cũng có th là h u hình (h th ng giao thông, h th ng trư ng h c) ho c vô hình (h th ng h c thuy t, h th ng ý tư ng) ; o T t c các h th ng ñ u có ch c năng; o T t c các thành ph n h p thành h th ng ñ u có ch c năng riêng ; o H th ng ñ u có dòng v t ch t xâm nh p vào và ra kh i h th ng. Trong h th ng có m t s b ph n có kh năng k t h p các thành ph n c a h th ng v i nhau như các dòng năng lư ng và thông tin; o Các h p ph n trong h th ng hình thành m t th th ng nh t ñ th c hi n và duy trì ch c năng cơ b n c a h th ng. 1.3 Phân lo i v h th ng Ý tư ng v phân lo i h th ng ñã có t ñ u th k 20 và ý tư ng này ñã ñư c Von Bertalanffy (1972) nghiên c u và phát tri n trong tác ph m “L ch s và th c tr ng c a lý thuy t h th ng”. Tuỳ theo các giác ñ nghiên c u, ngư i ta phân lo i h th ng theo các xu hư ng sau: o Phân lo i theo quan h v i môi trư ng; o Phân lo i theo ñ ña d ng; o Phân lo i theo s ph thu c vào y u t th i gian; o Phân theo tính ch t thay ñ i tr ng thái c a h th ng; o Phân lo i m c ñ bi u hi n cơ c u: cơ c u m , cơ c u hi n, ña cơ c u; n ñ nh; o Theo s o Phân c p; o Kh năng ñi u khi n: m t s h th ng có th ñi u khi n các tr ng thái c a nó theo m t qu ñ o cho trư c, ngư c l i m t s h th ng không th ñi u khi n ñư c; o Phân lo i theo kh năng t ñi u ch nh. H t ñi u ch nh là h có kh năng thích nghi v i s bi n ñ i c a môi trư ng ñ gi cho tr ng thái c a nó n m trong mi n n ñ nh. Ngư c l i là h th ng không th t ñi u ch nh ñư c. 1.3.1 Khái ni m v nông nghi p, h th ng nông nghi p Theo Fukuoka (1978) m c ñích cu i cùng c a nông nghi p không ch là s n xu t ra nông s n mà chính là s b i dư ng và hoàn thi n ñ i s ng con ngư i. Nông nghi p là gì? Nói ñ n nông nghi p, ai cũng bi t nhưng th h i nông nghi p là gì l i có nhi u cách nghĩ khác nhau: Có ngư i nói nông nghi p là ho t ñ ng c a con ngư i trên cây, con. Có ngư i l i cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng có m c ñích c a con ngư i nh m t o ra các s n 5
ph m khác nhau ñ ñáp ng các nhu c u c a h . Ho t ñ ng s n xu t nông nghi p là áp d ng sinh h c cho tr ng tr t, chăn nuôi. Có ngư i cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng ki m soát và ñi u khi n cây tr ng, v t nuôi. Nhưng ngư i ta m i ch ki m soát ñư c ch ng 50 loài trên t ng s 1000 – 2000 loài. Spedding (1979) ñưa ra ñ nh nghĩa: Nông nghi p là m t lo i ho t ñ ng c a con ngư i, ti n hành trư c h t là ñ s n xu t ra lương th c, s i, c i ñ t cũng như các v t li u khác, b ng s cân nh c k lư ng và s d ng có hi u qu cây tr ng và v t nuôi. 1.3.2 Nh ng mô hình nông nghi p. a. Khái ni m v mô hình. V khái ni m mô hình cũng r t ña d ng theo nhi u cách: Ví d : -Mô hình (sa bàn) tr n ñánh ði n biên ph ; - Mô hình ru ng lúa năng su t cao; - Mô hình hay hình m u (hi u thông thư ng) là m t cái m u hay hình th c a m t v t ñ tham kh o; - Mô hình là s tr u tư ng hoá hay ñơn gi n hoá h th ng (nó cũng có các thu c tính c a h th ng nhưng không ph i t t c ); - Mô hình là m t phương ti n ñ tách ra kh i h th ng; - ð di n ñ t mô hình có nhi u cách: + Mô hình b ng l i; + Mô hình v ; + Mô hình toán (Phân tích & Mô ph ng); + Mô hình tu n hoàn ñ m (ki u v ). ð ng v t ăn c Cây tr ng Ch t h u cơ ðm trong ñ t Hình 1-5. Mô hình tu n hoàn ñ m (ki u v ) Tác d ng c a mô hình là: Giúp ta hi u bi t, ñánh giá và t i ưu hoá h th ng. Nghĩa là ta ph i phân tích xem xét và d ng mô hình ñ t i ưu; Giúp ta d báo; Giúp ta ch n quy t ñ nh t t nh t ñ qu n lý h th ng. * Các lo i mô hình. -Mô hình phân tích: Là dùng các công c toán ph c t p ñ phân tích h th ng, ñ hi u nh ng lý do t t x u d n ñ n hành vi khác nhau. Trong mô hình phân tích thư ng làm m t v i thông tin (do nhóm l i).Ví d có 1 lo t các y u t nh hư ng t i năng su t cây tr ng: phân, nư c, gi ng; - Mô hình mô ph ng; - B ng hình v (hình 1-5); - B ng các công c toán ñ d báo, gi thi t khi các thành ph n, quan h c a h th ng thay ñ i khác nhau thì các hành vi s ra sao; 6
b. Mô hình nông nghi p. Mô hình nông nghi p là mô hình mô t các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p. Nh nó mà ta có th bi t ñư c các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p như th nào, trong m i h th ng có bao nhiêu h ph , các m i liên h c a chúng ra sao, môi trư ng c a chúng là gì, hi u qu ho t ñ ng c a h th ng cao hay th p. 1.4 M t s khái ni m v h th ng canh tác 1.4.1 Các khái ni m: - H th ng nông nghi p ñư c nhà nông h c ð c VonWalfe ñ xu t t th k 19 do ông cũng ñã s d ng thu t ng “input” và “out put” c a m t nông tr i như m t h th ng ñ nghiên c u ñ màu m c a ñ t. Nhưng sau ñó b lãng quên trong th i gian dài. - Khái ni m v h th ng nông nghi p (Agricultural System) ñư c s d ng phân lo i các phương th c s n xu t nông nghi p trên th gi i và nghiên c u s ti n hoá c a chúng. - H th ng s n xu t do các nhà kinh t ñưa ra ñ nghiên c u s phát tri n c a tr ng tr t, ñ ng c , chăn nuôi và qu n lý tài chính c a nông tr i. - Sau ñó các nư c s d ng ti ng Anh ñã s d ng r ng rãi khái ni m h th ng canh tác và coi như là ho t ñ ng s n xu t nông nghi p c a nông tr i trong nh ng ñi u ki n kinh t xã h i nh t ñ nh. - Nghiên c u và phát tri n h th ng canh tác: Pháp (1970) có xu hư ng nghiên c u m i là nghiên c u – phát tri n ñ thúc ñ y nông nghi p. Ban ñ u cũng nhi u cách hi u khác nhau, nhưng m i ngư i ñ u ñi ñ n th ng nh t là: nghiên c u phát tri n môi trư ng nông thôn là cu c th nghi m trên môi trư ng t nhiên và xã h i v các k năng và ñi u ki n c a s thay ñ i k thu t và xã h i. 1.4.2 M t s ñ nh nghĩa cơ b n v h th ng nông nghi p như sau: - H th ng nông nghi p là s bi u hi n không gian c a s ph i h p các ngành s n xu t và k thu t do m t xã h i th c hi n ñ th a mãn các nhu c u. Nó bi u hi n m t s tác ñ ng qua l i gi a m t h th ng sinh h c - sinh thái mà môi trư ng t nhiên là ñ i di n và m t h th ng xã h i- văn hoá, qua các ho t ñ ng xu t phát t nh ng thành qu k thu t (Vissac, 1979). - H th ng nông nghi p trư c h t là m t phương th c khai thác môi trư ng ñư c hình thành và phát tri n trong l ch s , m t h th ng s n xu t thích ng v i các ñi u ki n sinh thái, khí h u c a m t không gian nh t ñ nh, ñáp ng v i các ñi u ki n và nhu c u c a th i ñi m y (Mazoyer.M) - H th ng nông nghi p thích ng v i các phương th c khai thác nông nghi p c a không gian nh t ñ nh do m t xã h i ti n hành, là k t qu c a s ph i h p các y u t t nhiên, xã h i- văn hoá, kinh t k thu t (Touve, 1988). -Tóm l i có nh ng ñ nh nghĩa khác nhau, song các tác gi ñ u xu t phát t hai quan ñi m là quan ñi m nông tr i và quan ñi m h th ng nông nghi p. Nhi u ngư i cho r ng ti p c n h th ng nông nghi p toàn di n hơn c và thích h p hơn v i s phát tri n (Beets Pillot, 1988) II. Các quan ñi m v h th ng và phương pháp nghiên c u h th ng 2.1 Quan ñi m ti p c n h th ng 7
Khi nghiên c u b t c m t s v t, m t hi n tư ng trong th c t ph i ñ t nó trong m t h th ng nh t ñ nh ho c ph i nghiên c u môi trư ng xung quanh nó. + Khi nghiên c u m t h th ng không ch nghiên c u riêng r các ph n t mà ph i nghiên c u trong m i quan h v i các ph n t khác và ph i chú ý ñ n các thu c tính m i xu t hi n. + Khi nghiên c u m t h th ng ph i ñ t trong môi trư ng c a nó. Xem xét s tương tác gi a h th ng và môi trư ng m i có th xác ñ nh rõ hơn hành vi và m c tiêu ho t ñ ng c a h th ng cũng như các ràng bu c mà ngo i c nh áp ñ t lên h th ng. + Các h th ng th c t thư ng là các h th ng có c u trúc phân c p, do ñó ph i xác ñ nh rõ m c c u trúc. + Các h th ng th c t thư ng là các h th ng h u ñích là s ho t ñ ng c a h th ng có th ñi u khi n ñư c nh m ñ t ñư c nh ng m c tiêu ñã ñ nh. T ñó n y sinh v n ñ là ph i c n k t h p các m c tiêu. + V i m i h th ng, ñi u quan tâm ch y u là hành vi c a nó, song hành vi l i ph thu c vào c u trúc c a h th ng m t cách tái ñ nh ho c ng u nhiên. Do ñó ph i k t h p c u trúc v i hành vi. + Các h th ng th c t thư ng ña c u trúc. Vì v y ph i nghiên c u theo nhi u giác ñ r i k t h p l i. Ngư i ta thư ng ñi t vi c nghiên c u c u trúc hi n sang nghiên c u c u trúc m. 2.2 Quan ñi m vĩ mô (Macro) và quan ñi m vi mô + Quan ñi m vĩ mô ðây là quan ñi m gi nguyên h th ng ho c chia h th ng thành các h th ng ph (subsystem) v i nh ng quan h chính c a nó ñ nghiên c u. Nói m t cách t ng quát: h th ng ñư c tìm hi u và nghiên c u m t cách t ng th , nh ng m i quan h ch y u nh t. M c tiêu chính c a vi c nghiên c u là hư ng vào hành vi c a h th ng. Như v y khi áp d ng quan ñi m vĩ mô ngư i ta không ñi sâu vào c u trúc bên trong c a nó, không chú ý ñ n k t c c trung gian mà ch quan tâm ñ n k t c c cu i cùng c a quá trình mà thôi. N i dung c a nghiên c u vĩ mô là ph i tr l i các câu h i: Ch c năng, m c tiêu c a h th ng là gì? - Môi trư ng c a h th ng là gì? - ð u vào và ñ u ra c a h th ng là gì? - + Quan ñi m vi mô ðây là quan ñi m phân chia h th ng thành nhi u ph n h , ph n t r i ñi sâu vào nghiên c u t m hành vi c a t ng ph n t và nh ng m i liên h gi a các ph n t ñó, tuy nhiên m c tiêu cu i cùng nh m hi u hành vi c a h th ng. V i quan ñi m này, ngư i ta ñi sâu vào c u trúc bên trong c a h th ng, quan tâm ñ n t ng k t c c trung gian c a quá trình. N i dung c a nghiên c u vi mô tr l i các câu h i sau: - Ph n t c a h th ng là gì? - H th ng có bao nhiêu ph n t ? C u trúc c a h th ng như th nào? - 8
Hai quan ñi m vĩ mô và vi mô b sung l n nhau. ð hi u k h th ng, ñ u tiên ngư i ta ñi t ngoài vào trong, t ñ i th ñ n chi ti t, sau ñó t c th ph i quay tr ra khai quát, t ng th . 2.3 Phương pháp mô hình hoá Nghiên c u h th ng b ng cách xây d ng các mô hình tái t o l i, mô ph ng l i các ñ c trưng cơ b n c a h th ng b ng kinh nghi m, nh n th c và các công c khoa h c. D a vào các mô hình này ñ ñưa ra các k t lu n v h th ng, có th lư ng hoá các thông tin dư i d ng các mô hình. 2.4 Phương pháp h p ñen H p ñen là m t h th ng b t kỳ mà ngư i nghiên c u không bi t gì v c u trúc bên trong c a nó cũng như bi n ñ i di n ra c a h th ng. Theo quan ñi m “h p ñen” thì các h th ng có ñ u vào gi ng nhau cũng như có ph n ng gi ng nhau ñ i v i tác ñ ng bên ngoài thì ñư c xem như có c u trúc như nhau. Phương pháp h p ñen có th áp d ng r t hi u qu trong th c t vì có nhi u h th ng mà c u trúc c a chúng r t m , ho c r t ph c t p do ñó vi c ñi sâu vào c u trúc ho c là không làm ñư c ho c quá t n kém. 2.5 Các phương pháp t ch c h th ng + Nh ng cách ghép các ph n t c a h th ng a. Ghép n i ti p: cách ghép mà ñ u ra c a ph n t ñ ng trư c là m t b ph n ho c toàn b ñ u vào c a thành ph n ñ ng sau (hình 1-6). Bùn, nư c Cây gi ng Vư n Ao Ru ng Hình 1-6. Sơ ñ ghép n i ti p gi a các ph n t trong h th ng Ao-Vư n-Ru ng b. Ghép song song: Các ph n t g i là ghép song song khi chúng có chung m t ph n (ho c toàn b ñ u vào ho c ñ u ra- xem hình 1-7). Cây tr ng A Chăn nuôi Cây tr ng B Nông h Cây tr ng C Hình 1-7. Sơ ñ ghép song song gi a các ph n t trong h th ng chăn nuôi và ñ ng ru ng c. Ghép ph n h i: Hai ph n t ñư c g i là ph n h i v i nhau n u ñ u ra c a ph n t này ñ ng th i là ñ u vào c a ph n t kia và ngư c l i (xem hình 1-8). 9
Phân chu ng, s c kéo Chăn nuôi Tr ng tr t Rơm, r , s n ph m ph Hình 1-8. Sơ ñ ghép ph n h i gi a các ph n t trong h th ng tr ng tr t và chăn nuôi + Hi u qu c a cách t ch c h th ng Cách ghép ph n h i ch y u ñư c s d ng trong h th ng qu n lý. Còn trong các h th ng s n xu t và k thu t ch y u ta g p cách ghép n i ti p và song song. ð ñánh giá hi u qu c a hai phương pháp này ngư i ta thư ng s d ng các bi n năng su t ñ ñánh giá. III. Quan ni m v h th ng trong s n xu t nông nghi p 3.1 H th ng kinh t H th ng kinh t là m t b ph n c a h th ng kinh t - xã h i; nó là t p h p các quá trình s n xu t, phân ph i trao ñ i, tiêu dùng cùng v i các m i quan h c a con ngư i trong và gi a các quá trình ñó. H th ng kinh t có th là toàn b n n kinh t Qu c dân ho c m t b ph n c a nó (ngành, ñ a phương, xí nghi p, nông h ). H th ng kinh t có nh ng ñ c ñi m sau ñây (Ph m Chí Thành và ctv, 1996): a. Tính th ng nh t c a m i b ph n và ph n t c a nó nh m ph c v m t m c tiêu chung ñ t ra trên 2 nguyên t c: - M c tiêu c a toàn h Tiêu chu n hi u qu trong ho t ñ ng c a m i b ph n - b. Tính ch t ph c t p: b t kỳ m t s thay ñ i nào di n ra m i b ph n s d n ñ n s thay ñ i dây chuy n các b ph n khác. c. H th ng kinh t không ng ng phát tri n và hoàn thi n trên cơ s ti n b khoa h c k thu t, bi n ñ ng c a nhu c u xã h i. d. Phương th c s n xu t và thành ph n c a h b sung l n nhau và thay th l n nhau m t cách toàn di n, ñây chính là ñ ng l c ñ phát tri n. e. H th ng kinh t là s k t h p h u cơ gi a m t hi n v t và m t giá tr khi h ho t ñ ng và phát tri n. f. Tính ng u nhiên: H kinh t luôn ch u tác ñ ng c a các y u t thiên nhiên và xã h i. Nh ng tác ñ ng này v m t cơ b n mang tính không thư ng xuyên và ng u nhiên. Vì th hành vi và quá trình bi n ñ i tr ng thái c a h kinh t ch có th d ñoán v i m t m c ñ chính xác nh t ñ nh. 10
3.2 H sinh thái nông nghi p Theo quan ni m c a Sinh thái h c hi n ñ i, toàn b hành tinh c a chúng ta là m t h sinh thái kh ng l và ñư c g i là sinh quy n (biosphere). Sinh quy n ñư c chia ra làm nhi u ñơn v cơ b n, ñó là nh ng di n tích m t ñ t hay m t nư c tương ñ i ñ ng nh t, g m các v t s ng và các môi trư ng s ng, có s trao ñ i ch t và năng lư ng v i nhau, chúng ñư c g i là h sinh thái (ecosystem). Ngoài nh ng h sinh thái không có ho c có r t ít s can thi p c a con ngư i - ñó là h sinh thái t nhiên, còn có nh ng h sinh thái do tác ñ ng c a con ngư i t o ra và ch u s ñi u khi n c a con ngư i, ñi n hình như các ru ng cây tr ng và ñ ng c ; ñó chính là các HSTNN. HSTNN là h sinh thái do con ngư i t o ra và duy trì d a trên các quy lu t khách quan c a t nhiên, v i m c ñích tho mãn nhu c u trên nhi u m t và ngày càng tăng c a mình. HSTNN là m t h sinh thái tương ñ i ñơn gi n v thành ph n và ñ ng nh t v c u trúc, cho nên nó kém b n v ng, d b phá v ; hay nói cách khác, HSTNN là nh ng h sinh thái chưa cân b ng. B i v y, các HSTNN ñư c duy trì trong s tác ñ ng thư ng xuyên c a con ngư i ñ b o v h sinh thái mà con ngư i ñã t o ra và cho là h p lí. N u không, qua di n th t nhiên, nó s quay v tr ng thái h p lí c a nó trong t nhiên. Như v y, HSTNN cũng s có các thành ph n ñi n hình c a m t h sinh thái như sinh v t s n xu t, sinh v t tiêu th , sinh v t phân hu và môi trư ng vô sinh. Tuy nhiên, v i m c ñích hàng ñ u là t o ra năng su t kinh t cao nên ñ i tư ng chính c a h sinh thái nông nghi p là các thành ph n cây tr ng và v t nuôi. Trong th c t s n xu t, d a vào tri th c và v n ñ u tư, con ngư i gi HSTNN m c phù h p ñ có th thu ñư c năng su t cao nh t trong ñi u ki n c th . Con ngư i càng tác ñ ng ñ y HSTNN ñ n ti p c n v i h sinh thái có năng su t kinh t cao nh t thì l c kéo v m c ñ h p lí c a nó trong t nhiên ngày càng m nh, năng lư ng và v t ch t con ngư i dùng ñ tác ñ ng vào h sinh thái càng l n, hi u qu ñ u tư càng th p. Th c t không m t ranh gi i rõ ràng gi a các h sinh thái t nhiên và các HSTNN. Tiêu chu n ñ phân bi t m t h sinh thái t nhiên v i m t h sinh thái nhân t o (HSTNN) là s can thi p c a con ngư i. Hi n nay con ngư i cũng ñã can thi p vào các h sinh thái t nhiên như r ng, ñ ng c , ao h ... ñ làm tăng năng su t c a chúng. S can thi p y có lúc ñ t ñ n m c ph i ñ u tư lao ñ ng không kém m c ñ u tư trên ñ ng ru ng, vì v y r t khó phân bi t m t cách r ch ròi gi a m t khu r ng t nhiên có s ñi u ti t trong lúc khai thác v i m t khu r ng tr ng, gi a m t ñ ng c t nhiên có ñi u ti t v i m t ñ ng c tr ng, gi a m t ao h t nhiên có ñi u ti t v i m t ao h nhân t o. Do ñ y, gi a các HSTNN có các h sinh thái chuy n ti p. Tuy v y, gi a các h sinh thái t nhiên và các HSTNN v n có nh ng ñi m khác nhau cơ b n, n m ñư c s khác nhau này m i v n d ng ñư c các ki n th c c a Sinh thái h c chung vào Sinh thái h c NN. Các h sinh thái t nhiên có m c ñích ch y u kéo dài s s ng c a các c ng ñ ng sinh v t s ng trong ñó. Trái l i, các HSTNN ch y u cung c p cho con ngư i các s n ph m c a cây tr ng và v t nuôi. các h sinh thái t nhiên có s tr l i h u như hoàn toàn kh i lư ng ch t h u cơ và ch t khoáng trong sinh kh i c a các v t s ng cho ñ t, chu trình v t ch t ñư c khép kín. các HSTNN trong t ng th i gian sinh kh i c a cây tr ng và v t nuôi b l y ñi kh i h sinh thái ñ cung c p cho con ngư i nơi khác, vì v y chu trình v t ch t ñây không ñư c khép kín. H sinh thái t nhiên là các h sinh thái t ph c h i và có m t quá trình phát tri n l ch s . Trái l i HSTNN là các h sinh thái th c p do lao ñ ng c a con ngư i t o ra. Th c 11
ra, các HSTNN cũng có quá trình phát tri n l ch s c a chúng trong quá trình phát tri n NN. Con ngư i, do kinh nghi m lâu ñ i ñã t o nên HSTNN thay ch cho h sinh thái t nhiên nh m ñ t năng su t cao hơn. Lao ñ ng c a con ngư i không ph i t o ra hoàn toàn các HSTNN mà ch t o ñi u ki n cho các h sinh thái này phát tri n t t hơn theo các quy lu t t nhiên c a chúng. Hi n nay, con ngư i cũng ñã ñ u tư vào các h sinh thái chuy n ti p, nhưng m c ñ th p hơn các HSTNN. Lao ñ ng ñ u tư vào các HSTNN có hai lo i: lao ñ ng s ng và lao ñ ng quá kh thông qua các v t tư kĩ thu t như máy móc nông nghi p, hoá ch t nông nghi p... V t tư nông nghi p chính là năng lư ng và v t ch t ñư c ñưa thêm vào chu trình trao ñ i c a h sinh thái ñ bù vào ph n năng lư ng, v t ch t b l y ñi. H sinh thái t nhiên (HSTTN) thư ng ph c t p v thành ph n loài. Các HSTNN thư ng có s lư ng loài cây tr ng và v t nuôi ñơn gi n hơn. Trong Sinh thái h c, ngư i ta phân ra các h sinh thái tr và già. Các h sinh thái tr thư ng ñơn gi n hơn v s loài, sinh trư ng m nh hơn, có năng su t cao hơn. Các h sinh thái già thư ng ph c t p hơn v thành ph n loài, sinh trư ng ch m hơn, năng su t th p hơn nhưng l i n ñ nh hơn vì có tính ch t t b o v . HSTNN có ñ c tính c a h sinh thái tr , do v y năng su t cao hơn, nhưng l i không n ñ nh b ng các h sinh thái t nhiên, d b thiên tai hay sâu b nh phá ho i. ð tăng s n ñ nh c a các HSTNN, con ngư i ph i ñ u tư thêm lao ñ ng ñ b o v chúng. Ngoài các ñ c ñi m th hi n s khác bi t cơ b n gi a HSTTN và HSTNN ñ c p trên, các nhà khoa h c thu c SUAN (M ng lư i nghiên c u HSTNN các trư ng ñ i h c ðông Nam Á) khi phân tích HSTNN ñã ñưa ra 6 ñ c tính cơ b n c a HSTNN. Trong ñó tính năng su t và tính b n v ng ñư c chú ý nhi u nh t (xem hình 1-9); tính n ñ nh, tính t tr , tính công b ng và tính h p tác cũng là nh ng ñ c tính ñư c nhi u ngư i quan tâm (Marten và Rambo, 1988). Hai ñ c tính khác thư ng ñư c ñ c p gián ti p là tính ña d ng và tính thích nghi. Hình 1-9. Các tính ch t c a h sinh thái nông nghi p (Conway, 1985) 12
a) Năng su t: Là s n lư ng th c c a hàng hoá và các d ch v c a h , như s kg thóc/ha/v . M t ñ nh nghĩa chính th ng khác v năng su t là giá tr th c c a s n ph m trên m t ñơn v ñ u tư. Thông thư ng nó ñư c ñánh giá b ng s n lư ng năm, th c thu, s dư t ng s (gross margin). Trong quan ni m c a ngư i nông dân, s khác bi t quan tr ng là năng su t trên ñơn v di n tích ñ i ngh ch v i năng su t trên ñơn v lao ñ ng. Nói chung c n có s cân nh c, tính toán gi a vi c ñ t ñư c năng su t cao trên ñơn v di n tích và năng su t cao trên gi công lao ñ ng. b) n ñ nh: Là m c ñ duy trì c a năng su t trong ñi u ki n có nh ng dao ñ ng nh và bình thư ng c a môi trư ng. ð c tính này có th ñánh giá thông qua h s ngh ch ñ o c a bi n thiên năng su t. T c là năng su t c a h ñư c duy trì dù có nh ng dao ñ ng v i cư ng ñ nh ; m c ñ bi n thiên nh cho th y tính n ñ nh cao và ngư c l i. c) B n v ng: Là kh năng duy trì năng su t c a h khi ph i ch u nh ng s c ép (stress) hay nh ng cú s c (shock). Stress là nh ng s c ép thư ng l , ñôi khi liên t c và tích lu , nó thư ng nh và có th d báo trư c; ví d như quá trình m n hoá tăng lên, s suy gi m ñ phì nhiêu c a ñ t, thi u các gi ng ch ng ch u và công n c a ngư i dân. Ngư c l i, shock là nh ng s c ép b t thư ng, tương ñ i l n và khó d ñoán trư c; ví d như h n hán và lũ l t b t thư ng, s phát d ch c a m t loài sâu b nh m i ho c m t chính bi n quan tr ng. Tính ch ng ch u cũng ñư c xem xét như kh năng duy trì năng su t trong m t kho ng th i gian kéo dài. ðáng ti c là s ño ñ m, ñánh giá ñ c tính này r t khó và thư ng ch ñư c ti n hành b ng cách so sánh v i quá kh . Thi u tính ch ng ch u cũng có th bi u hi n qua vi c gi m năng su t, nhưng thư ng ñ n ñ t ng t, không d báo trư c ñư c. d) T tr : Là m c ñ ñ c l p c a h ñ i v i các h khác ñ t n t i. Tính t tr ñư c xác ñ nh như là ph m vi mà h có th ho t ñ ng ñư c m c ñ bình thư ng, ch s d ng nh ng ngu n tài nguyên duy nh t mà qua ñó h th c hi n s ñi u khi n có hi u qu . Tính t tr ñ u tiên ñưa ra như m t ñ c tính xã h i, sau ñó ñư c m r ng cho h sinh thái. R ng mưa nhi t ñ i v i chu trình dinh dư ng g n như khép kín, là m t h sinh thái có tính t tr cao; ñ m l y vùng c a sông ven bi n ph thu c nhi u vào các dòng dinh dư ng ñ ñ n t các h khác, là h có tính t tr th p. Các HSTNN luôn luôn c n các ngu n dinh dư ng và năng lư ng b sung t bên ngoài vào, nên tính t tr không cao. e) Công b ng: Là s ñánh giá xem các s n ph m c a HSTNN ñư c phân ph i như th nào gi a nh ng ngư i ñư c hư ng l i. Tính công b ng có th ñư c ñánh giá b ng phân ph i th ng kê, h s Gini hay ñư ng cong Lorentz. d) H p tác: ðư c xác ñ nh như là kh năng ñưa ra các quy ñ nh v qu n lí HSTNN c a h xã h i và kh năng th c hi n nh ng quy ñ nh ñó. Tính h p tác th hi n tương quan nhi u chi u, trong ñó các c ng ñ ng ñ u có tính h p tác cao trong m t s ho t ñ ng phù h p v i l i ích chung c a c ng ñ ng (như làm h th ng thu l i). Nhìn chung tính h p tác ñư c duy trì thông qua các t ch c chính th c như h p tác xã ho c thông qua nguyên t c tín ngư ng và t p quán ñ a phương. Các t ch c, t p quán và nguyên t c ñó thư ng mang tính lí tư ng hoá hơn là tính kh thi. Hai ñ c tính khác ngày càng ñư c quan tâm là tính ña d ng và tính thích nghi. ða d ng là s lư ng các loài hay gi ng khác nhau trong thành ph n c a h . Nhi u nhà Sinh thái h c cho r ng tính ña d ng cao góp ph n vào t o ra tính n ñ nh cao c a h sinh thái, nhưng hi n nay quan ni m này ñang b nghi ng . Tuy nhiên, trên quan ñi m qu n lí tài nguyên, tính ña d ng là m t ch tiêu quan tr ng, cho phép h n ch r i ro cho ngư i nông dân và duy trì ñư c ch ñ t túc m c t i thi u khi nhi u ho t ñ ng c a h b th t b i. Tính thích nghi liên quan t i kh năng ph n ng c a h v i nh ng thay ñ i môi trư ng nh m ñ m b o s t n t i liên t c cho h . Hi n nhiên nó có liên quan ch t ch v i các khái ni m v tính n ñ nh và tính ch ng ch u. S thích nghi ñ m b o cho HSTNN có kh năng ph n ng l i nh ng nhi u lo n b ng 13
cách gi cho h ho t ñ ng và cho năng su t m c ch p nh n ñư c. Tuy nhiên, tính thích nghi không ñ ng nh t v i tính ch ng ch u. M t h có tính ch ng ch u cao trong m t môi trư ng n ñ nh, nhưng l i thi u kh năng bi n ñ i. ði u này khi n cho tính ña d ng là m t y u t quan tr ng trong tính thích nghi; tính ña d ng cung c p m t biên ñ l a ch n l n ñ thay ñ i cho phù h p khi c n thi t. Conway (1985) và Tr n ð c Viên (1998) cho r ng các HSTNN thư ng không ñ t ñư c m c ñ cao m i ñ c tính, g ng ñ t t i ña các ñ c tính này thì l i kéo theo m c ñ th p hơn ñ c tính kia. Các ñ c tính c a HSTNN ñư c quy t ñ nh b i ñi u ki n hình thành và có th thay ñ i h sinh thái b ng cách thay ñ i các ñi u ki n môi trư ng, nghĩa là có th t o ñi u ki n sinh thái theo mong mu n c a con ngư i (B ng 1-1; 1-2). Các ñ c tính nêu trên là nh ng ch tiêu chính dùng ñ ñánh giá m t HSTNN. V th c ch t, b n thân các ch tiêu này không ñ c trưng cho m c tiêu hay k t qu ñúng như mong mu n. Năng su t cao không ph i lúc nào cũng t t hơn năng su t th p; tính t tr cao cũng chưa h n là luôn luôn t t hơn tính t tr th p. Các m c tiêu c a t ng HSTNN là do con ngư i áp ñ t theo khái ni m c a các giá tr văn hoá và s nh n th c v quy n l i cá nhân hay quy n l i c ng ñ ng. B ng 1-1. Phát tri n nông nghi p là hàm s c a các ñ c tính h sinh thái nông nghi p Năng su t n ñ nh Ch tiêu B n V ng Công b ng A. Nương Th p Th p Cao Cao ry B. Canh tác Trung bình Trung bình Cao Trung bình truy n th ng C. C i ti n Cao Th p Th p Th p (cây tr ng NS cao) D. C i ti n Cao Cao Th p Trung bình (cây tr ng NS cao + Cây h ñ u) E. H lý Cao Trung bình Cao Cao tư ng? (ñ t t t) F. H lý Trung bình Cao Cao Cao tư ng? (ñ t x u) Ngu n: Conway, 1985. 14
B ng 2-2. ðánh giá các tính ch t HSTNN Trung du mi n B c Vi t Nam (Ngu n: Lê Tr ng Cúc và Rambo, 1990) Ch ng Ch tiêu Năng su t n ñ nh T tr H p tác Công b ng ch u ðơn v di n tích cao, Trung Trung Cao Cao Trung bình ñơn v lao bình bình ñ ng th p Duy trì ñ S ph phì nhiêu Lúa nư c S c kéo thu c vào Các di n c a ñ t, Qu n lí thu trâu bò, lao Lũ l t, phân hoá tích khác ñ ct l i, b trí ñ ng, phân h n hán, h c và nhau phân nhôm, s th i v c a hoá h c, sâu b nh thu c tr b cho các kháng h p tác xã h u cơ gia ñình sâu, gi ng thu c c a mi côn trùng ðơn v di n tích trung Cao trung bình, ñơn v Cao Cao Cao Th p bình lao ñ ng cao S n ph m Vư n nhà Chu trình sơ c p cho Cung c p Ch có m t H ña ñ phân s gia ñình dinh s tiêu th H gia ñình canh và dư ng, t c chu ng và c a gia có ch thích di truy n qu n lí ñ xói ñình, nhu h p ñ làm phân hoá cao hc mòn th p c u ngoài ao cá vào ít ðơn v di n tich trung Trung bình, ñơn v Cao Th p Th p Th p bình lao ñ ng cao Vư n chè Xói mòn S n ph m Thu hái là Giá ñ u tư th p, c n thu ho ch lao ñ ng ph thu c H gia ñình cơ b n ki n cung c p Kháng n ng nh c thi t ñ i chè thu c cao thêm dinh vào th qu n lí vào ban dư ng khi trư ng cao ngày thu hái ngoài ðơn v di n tích th p, Cao Th p Cao Th p Cao ñơn v lao ñ ng cao H gia ñình Có th tr ng Ít có v n ð is n trên ñ t Cho s n S n ph m qu n lí, xói ñ sâu lư ng cao mòn ñ t có t cp hoang b nh, s n T c ñ xói trên ñ t t t, không ñ u th hu ho i không c n lư ng n mòn cao ñ t ñ i xói tư bên ru ng lúa d ng c ñ nh, dao ho c ñ u t ư mòn ngoài c a h gia ñ ng ít ñình khác ñ c bi t 15
ðơn v di n tích th p, Cao Cao Th p Th p Th p ñơn v lao ñ ng cao ð ic Ch có m t Xói mòn S n ph m s h gia H gia ñình Cây lâu làm gi m ñình có ñ t h n ch năm ch t dinh qu n lí th trư ng t r ng c dư ng thích h p ðơn v di n tích th p, Trung Cao Th p Th p Th p ñơn v lao bình ñ ng cao H gia ñình Cây Suy y u S n ph m qu n lí, c n Ch có m t nguyên Cây ch u Công lao dinh bán v i nhi u hoá s h gia li u gi y h n và ñ ng chính dư ng lâu ñình có ñ giá th p ch t có khi sâu b nh cho ngư i ñ t và lao là công dài do làm nh m t khi mua ñ c hư ng mùa ñ ng ñ tr ng khai thác ñ i t r ng xu t kh u quy n màng nhà tr ng cây bên c nh ðơn v di n tích th p, Trung Trung ñơn v lao Th p Th p Th p bình bình ñ ng trung bình Thu lư m Chăn nuôi Chăn th th c ăn và Nguy cơ Phá ho i Ch có gia súc quá m c chăm sóc ñ iv i C n tiêm ru ng hàng nh ng h làm gi m trâu bò là b nh t t phòng và xóm, c nh khá gi m i ngu n có kh năng công vi c và thi u d ch v tranh v i tài th c ăn, th c ăn ñ u tư, g p n ng nh c thú y nguyên xã tăng xói nơ i ñ t cao h i chung r i ro khác mòn ñai h n ch 3.3 Ý nghĩa c a quan ni m h th ng trong s n xu t nông nghi p Tri t h c duy v t ñã ch ra r ng ñ nghiên c u m t hi n tư ng hay m t s v t ta ph i xem xét nó trong m i quan h v i các hi n tư ng khác vì m i hi n tư ng ñ u có m i quan h h u cơ v i nhau. M t khác m i hi n tư ng ñ u luôn n m trong tr ng thái bi n ñ i và phát tri n mà ngu n g c và ñ ng l c ch y u c a hi n tư ng ñó n m trong b n thân s v t, vì v y vi c nghiên c u m t s v t ph i xem lý thuy t h th ng là n n t ng c a phương pháp lu n. T khái ni m v h th ng, hàng lo t ch s môi trư ng trong nông nghi p ñư c xây d ng lên nh m ñánh giá hi n tr ng c a h th ng và ch t lư ng môi trư ng c a h th ng. IV H th ng môi trư ng 4.1 Khái ni m v môi trư ng Hi n nay có r t nhi u khái nhi m v môi trư ng. Theo nghĩa r ng môi trư ng là t p h p t t c các ñi u ki n bên ngoài có nh hư ng ñ n m t v t th hay m t s ki n (Cao Liêm và Tr n ð c Viên, 1990). B t c m t v t th , m t s ki n, hay m t cơ th nào cũng t n t i và bi n ñ i trong m t môi trư ng nh t ñ nh. 16
Theo ði u 1, Lu t B o v môi trư ng năm 1993 c a nư c ta: Môi trư ng bao g m các y u t t nhiên và y u t v t ch t nhân t o quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ngư i, có nh hư ng t i ñ i s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ngư i và thiên nhiên. Tuy nhiên, dư i góc ñ c a công tác ðánh giá Tác ñ ng Môi trư ng, nên s d ng khái ni m sau ñây v môi trư ng (theo Nguy n Kh c Kinh, 2000): “Môi trư ng có t p h p c a t t c các nhân t , các thành ph n v t ch t t nhiên và nhân t o, các quá trình v t lý, hoá h c, cơ h c, sinh h c và các quá trình khác ñư c phát sinh, t n t i và phát tri n trong các quy n môi trư ng (ð a quy n, Thu quy n, Khí quy n, Sinh quy n và Nhân sinh quy n), và có quan h m t thi t v i nhau, có m i tác ñ ng qua l i l n nhau, trong ñó con ngư i và các ho t ñ ng c a con ngư i gi vai trò quy t ñ nh.” Trong khuôn kh cu n sách này, chúng tôi mu n ñ c p ñ n môi trư ng nông nghi p. ð i v i cây tr ng trên ñ ng ru ng, môi trư ng s ng bao g m: (i) môi trư ng t nhiên (ñ t, nư c, không khí, ánh sáng, nhi t ñ , ñ m, vi sinh v t, côn trùng,…); (ii) môi trư ng nhân t o (ñư c t o ra b i con ngư i t khâu làm ñ t, tư i tiêu, bón phân, làm c , v.v.). Như v y, cây tr ng trên ñ ng ru ng ph i ch u tác ñ ng c a t h p nhi u y u t ph c t p và s tác ñ ng qua l i c a các nhân t này t o nên h th ng môi trư ng trên ñ ng ru ng. Tuy nhiên, trong th c ti n s n xu t ngư i ta thư ng ñúc k t các bi n pháp ñi u khi n môi trư ng trên ñ ng ru ng theo ca dao t c ng cho d áp d ng như “Nh t nư c, nhì phân, tam c n t gi ng” hay “khoai ñ t l , m ñ t quen”. Trong s n xu t nông nghi p, ngư i ta có th d ñoán xu hư ng d ch b nh và năng su t c a cây tr ng thông qua các di n bi n v th i ti t. Vai trò c a môi trư ng trong nông nghi p bao g m: (i) V t mang; (ii) nơi cư trú; (iii) nơi ch a và phân hu ch t th i; (iv) thông tin. 4.2 Ch th môi trư ng (environmental indicators) Ch th môi trư ng là nh ng ñ i lư ng bi u hi n các ñ c trưng c a môi trư ng ñó t i m t tr ng thái xác ñ nh. Trong m t s trư ng h p, ngư i ta s d ng thu t ng ch tiêu môi trư ng có ý nghĩa tương ñương v i ch th môi trư ng. T i sao c n thi t ph i s d ng các ch th môi trư ng trong nông nghi p? T t c các ho t ñ ng c a con ngư i ñ u nh m m c ñích ñáp ng nhu c u v lương th c, th c ph m, văn hoá và tinh th n. Các thông tin ñư c cung c p b i các ch s ñư c s d ng ñ qu n lý n n kinh t ñ t ñư c các tiêu chí kinh t ñ ra. Tuy nhiên, s giàu có v m t kinh t ch là m t khía c nh c a s th nh vư ng; tài s n xã h i cũng như môi trư ng là nh ng v n ñ c t y u, ngay c trong lĩnh v c nông nghi p. Th t s không may là các ch s kinh t thông d ng như t ng thu nh p qu c n i (GDP) không ñ ñ ng gì ñ n các v n ñ môi trư ng, ña d ng sinh h c, tài nguyên ñ t và nư c. Các nhà ho ch ñ nh chính sách ph i nh n th c ñư c r ng m t s chương trình phát tri n kinh t ng n h n có th ph i tr giá cho các s c v môi trư ng trong m t th i gian dài. S h ng h t thông tin môi trư ng như v y ñã ñư c th a nh n và ngư i ta ñang n l c tìm ki m các gi i pháp cho v n ñ trên. Ví d : năm 2000 chính ph Canaña ñã chi kho ng 9 tri u ñô la ñ h tr cho các ho t ñ ng phát tri n các ch s môi trư ng. Các nhà khoa h c tin 17
tư ng r ng trong nh ng năm t i ñây các ch s môi trư ng s có tác d ng m nh m ñ n quá trình ho ch ñ nh chính sách phát tri n. Các thông s môi trư ng nông nghi p Trong lĩnh v c s n xu t nông nghi p, B nông nghi p và th c ph m Canaña (AAFC) ñã b t tay vào xây d ng các ch s môi trư ng t nh ng năm 1993. Các thông s môi trư ng nông nghi p (Agri-environmental indicators) là các ch s có th xác ñ nh ñư c (ño, ñ m) v các ñi u ki n môi trư ng cơ b n, r i ro và nh ng thay ñ i do s n su t nông nghi p gây ra. Các ch s môi trư ng nông nghi p ñư c xây d ng trên nh ng quy t c cơ b n c a t ng Qu c gia và có m c ñ ñi u ch nh nh t ñ nh cho t ng khu v c c th ph thu c vào c nh quan và ñ c thù s n xu t nông nghi p c a t ng vùng. M c ñích t ng quát c a các ch s môi trư ng là cung c p các thông tin cơ b n v các v n ñ môi trư ng trong nông nghi p. Ví d : các ch s môi trư ng trong nông nghi p Canaña ñư c chia ra làm 6 lĩnh v c: Qu n lý môi trư ng trang tr i, ch t lư ng nư c, ch t lư ng ñ t, s phát th i khí hi u ng nhà kính, ña d ng sinh h c trong nông nghi p và m c ñ thâm canh trong nông nghi p. Các ch s môi trư ng có nh ng l i ích như sau: o Các ch s môi trư ng giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách và nh ng ngư i tr c ti p s n xu t n m ñư c th c tr ng môi trư ng trong lĩnh v c nông nghi p; o D a vào các ch s này, ngư i ta có th n m ñư c các di n bi n trong lĩnh v c s n xu t nông nghi p trong quá trình phát tri n và vi c ng d ng các công ngh thân thi n môi trư ng; o Các ch s môi trư ng h tr các nhà ho ch ñ nh chính sách xây d ng các chi n lư c và hành ñ ng c th trong các lĩnh v c có nh ng d u hi u r i ro v môi trư ng ho c suy thoái v tài nguyên; o Các nhà phân tích và quan tr c môi trư ng s d a vào các ch s môi trư ng ñ tìm hi u và ñánh giá tác ñ ng môi trư ng c a chính sách và các chương trình, d án phát tri n trong lĩnh v c nông nghi p. Nh ng k t qu nghiên c u cơ b n v môi trư ng nông nghi p T i Canaña, 2 ch ñ ñư c ñ t ra nh m ñi u ch nh th c tr ng môi trư ng s n xu t nông nghi p t năm 1981 ñ n năm 1996: làm th nào ñ nông nghi p b o t n ñư c tài nguyên thiên nhiên s d ng cho m c ñích s n xu t và h th ng nông nghi p ph i g n gũi và khăng khít v i h th ng t nhiên và các quá trình x y ra trong t nhiên. Trên n n t ng b o v tài nguyên, các ch s cho th y qu n lý ñ t ñai ñã có ti n b vư t b c. M t khác, k t qu còn không rõ ràng khi ñ c p ñ n tính h p nh t gi a h th ng nông nghi p và h th ng t nhiên. R i ro môi trư ng tăng ñ t bi n m t s nơi và ñi u ki n môi trư ng ñôi lúc b x u ñi do quá trình thâm canh cây tr ng t i m t s khu v c b h n ch b i các ñi u ki n ñ t ñai, khí h u và tr ng tr t. Các k t lu n c th t i b n báo cáo c a B nông nghi p Canaña có th tóm lư c như sau: • Vi c qu n lý ñ t nông nghi p ñã có nhi u ti n b ñáng k ñ c bi t là ñ y lùi g n như hoàn toàn quá trình suy thoái ñ t; • Nhìn chung, vi c s d ng phân bón và qu n lý d ch h i không có v n ñ n i c m, m c dù s c i thi n chúng ñã ñư c ñ t ra, ñ c bi t trong lĩnh v c qu n lý phân bón; • R i ro do ô nhi m ñ m môi trư ng nư c tăng cao nh ng nơi có khí h u m do vi c ñ y m nh quá trình chăn nuôi; • Có tri u ch ng gia tăng phát th i khí hi u ng nhà kính, ñ c bi t t năm 1991-1996 (Khí phát th i CO2 gi m, NOx tăng, khí CH4 phát th i v i li u lư ng không ñ i). 18
4.3 Trao ñ i v t ch t trong các h sinh thái ñ ng ru ng Chu trình trao ñ i v t ch t trong các HSTNN cũng tuân theo ñ nh lu t b o toàn v t ch t gi ng như các h sinh thái khác. Tuy nhiên, HSTNN có nh ng ñ c trưng riêng mà n i b t nh t là dòng v t ch t không khép kín. Chu trình sinh ñ a hoá có dòng v t ch t di chuy n t cây tr ng sang v t nuôi và tương tác qua l i v i ñ ng th c v t hoang d i. M t ph n v t ch t t o ra trong quá trình trao ñ i v t ch t, ñó là năng su t, ñư c chuy n ñ n các h sinh thái khác. Hình 1-10. Chu trình dinh dư ng trong HSTNN (Ngu n: Tivy, 1987) T õ khÝ Bèc h¬i qua q u y Ón p h ©n c h u å n g T h øc ¨ n g ia s ó c T h ø c ¨ n g ia s ó c H ¹ t g iè n g R ¸ c kh« C ©y tr å n g k h ¸ c C©y t r å n g VËt n u « i P h ©n c h u å n g Tån d- P h ©n c ©y t r å n g chuång Hót tõ ®Êt P h ©n c h u å n g H÷ u c ¬ B ay h¬i M ï n ho¸ K ho¸ ng ho¸ T õ k h Ýq u y Ón P h ¶ n n itr ¸ t h o ¸ P hong ho¸ C è ®Þ h n C è ®Þ h ®¹ m n Bôi P h ©n v « c ¬ X ã i m ßn V« c ¬ T - í i t iª u R ö a tr « i C ¸ c c h Ê t d in h d - ì n g d Ô t iª u t r o n g ® Ê t B ng 1-3. Lư ng ch t dinh dư ng do cây tr ng hút t ñ t (Basilevic, Rodin 1969; ðào Th Tu n 1984) Năng su t Lư ng ch t dinh dư ng hút (kg/ha) Hs Cây tr ng Kinh t (t/ha) kinh t N P K Ca Mg S Si Lúa IR8 8,7 0,49 164 50 309 27 351 58 87 Lúa Peta 6,1 0,33 143 34 308 30 32 17 1017 Lúa mì 5,4 0,45 208 27 150 - 24 20 - Ngô 5,0 0,30 269 49 223 23 50 30 - Lúa mi n 4,5 0,50 90 22 93 - 22 19 - Mía 10,0 - 201 38 284 - 50 43 - ð u tương 2,0 0,34 138 16 67 - 13 12 - Lc 3,0 0,57 145 10 45 30 27 9 - Bông 4,2 0,41 196 21 181 - - - - Khoai tây 40 0,71 178 35 337 52 23 27 - Khoai lang 27 - 115 20 195 - 11 - - Sn 40 - 253 27 247 30 17 - - Chu i 45 - 75 22 224 - - - - Da 1,3 - 62 17 56 - - - - C du 2,5 - 162 30 217 - - - - Cao su 1,1 - 85 12 38 22 18 - - R ng ôn ñ i 17 - 96 7 58 76 14 37 - R ng nhi t ñ i 21,5 - 130 8 68 168 24 - - 19
Ngoài ra, xem xét chu trình c a t ng nguyên t riêng r trong HSTNN cũng có nh ng ñ c ñi m riêng. Ví d , cây tr ng khác v i cây hoang d i là hút nhi u kali t ñ t hơn canxi và s hút lân cao hơn các h sinh thái t nhiên (Duvignaund, 1980). So sánh lư ng ch t dinh dư ng do 1 ha cây tr ng h p th l n hơn nhi u so v i các h sinh thái t nhiên có năng su t cao. cây lâu năm, lư ng ñ m hút ít hơn r ng, nhưng lư ng lân và kali cao hơn nhi u. các h sinh thái t nhiên, ch t dinh dư ng trong năng su t hàng năm ch y u do vi c s d ng l i lư ng cành lá r ng xu ng ñ t. các HSTNN, m t s lư ng l n các ch t dinh dư ng ñư c b sung thêm dư i d ng phân bón. V. M t s phương pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi trư ng trong nông nghi p 5.1 Phương pháp ti p c n sinh k Trong th c ti n có r t nhi u phương th c ti p c n tìm hi u các phương th c s n xu t nông nghi p và sinh k c a ngư i dân. Ph n này ch gi i thi u m t s phương th c ti p c n do các t ch c phát tri n, ngân hàng th gi i và các t ch c tài tr . Hình 1-11. Mô hình ti p c n c a CARE trong ñánh giá sinh k b n v ng c a ngư i dân 20