Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 4

Chia sẻ: Than Con | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

84
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sự thay đổi thuộc tính hệ thống theo thời gian có thể biểu thị rất hiệu quả bằng các đồ thị đơn giản. Sự thay đổi theo mùa vụ có thể biểu diễn bằng lịch thời vụ của cây trồng, lao động, biến động của giá cả và tín dụng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp phần 4

Hình 2-3. Lát c t c a b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình 3.3.2 Thu c tính th i gian S thay ñ i thu c tính h th ng theo th i gian có th bi u th r t hi u qu b ng các ñ th ñơn gi n. S thay ñ i theo mùa v có th bi u di n b ng l ch th i v c a cây tr ng, lao ñ ng, bi n ñ ng c a giá c và tín d ng. Các di n bi n này ñư c bi u di n song song v i s thay ñ i v th i ti t (lư ng mưa) nh m xác ñ nh nh ng th i ñi m thi u lao ñ ng trong năm ho c tìm các gi i pháp nh m t n d ng h p lý tài nguyên khí h u. Hình 2-4 trình bày l ch th i v và lư ng mưa theo tháng t i b n Tát, ðà B c, Hoà Bình. Ý tư ng c a xây d ng bi u ñ nh m tìm hi u vi c b trí th i v h p v i th i ti t khí h u ñã t n d ng h p lý ngu n tài nguyên khí h u. Các câu h i nghiên c u thư ng g p là: Th i gian nào ñ t r nh r i? Có th tăng v ñư c hay không? Y u t h n ch ñây là gì? Phương hư ng c i t o? Trong trư ng h p này, các giáo viên trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i và Phòng nông nghi p huy n ðà B c ñã ñ xu t tăng thêm v rau ñ t n d ng lao ñ ng và th i gian nhàn r i trên ñ t lúa t tháng 11 ñ n tháng giêng năm sau (Nguy n Thanh Lâm, 2005). 500 450 400 M ưa theo tháng (mm) 350 300 250 200 150 100 50 0 J F M A M J J A S O N D Rau Lúa xuân Lúa mùa Cây màu (ngô, ñ u) Lúa mùa Nuôi v t Hình 2-4. L ch th i v và lư ng mưa theo tháng t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình (Ngu n: Nguy n Thanh Lâm, 2004) ð ñánh giá xu th phát tri n c a h th ng thay ñ i v giá c , s n lư ng, khí h u và dân s , ngư i ta thư ng s d ng các ñ th ñơn gi n bi u di n s thay ñ i c a h th ng theo th i gian ít nh t là 10 năm (Conway, 2005). K t qu phân tích s thay ñ i các thu c tính c a h th ng theo th i gian s góp ph n vào ñánh giá tính b n v ng c a h th ng (xem chương III) và phát hi n các nhân t c n tr và làm h th ng m t cân b ng. (hình 2-5) 37
10 S n lư ng lương th c (tri u t n) 9 S n lư ng lương 8 th c s n xu t 7 6 5 4 3 Nhu c u lương th c 2 c a khu v c 1 0 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 Hình 2-5. Nhu c u và s n lư ng lương th c s n xu t t i vùng ðông B c Thái Lan (Ngu n: ph ng theo Conway, 1985) T ng h p nghiên c u trong nhi u năm s cho th y xu th thay ñ i t ng th m t c ng ñ ng vùng cao. Các b s li u t p h p v i nhau l i s có ý nghĩa r t l n trong quá trình nghiên c u, phân tích s v t và hi n tư ng. Hình 2-6 mô t quá trình thay ñ i di n tích lúa nương t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình t năm 1990 ñ n năm 2004. ð th cho th y giao ñ t giao r ng là nhân t chính làm gi m di n tích lúa nương t i b n Tát. Tuy nhiên, di n tích lúa nương có xu hư ng gi m vào nh ng năm th c hi n giao ñ t giao r ng (1994-1995) và di n tích lúa nương gia tăng vào nh ng năm k ti p. Di n tích lúa nương gi m h n vào năm 2001 khi quá trình c p l i s ñ và phân chia l i ñ t r ng ñư c th c hi n t i ñ a phương theo ngh ñ nh 163 CP. Như v y, ñ có s thay ñ i c n có kho ng th i gian h p lý ñ ngư i dân có th thay ñ i chi n lư c s d ng ñ t và thích nghi v i s thay ñ i c a h th ng môi trư ng- kinh t -xã h i theo ñ nh hư ng phát tri n b n v ng. GðGR GðGR 20000 (Nð 01 (Nð 18000 Di n tích lúa nương (m2/h ) & 02CP) 163CP) 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999 2000 2001 2004 Hình 2-6. S thay ñ i di n tích lúa nương t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình t năm 1990 ñ n năm 2004 (GðGR: chính sách giao ñ t, giao r ng) 38
Tìm hi u l ch s áp d ng các gi ng m i T t c v t ch t, s v t xung quanh ta ñ u bi n ñ i không ng ng. Tìm hi u h th ng ñ ng ru ng thay ñ i theo th i gian có ý nghĩa r t quan tr ng trong vi c tri n khai các ti n ñ , k thu t vào s n xu t, nh ng bài h c kinh nghi m ñư c ñúc k t. B ng 2-2 trình bày s thay ñ i cơ c u s d ng gi ng lúa qua các th i kỳ t i m t b n vùng cao. Xu th chung hi n nay là s thay th d n d n các gi ng c truy n b ng các gi ng có năng su t cao hơn, nhu c u phân bón cũng cao hơn. Ngư i dân ñ a phương r t năng ñ ng trong vi c áp d ng các gi ng m i v i các ti n b khoa h c k thu t m i ñư c ñưa vào s n xu t. M t trái c a quá trình này là s mai m t c a các gi ng c truy n và tri th c ñ a phương. B ng 2-2. Cơ c u s d ng gi ng lúa qua các th i kỳ t i m t b n vùng cao Giai ño n Năng su t Gi ng lúa Phân hoá h c Mùa v (t /ha/v ) Trư c 1978 Gi ng ñ a phương: Khau 1 v /năm hé, Khau m c mau, Khau Không s d ng 6 gáy, Khau say khuy t… Gi ng ñ a phương và gi ng 1978 - 1994 2 v /năm lúa c i ti n: Chân trâu lùn, Ít s d ng 12 Bao thai h t ñ , Chiêm ñen… 1994 - 1998 Gi ng c i ti n: CR-203, S d ng ph 2 v /năm Khang dân bi n 25 1998 - 2000 Gi ng c i ti n: Q-5, C-70, S d ng ph 2 v /năm C-71, Khang dân… bi n 30 Gi ng lúa lai năng su t 2000 - 2004 cao: Nh Ưu-838, T p 2 v /năm M c s d ng 40 ngày càng tăng giao…và gi ng lúa c i ti n: Khang dân, AYT- 77… Ngu n: K t qu ph ng v n bán c u trúc t i b n Tát, Hoà Bình, năm 2004 3.3.3 Dòng v t ch t và năng lư ng Quá trình phân tích các dòng năng lư ng, v t ch t, thông tin ñi vào và ra kh i h th ng ñóng m t vai trò quan tr ng trong quá trình gi i thích s thay ñ i các ñ c tính trong h th ng. Phân tích cân b ng dinh dư ng th c ch t cũng ñư c xét ñ n trong giáo trình này (xem chương IV). Sơ ñ ph i ñơn gi n và d hi u. B ng s li u, ñ th , ma tr n, phương trình h i quy là các công c quan tr ng mô t ñ nh lư ng các m i quan h . Các sơ ñ ñư c s d ng ñ mô t các m i quan h , hư ng chuy n d ch c a các dòng v t ch t, năng lư ng thông tin (hình 2-7). 39
Hình 2-7. Các dòng v t ch t trong h sinh thái nông h ñi n hình vùng trung du mi n B c Vi t Nam (Cúc và Rambo, 1990) 3.3.4 Quy t ñ nh c a các bên liên quan Nhà nư c cũng như ngư i dân ñ u có các quy t ñ nh nh hư ng ñ n môi trư ng s n xu t nông nghi p t c p Qu c gia ñ n quy mô làng xã và nông h . Trong quá trình phân tích h sinh thái nông nghi p, chính sách nông nghi p c a Nhà nư c c n ñư c phân tích góc ñ vĩ mô. Nh ng chính sách c a Nhà nư c cũng nh hư ng ñ n quy t ñ nh c a nông h . Ví d : chính sách giao ñ t giao r ng có tác ñ ng ñ n quy mô s n xu t nương r y c a ñ ng bào mi n núi Vi t Nam (xem hình 2-6). Conway (1985) ñ xu t s d ng “cây quy t ñ nh” ñ tìm hi u ti n trình ra quy t ñ nh c a ngư i dân và các nhân t c n tr . Hình 2-8 bi u di n “cây quy t ñ nh” vùng ðông B c Thái Lan. L c lư ng lao ñ ng và ñ t ñai là các nhân t h n ch s n lư ng và năng su t c a nông dân vùng ðông B c Thái Lan. 40
ð t canh tác có phù Không D ch v phi nông h p tr ng thu c lá có ch t lư ng cao hay nghi p Không không? Có Tr ng thu c lá ho c d ch v phi nông nghi p? Tr ng thu c lá Di n tích canh tác quá Không Có theo h p ñ ng ít hay không? S n lư ng lương th c có ñáp ng nhu c u c a khu v c hay không? Dưa h u, ñay, lúa Không ñư c tr ng liên tc Có Tr ng thu c lá Không ho c tr ng dưa? ð t có c n c i t o Có hay không? D ch h i dưa h u có Luân canh lúa- dưa h u bùng phát hay không? Có Hình 2-8. Cây quy t ñ nh trong chi n lư c s d ng ñ t c a nông dân vùng ðông B c Thái Lan (ngu n: Conway, 1985) Trong nhi u trư ng h p, giá tr trung bình không th cung c p ñ y ñ thông tin ñ tìm hi u quy t ñ nh c a ngư i nông dân và chi n lư c c a h . Các nhà nghiên c u h sinh thái nông nghi p thư ng phân tích chi ti t t ng thu c tính c a nông h và phân nhóm các thu c tính gi ng nhau ñ tìm chi n lư c t ng quát cho t ng vùng. Hình 2-9 bi u di n quy mô s n xu t lương th c c a 42 h dân t c Tày b n Tát, Hoà Bình năm 1998. Nơi ñây ngư i dân ph i l a ch n canh tác c lúa nư c và nương r y ñ ñ m b o an ninh lương th c. Tuy nhiên trong trư ng h p này, hơn 2/3 s h s n xu t thóc g o dư i ngư ng an toàn lương th c c a Qu c gia (250 kg thóc/kh u/năm). K t qu ñi u tra nh ng h gia ñình này cho th y ña d ng hoá cây tr ng là quy t ñ nh ñúng ñ n mà các h gia ñình này ñã ch n l a. Trong khi ñó nh ng h t túc ñ thóc g o l i chuy n sang phát tri n m nh chăn nuôi và d ch v . Như v y môi trư ng s n xu t nông nghi p c a 2 nhóm h này là khác nhau m c dù cùng trên m t ñ a bàn. 41
650 S n lư ng lương th c (kg/ngư i/năm) 600 550 500 450 400 350 Ngư ng an toàn lương th c 300 250 200 150 100 50 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 Lúa nư c Lúa nương T ng s n lư ng thóc Hình 2-9. S n lư ng lương th c s n xu t t lúa nư c và lúa nương trong năm 1998 m c ñ gia ñình dân t c Tày t i b n Tát, Hoà Bình (Ngu n: Nguy n Thanh Lâm, 2006) Sơ ñ VENN Sơ ñ VENN ñư c s d ng ñ tìm hi u t m quan tr ng c a các t ch c chính quy n cũng như xã h i có nh hư ng ñ n quá trình ra quy t ñ nh ho c xu hư ng phát tri n thôn b n. Các t ch c càng xa tâm bi u th m c nh hư ng càng y u. ð c i thi n h sinh thái nông nghi p ho c c i ti n năng su t cây tr ng ñ a phương nhi m v ñư c ñ t ra là các nhà khuy n nông cũng như trư ng ð i h c cũng như vi n nghiên c u ph i vào cu c và h ph i ñư c ngư i dân nhìn nh n v i m t cách tích c c hơn (vòng tròn ph i ti n vào tâm), t t nhiên các n l c c n ph i b t ñ u t ngư i dân cũng như cơ quan h u quan. Trư ng ð ih c Hi Ki m nông lâm dân Hi ph lão H ic u chi n Phòng binh UBND nông ðoàn xã nghi p thanh Chi B Ngân niên hàng Tr m Hi khuy n ph nông n Hình 2-10. Các t ch c xã h i nh hư ng ñ n s phát tri n c a thôn b n (Ngu n: Nguy n Vinh Quang, 2004) 42
Phân tích h n ch và cơ h i (SWOT) Công c này ñư c s d ng ñ t n d ng các ki n th c c a ngư i dân thông qua ph ng v n nhóm ñ tìm hi u các h n ch và ti m năng t i ñ a phương. Các ñi m m nh có tr thành cơ h i cho ngư i dân tăng thu nh p và ñ m b o an ninh lương th c hay không? N u qu n lý y u thì nó s gây hi m ho như th nào, nh ng thách th c trong công cu c c i ti n h sinh thái nông nghi p và nâng cao thu nh p c a ngư i dân. B ng 2-3. H n ch và cơ h i c a c ng ñ ng ngư i Thái, xã Bình Chu n, Con Cuông, Ngh An. ði m m nh ði m y u Phát tri n m nh chăn nuôi ñ i gia súc Thi u v n, thi u k thu t Th a lao ñ ng Thi u nư c tư i ð ñ t tr ng lu ng Cơ s h t ng còn y u kém D i dào lâm s n ngoài g Cơ h i Thách th c, hi m ho Th trư ng thu n l i D ch h i Chính sách giao ñ t giao r ng Thiên tai Chương trình 135 (Ngu n: Nguy n Vinh Quang, 2004) Phân tích ma tr n S d ng ma tr n ñ so sánh các ngu n thu nh p, t m quan tr ng c a cây tr ng, v t nuôi trong HSTNN t i ñ a phương. Quá trình này ñư c th c hi n thông qua th o lu n nhóm gi a nh ng ngư i nông dân có kinh nghi m t i ñ a phương (B ng 2-4). ng ñ t B ng 2-4. Phân tích ma tr n và t m quan tr ng c a các hình th cs d Lúa nương S n Ngô Dong ri ng Lâm s n T ng Lúa nư c Lúa nư c Lúa nư c Lúa nư c Lúa nư c Lâm s n 4 Lúa nương Lúa nương Ngô Lúa nương Lâm s n 2 Sn Ngô Dong ri ng Lâm s n 0 Ngô Dong ri ng Lâm s n 2 Dong ri ng Lâm s n 2 Lâm s n 5 Ngu n: Nguy n Thanh Lâm, 2006 Cây v n ñ nh hư ng c a quá trình m r ng di n tích canh tác nương r y t i s c kho c a ngư i dân 43
nh hư ng s c kho Thi u ăn Năng su t cây tr ng gi m ð t b suy thoái, kh năng gi nư c kém ð t xói mòn nghiêm tr ng Lũ quét R ng b tàn phá M r ng di n tích canh tác nương r y Hình 2-11. nh hư ng c a quá trình m r ng di n tích canh tác nương r y t i s c kho c a ngư i dân Cây logic S d ng cây logic ñ xác ñ nh quy t ñ nh c a ngư i nông dân. Hơn ai h t, ngư i nông dân hi u rõ ñ t ñai, h th ng s n xu t c a t ng vùng. L a ch n cây tr ng cho t ng chân ñ t, t ng th i v ñ u có cái “lý” c a ngư i nông dân. Trong nhi u trư ng h p, cái “lý” c a ngư i dân và nh n xét c a nhà khoa h c không trùng nhau. 44
ð a hình, kh năng tư i tiêu Lúa - Ngô Cao 1v Lúa - Khoai Rau Lúa nư c Vàn 2v 2v Trũng 1v Lúa - Cá Cá Hình 2-12. Các chi n lư c s d ng ñ t d a trên logic và kinh nghi m c a ngư i dân Ví d 1: Gi i thi u v phân tích h sinh thái nông nghi p vùng ven ñô, ñ ng b ng sông H ng (Gi i thi u thông qua nh) Gi i thi u các ñ c thù c a ngư i dân vùng ngo i thành: 1. H th ng canh tác; 2. Chuy n ñ i s d ng ñ t; 3. Cu c s ng vùng nông thôn; 4. S d ng lao ñ ng; 5. Các v n ñ môi trư ng. Làm thuê Cây hoa Ca & cây hàng c nh d ch v H nông dân ngo i thành Chăn Nuôi nuôi cá Tr ng tr t Hình 2-13. ða d ng hoá thu nh p c a ngư i nông dân ngo i thành Hà N i. 45
Tóm t t • Nông nghi p ngo i thành có s bi n ñ i sâu s c v chuy n d ch cơ c u cây tr ng và v t nuôi cho n n nông nghi p hàng hoá; • N n nông nghi p mang tính ña d ng và thâm canh cao; • Thu nh p c a ngư i dân có t nhi u ngu n; • Nh ng t n t i: thi u ñ t s n xu t, ô nhi m. 3.4 Phương pháp thu th p s li u RRA L ch s hình thành • Tên g i “ñi u tra nhanh” (Rapid Appraisal) xu t phát t nhan ñ m t h i th o t ch c vào tháng 10/1978 t i vi n nghiên c u phát tri n, nư c Anh. • ði u tra ch n ñoán (Reconnaissance survey)/ñi u tra khám phá (1981-1982) • ði u tra nông nghi p không chính th ng (bán chính quy) • RRA (Chambers, 1983) ð nh nghĩa RRA o “ði u tra không s d ng b ng h i” (Shaner và c ng s , 1982) o “ði u tra bán c u trúc r ng l n k t h p v i quan sát” (Honadle, 1979). o “K thu t ñi u tra m i trong nông nghi p: R ti n, th c ti n và nhanh chóng” (Bradfield, 1981). o Là m t nghiên c u ban ñ u ñ hi u tình hu ng ñ a phương; ñư c th c hi n b i nhóm nghiên c u liên ngành trong th i gian ít nh t là 4 ngày và không quá 3 tu n; thông tin thu lư m ñư c thông qua quan sát và ph ng v n ñ tr l i các câu h i nghi v n ñ t ra. ð th c hi n t t RRA (áp d ng cho phân tích h sinh thái nông nghi p t i CARES) (i) Th i gian: 4-20 ngày Nhóm nghiên c u ña ngành/liên ngành (ii) (iii) S d ng các ñ cương ng n g n, ñơn gi n và chú ý nghiên c u các v n ñ v thách th c và cơ h i c a HSTNN c p ñ c ng ñ ng hay t ng nhóm. S p x p th i gian h p lý ñ có s tương tác, chia s thông tin và tư li u (iv) trong nhóm nghiên c u. Thu th p ñ y ñ thông tin hi u qu nh t trong qu th i gian và phương (v) pháp thu th p s li u cho phép. C i thi n ch t lư ng thông tin thu ñư c t ph ng v n: l a ch n ngư i (vi) cung c p thông tin, ngư i ph ng v n, nhóm ph ng v n, tránh nh ng câu h i tr c ti p, s d ng phiên d ch ñúng ch , k t h p gi a ph ng v n và quan sát tr c ti p. (vii) Nâng cao ch t lư ng quan sát thông qua s d ng các ch s , máy nh và các k thu t ñ c bi t. (viii) T ng nhóm ph i hoàn thành báo cáo c a mình càng nhanh càng t t. ð m b o ch c ch n k t qu nghiên c u ph i có ý nghĩa ñ i v i các quá (ix) trình ra quy t ñ nh. Tránh trư ng h p ñoán già ñoán non, nghiên c u t n m n, không sát th c (x) t và ñi ngư c l i các nghiên c u cơ b n. (xi) S d ng b n li t kê các n i dung và l trình các công vi c c a t ng thành viên/nhóm ñ m i ngư i ph i h p m t cách nh p nhàng. Nh ng v n ñ ti m n o ðoán già ñoán non → nguy hi m khi các k ho ch hành ñ ng ti p theo l i d a trên nh ng k t lu n mang tính c m tính. o Rư m rà: b nhi u th i gian nghiên c u v n v t có th là ch m ti n ñ c a d án. 46
o Nghiên c u h i h t: “d o qua ph phư ng, d o qua th trư ng” thi u các quan sát k lư ng và mang tính logic c a nó. Nghiên c u ch mang tính mô t nhưng không ñ c p ñ n các m i quan h c a các s ki n; nghiên c u ít hơn 4 ngày c ng ñ ng. o Th i gian là y u t h n ch c a RRA. o Không c ng nh c trong vi c tri n khai theo ñ cương nghiên c u. B ng li t kê các công vi c cho RRA • ð a ñi m nghiên c u:…….. • M c ñích:…………………….. • Thành ph n ñoàn nghiên c u (h tên, chuyên ngành, nhi m v ) • Th i gian thu th p s li u:….. • Th i gian th o lu n nhóm nghiên c u:…. • S h ph ng v n • Phương pháp ch n h • T l v gi i tính, tu i, ngh nghi p c a nh ng ngư i ñư c ph ng v n. • S lư ng ngư i cung c p thông tin chính (KI) • Phương pháp l a ch n KI • Ngh nghi p c a KI • Lo i thông tin t ngư i cung c p thông tin:…. • Th o lu n nhóm theo các ch ñ :… • Th i h n ñ hoàn thành báo cáo:…………. Gi i thi u các phương pháp áp d ng t i CARES trong ñi u tra phân tích HSTNN Các bư c cơ b n 1. Thông báo m c ñích, ch ñ , ñ a ñi m d ñ nh nghiên c u cho các thành viên liên quan. 2. Thu x p th i gian h p các ñ i tác/thành viên nghiên c u 3. Th o lu n các ch ñ n i dung nghiên c u, câu h i nghiên c u. 4. ðưa ra các phương pháp nghiên c u phù h p 5. Các l p thông tin c n thu th p 6. D trù k ho ch tri n khai Ví d : Nghiên c u h th ng canh tác o M i quan h gi a dân t c và h th ng canh tác o Các h th ng canh tác khác nhau t i lưu v c sông C o Ngư i dân ñ i phó v i xói mòn ñ t canh tác như th nào? o H th ng canh tác nào có tác d ng b o qu n C nhi u nh t? o H th ng canh tác gi a Lào và Vi t Nam gi ng nhau? o Có t n t i nh ng m i quan h gi a nhóm dân t c và các h th ng canh tác c th /chi n lư c cho sinh k ? o Nh ng h th ng canh tác này s d ng b hoá và tái sinh như th nào? H canh tác nương r y o Tác ñ ng c a các ki u Canh tác nương r y ñ n m t r ng và ñ i tr c? o Qu n lý Canh tác nương r y và qu n lý r ng t i lưu v c sông C o Vai trò c a Canh tác nương r y trong kinh t h . Phương pháp nghiên c u: C p ñ nông h /m nh ru ng: 47
1. Nh t ký (Diaries) 2. Ư c tính sinh kh i (biomass estimation) 3. Bán c u trúc (SSI) 4. Phi u ñi u tra (Questionnaires) 5. Quan sát có s tham gia (Participatory observation) 6. Lát c t (Transects) 7. ðo năng su t (Yield measurements in plots) 8. Phương pháp l y m u nư c (Water sampling) 9. Phương pháp ño xói mòn (Pin / balance methods) 10. Bài t p v b n ñ (Mapping exercise) 11. X p h ng (Ranking exercises) 12. Phân lo i giàu nghèo (Wealth rankings) C p ñ Làng b n: (i) Ph ng v n nhóm (ii) Nhóm m c tiêu (iii) Bài t p x p h ng (iv) Lát c t (v) Phân lo i giàu nghèo Ph ng v n ngư i cung c p thông tin chính (vi) (vii) Li t kê s ki n l ch s (Historical time lines) (viii) L ch th i v Sơ ñ Venn (ix) Cây v n ñ (x) (xi) Cây logic (xii) Ma tr n C p ñ xã & huy n (i) RS / GIS/ Phân tích không gian (ii) Ph ng v n theo m c tiêu (iii) Ph ng v n ngư i cung c p thông tin chính Quan sát (Th trư ng, giao thông) (iv) (v) Thu th p s li u th c p 3.5 ð c ñi m h sinh thái nông nghi p Th o lu n và trao ñ i v ñ c ñi m h th ng c n ph i d a trên quan ñi m và sơ ñ phân tích cơ c u/thành ph n c a h sinh thái nông nghi p. Nh ng công vi c này nh m xác ñ nh các m i quan h và nh ng quy t ñ nh ch ch t. Kinh nghi m cho th y r ng phân tích môi trư ng h th ng hay các ñ c tính c a h sinh thái nông nghi p ph i ñư c nhìn nh n t t c các góc ñ và các m c ñ khác nhau như c p khu v c, làng xã, nông h , th a ru ng, v.v. (Conway, 1985). Tuy nhiên, vào giai ño n cu i cùng c a phân tích thành ph n và cơ c u c a h th ng, ngư i ta thư ng tóm t t nh ng ñ c ñi m quan tr ng c a h th ng và nh ng m i quan h ch ch t là chìa khoá cho các tác ñ ng và ñi u khi n h th ng. 48
B ng 2-5. Ví d v các m i quan h ch ch t và các ch s xác ñ nh các thu c tính c a h th ng c a h sinh thái nông nghi p vùng ðông B c Thái Lan và Lào ð c ñi m ðông B c Thái Lan Núi phía B c c a CHDCND Lào h t h ng Năng su t Năng su t lúa th p Nhu c u th trư ng th gi i tăng - - ði u ki n ngu n tài - m nh (t EEC) nguyên nư c - Chính sách tr giá phân bón c a nhà nư c. - Xu t hi n d u hi u c a Phát tri n tài nguyên nư c thâm canh cây tr ng - n ñ nh Khô h n, lũ l t, mưa Lư ng mưa, ñ c bi t hi n tư ng - - n ng th t thư ng lũ l t và h n hán ða d ng hoá s n xu t Năng su t lúa th p trên chân - - ru ng vàn cao V n ñ di dân thành ph còn r t - ph bi n ða d ng hoá s n xu t nông - nghi p còn h n ch Gia tăng nhi m m n B n v ng - R ng b suy thoái - Gia tăng t l n trong c ng - Xói mòn và suy gi m - dinh dư ng ñ ng - B o v ñ t, nư c, cây Phá hu các m i quan h , ñ o - ñ c truy n th ng tr ng - Tính h p tác - Quy n hư ng d ng ñ t Công b ng - Phân b tín d ng Chia s lương th c - Nông nghi p t cung t - ða d ng hoá s n ph m cp - - ða d ng hoá nông nghi p Các chương trình phát tri n nông - - Liên h gi a các t ch c, thôn c a chính ph n l c c a các c p chính quy n Ngu n: Conway, 1985; Gillogly và ctv., 1990. 3.6 Câu h i khoá (câu h i tr ng tâm) 3.6.1 Câu h i khoá (câu h i tr ng tâm) Câu h i tr ng tâm n y sinh t các bư c phân tích h sinh thái nông nghi p trong quá trình xác ñ nh h th ng, thu c tính c a h th ng và h th ng môi trư ng xung quanh. Các câu h i này c n ñư c ghi chép l i c n th n và chúng ñư c hi u ch nh l i thông qua ý ki n t p th các nhà nghiên c u trong khuôn kh c a các thông tin s n có. Kinh nghi m c a các nhà nghiên c u thu c m ng lư i các trư ng ð i h c ðông Nam Á (SUAN) ñã ch ra r ng m t s câu tr l i có th ñư c tìm th y ngay l p t c trong quá trình ñi th c t xu ng ñi m nghiên c u, m t s câu h i khác c n ph i ñi u ch nh n i dung cho phù h p v i ñi u ki n th c t và m t s câu h i khác t ra hão huy n, không sát v i tình hình t i ñ a phương. Trong ñi u tra nhanh nông thôn, các nhà nghiên c u thư ng chu n b s n m t b các câu h i mang tính ch t ñ nh hư ng nghiên c u và nh m thu th p ñ y ñ thông tin trên th c ñ a. B câu h i này ñư c thi t l p nh nh ng bu i th o lu n ho c h i th o gi a các thành viên nghiên c u. T m quan tr ng c a câu h i khoá và gi thi t nghiên c u: 49
o Giúp các nhà nghiên c u STNN có m t hư ng ñi tr ng tâm, gi i quy t v n ñ theo ñúng m c tiêu ñ t ra; o L a ch n ñư c các phương pháp thu th p s li u và phân tích phù h p; o Ti t ki m ñư c th i gian, công s c, kinh phí t lúc xây d ng ý tư ng ñ n khi ñi xu ng th c ñ a thu th p s li u và phân tích ñ tìm ra gi i pháp; Trong quá trình xây d ng các câu h i khoá, m t s lưu ý ñ i v i nhà nghiên c u ñư c ñ c p nh m tránh nh ng sai sót ñáng ti c có kh năng x y ra như sau: o Không ñưa ra nh ng câu h i mang tính thành ki n s d n ñ n l ch hư ng trong phương pháp nghiên c u; Ví d : Có ph i vi c tr ng cà phê ñem l i thu nh p cao hơn tr ng ñi u hay không? o Câu h i ñưa ra ph i có ñ a ch (cho ai, ñ làm gì, …); o Luôn ñ t ra câu h i: li u ta có th ñ t câu h i c th hơn n a không; o Xây d ng m t t p h p câu h i ph ñ ph c v cho câu h i chính. Các câu h i khoá s ñư c xây d ng và thi t k tuỳ theo m c ñích c a nhà nghiên c u. Các d ng câu h i s khác nhau theo m c ñ quan tâm c a nh ng ngư i xây d ng lên nó. Ví d : cán b khoa h c k thu t chú ý nhi u hơn ñ n các bi n pháp k thu t, nhà chính sách chú ý ñ n khía c nh qu n lý. Ví d : o Tr ng r ng theo ki u nông lâm k t h p có tác d ng như th nào ñ i v i m c ñ ñ t b xói mòn? (B NN và PTNT); o Quá trình giao ñ t, giao r ng cho các c ng ñ ng dân cư t nh Ngh An g p nh ng khó khăn gì? (nhà chính sách, qu n lý); o C ng ñ ng s ng g n r ng s g p nh ng khó khăn gì khi th c hi n chính sách h n ch canh tác nương r y? (chính sách) o Nh ng nhân t nào c n tr ngư i dân tr ng ngô lai? (khuy n nông) 3.6.2 Câu h i khoá và câu h i ph Kinh nghi m cho th y ñ ñi ñ n ñích bao gi ngư i ta cũng ph i tr i qua các giai ño n trung gian. Bên c nh các câu h i khoá ngư i ta ph i ñ t ra hàng lo t các câu h i ph ñ ph c v cho câu h i tr ng tâm. Ví d : Quá trình giao ñ t, giao r ng cho các c ng ñ ng dân cư t nh Ngh An di n ra như th nào? (câu h i khoá). Ngư i cung c p thông tin s tr l i câu h i này, nhưng thông tin thu th p ñư c d b phân tán và có th b thi u thông tin. Cán b ph ng v n ph i d a vào b các câu h i ph ñ thu th p thông tin như sau: Ai là ngư i th c hi n quá trình giao ñ t giao r ng? • T l s h ñư c giao ñ t giao r ng? • Ngư i dân ñã làm gì v i m nh r ng ñư c giao? • Nh ng ñi u ràng bu c/quy ñ nh/cam k t có ñư c ngư i dân ph c tùng hay không? • Ngư i dân ñư c hư ng l i nh ng gì thông qua quá trình giao ñ t giao r ng? • Ngư i dân có thái ñ /ph n h i như th nào v i ti n trình giao ñ t r ng? • Nh ng b t c p trong quá trình giao ñ t giao r ng là gì? • 50
3.7 Xây d ng ñ cương nghiên c u và th c hi n Giai ño n cu i cùng c a phân tích h sinh thái nông nghi p là ki m ch ng các gi thuy t trong phòng thí nghi m ho c trên th c nghi m. Trong giai ño n này các h i th o ña ngành có th ñư c t ch c nh m xây d ng các ñ cương nghiên c u và thi t l p l trình th c hi n nghiên c u/d án. K t qu các h i th o ki u này có th gi ng như các chương trình nghiên c u ñư c xây d ng lên t các cá nhân ho c t p th nghiên c u. Nhưng nó có ñi m khác bi t quan tr ng là nó ñư c xây d ng t t p th ña ngành, liên ngành. ð ng th i các k t qu ñư c ph n h i và ñư c xem xét m t cách chi ti t t i các h i th o. Th c t cho th y r ng không nh t thi t t t c các câu h i khoá ñư c tr l i ho c nghiên c u b i t t các thành viên trong trong h i th o. M t s câu h i có th thu c lĩnh v c n m ngoài kh năng chuyên môn c a các thành viên trong nhóm phân tích h sinh thái nông nghi p. Nhưng ban t ch c h i th o có th m i các thành viên khác có liên quan ñ n l nh v c chuyên môn tham gia vào quá trình nghiên c u. Trong ph n này sinh viên s làm quen v i các ki u thi t k ñ cương nghiên c u ñư c s d ng trong phân tích h sinh thái nông nghi p. Tính ña d ng c a các hư ng nghiên c u ph thu c vào m c ñích, n i dung, th i gian, ñ l n và kh năng c a các nhà nghiên c u. Phương pháp xây d ng ñ cương nghiên c u h sinh thái nông nghi p v i nh ng lưu ý và phân tích t m quan tr ng c a các công ño n/các bư c nghiên c u ñư c trình bày như sau: • V n ñ ho c m c ñích nghiên c u: Anh (ch ) mu n nghiên c u v n ñ gì? o T i sao? o V n ñ ñó có ý nghĩa th c ti n hay không? o ðóng vai trò gì trong quá trình phát tri n m t n n nông nghi p b n v ng? o • T ng quan tài li u: Nh ng công trình nghiên c u ñ c p v n ñ nghiên c u c a anh (ch ) như th nào? o Cơ s lý lu n v v n ñ c n nghiên c u m c ñ nào? o Nh ng nghiên c u liên quan? o Các k t qu nghiên c u ñ ng nh t hay ñưa ra các k t qu trái ngư c nhau? o Anh (ch ) có c m th y th t s c n thi t ñ c p nh t và c ng c các kh i lý thuy t và o th c ti n ñó hay không? • N i dung nghiên c u: o ð thu th p s li u phù h p thì ñ i tư ng nghiên c u/n i dung nghiên c u là gì (ph i h t s c rõ ràng)? o Xác ñ nh n i dung c th , các n i dung ph ñ h tr ho c làm rõ ý nghĩa c a n i dung chính. Anh (ch ) hãy xem xét, li u có phương pháp nào ñ thu th p các n i dung anh (ch ) mu n tìm hi u? Phương pháp có ñư c m i ngư i công nh n hay không? Anh (ch ) có áp d ng nh ng phương pháp ñó ñư c không? o N u như v y, anh (ch ) s làm như th nào? Nh ng nhân t nào s nh hư ng ñ n n i dung nghiên c u c a anh? Làm th nào mà anh (ch ) gi m thi u các tác ñ ng nhi u lo n ñó? • Các công c thu th p s li u: o Các thông s c th trong nghiên c u c a anh (ch ) là gì? o Làm th nào ñ xác ñ nh và ño ñ m các ch s ñó? 51
o Các khái ni m và phương pháp quan tr c thu th p thông tin và phân tích s li u c a anh (ch ) có l p l i hay khác v i nghiên c u trư c ñó hay không? o N u anh (ch ) mu n xây d ng riêng cho mình các phương pháp riêng bi t thì hãy li t kê và mô t k lư ng phương pháp áp d ng cho vào ph n ph l c ñ ngư i ñ c ti n theo dõi. • Phương pháp thu th p s li u: Anh (ch ) s thu th p s li u như th nào cho nghiên c u c a mình? Anh (ch ) s làm thí nghi m ho c ñi u tra? Anh ch s nghiên c u ngoài th c ñ a ho c phân tích l i s li u c a ngư i khác? T t nhiên anh (ch ) s s d ng nhi u phương pháp nghiên c u. • Phân tích s li u: Hãy nêu rõ các d ng phân tích ho c phương pháp anh mu n áp d ng trong nghiên c u. Hãy ñưa ra các logic c a anh (ch ) trong quá trình phân tích. Anh mu n mô t /nghiên c u m t cách chính xác hay anh mu n nghiên c u xu hư ng. Anh (ch ) mu n nghiên c u và gi i thích các s ki n hay hi n tư ng và d ñoán trong tương lai d a trên nh ng lu n c khoa h c? • K ho ch th c hi n: Anh (ch ) s g p r t nhi u thu n l i trong quá trình nghiên c u/th c hi n d án n u anh (ch ) xây d ng ñư c k ho ch t ng bư c th c hi n nghiên c u. Th m chí trong ñ cương nghiên c u không có d trù thì anh (ch ) hãy lên k ho ch cho b n thân anh (ch ). Anh (ch ) s g p phi n toái ho c ch m ti n ñ nghiên c u n u như th i khoá bi u các công vi c chưa ñư c th c hi n theo ñúng l trình. • D trù kinh phí: Khi anh (ch ) mu n cơ quan tài tr trang tr i các chi phí trong quá trình nghiên c u, anh (ch ) ph i li t kê chi ti t các kho n chi theo yêu c u c a cơ quan tài tr . Thông thư ng nó bao g m các kho n ñi l i, công tác phí, máy móc, văn phòng ph m, photocopy, in n, ñi n tho i và g i thư. Th m chí các d án nghiên c u ñư c trang tr i b i b n thân anh (ch ) thì các kho n chi cũng nên li t kê ñ anh (ch ) qu n lý tài chính m t cách t t hơn. K t lu n Như các anh (ch ) ñã th y các ph n trình bày trên, n u anh (ch ) mu n nghiên c u v h sinh thái nông nghi p thì anh (ch ) ph i xây d ng ñ cương nghiên c u d a trên nguy n v ng và t m lòng yêu ngh c a cá nhân anh (ch ), th m chí giáo viên ho c cơ quan tài tr không b t anh (ch ) ph i làm như v y. N u anh (ch ) mu n ñ u tư th i gian và năng lư ng cho nh ng d án như th thì anh (ch ) hãy c g ng làm t t c nh ng gì có th ñ ñ m b o ch c ch n r ng ngư i tr ng cây s có ngày ñư c hái qu . Tài li u ñ c thêm Conway, G.R. 1985. Agroecosystem analysis. Agricultural administration 20, 31-55. Peter M. Horne và Werner W.S. 2002. Phát tri n các gi i pháp nông nghi p cho nông h ; cách kh i ñ u v i phương pháp ti p c n có s tham gia. D ch ra ti ng Vi t b i Lê Văn An và Tôn N Tiên Sa. ACIAR và CIAT xu t b n. Ph m Chí Thành, Ph m Ti n Dũng, Ðào Châu Thu, Tr n Ð c Viên. 1996. H th ng nông nghi p. Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i. Tr n Ð c Viên. 1998. Sinh thái h c nông nghi p. Nhà xu t b n Giáo d c. Hà N i. 52