GIÁO TRÌNH SỬ DỤNG THUỐC BẢO VỆ THỰC VẬT PHẦN 1

Chia sẻ: Nguyen Trinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

456
lượt xem 174
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ ĐỘC CHẤT HỌC NÔNG NGHIỆP Để đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng do bùng nổ dân số, cùng với xu hướng đô thị hóa công nghiệp hóa ngày càng mạnh, con người chỉ còn một cách duy nhất: thâm canh để tăng sản lượng cây trồng. Khi thâm canh cây trồng, một hậu quả tất yếu không thể tránh được là gây mất cân bằng sinh thái, kéo theo sự phá hoại của dịch hại ngày càng tăng....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH SỬ DỤNG THUỐC BẢO VỆ THỰC VẬT PHẦN 1

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I PGS.TS. Nguy n Tr n Oánh (Ch biên) TS. Nguy n Văn Viên , KS.Bùi Tr ng Th y GIÁO TRÌNH S D NG THU C B O V TH C V T Hµ néi – 2007
L I NÓI ð U T th p niên 70 c a th k 20, cùng v i s phát tri n vũ bão c a các ngành khoa h c khác, lĩnh v c hoá h c và k thu t s d ng thu c b o v th c v t (BVTV) ñã có s ñ i thay r t m nh m : S hi u bi t sâu s c hơn v phương th c tác ñ ng c a thu c BVTV ñã cho phép phát hi n ra nhi u ho t ch t m i có phương th c tác ñ ng khác trư c, có hi u l c cao v i d ch h i, dùng li u th p, nhưng l i an toàn v i ñ ng v t máu nóng và các sinh v t khác không ph i ñ i tư ng phòng tr . S ti n b trong công ngh gia công, ñóng gói, công ngh s n xu t ch t ñ n và ph gia cho phép gia công ñư c nhi u d ng ch ph m m i, ñáp ng ñư c yêu c u qu n lý thu c BVTV ngày càng ch t ch c a các qu c gia và các t ch c qu c t . Do khuôn kh cu n sách và s ti t h c h n ch , nên chúng tôi ch mong trình bày ñư c nh ng ki n th c cơ b n v thu c BVTV m t cách h th ng ñ ngư i sinh viên ngành BVTV khi ra trư ng có th áp d ng. ð ng th i cu n sách này cũng có th là tài li u tham kh o cho cán b k thu t trong và ngoài ngành. N i dung cu n sách g m hai ph n: Ph n A: “Nh ng hi u bi t chung v thu c BVTV, qu n lý và s d ng” nh m cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c cơ b n trong lĩnh v c thu c BVTV và ñ c bi t các cơ s khoa h c nh ng qui ñ nh c a Nhà nư c ta v vi c s d ng an toàn và hi u qu thu c. Ph n B: “Các thu c b o v th c v t”, cung c p cho sinh viên ngành nông nghi p nh ng ñ c tính sinh h c cơ b n c a các nhóm thu c BVTV. ð gi i quy t mâu thu n gi a s lư ng và ch ng lo i thu c BVTV Vi t nam, tăng nhanh v i khuôn kh cu n sách h n h p, nên chúng tôi ch gi i thi u ñ c ñi m chung c a t ng nhóm thu c (phân lo i theo thành ph n hoá h c) và tên chung c a m t s lo i thu c thông d ng nh t trong nhóm ( có lưu ý ñ n các thu c n m trong danh m c ñã ñăng ký Vi t nam). Giáo trình “S d ng thu c B o v th c v t” ñư c biên so n trong khuôn kh c a chương trình môn h c do t p th cán b B môn B nh cây-Nông dư c- Khoa Nông H c- Trư ng ñ i h c Nông Nghi p Hà N i ch u trách nhi m như sau: - Ch biên: PTS.TS. Nguy n Tr n Oánh - Bài m ñ u và ph n A: Nh ng hi u bi t chung v thu c B o V Th c v t, qu n lý và s d ng thu c do PGS.TS. Nguy n Tr n Oánh biên so n. - Ph n B: Các lo i thu c b o v th c v t: + Chương VII: Thu c tr sâu và các ñ ng v t gây h i khác ; chương IX; Thu c xông hơi; Chương X; Thu c tr c ; Chương XI: Ch t ñi u khi n sinh trư ng cây tr ng do TS. Nguy n Văn Viên biên so n. + Chương VIII: Thu c tr b nh do KS.Bùi Tr ng Th y biên so n. Tuy có nhi u c g ng, nhưng do thu th p thông tin còn chưa ñ y ñ , c ng v i trình ñ c a ngư i biên so n có h n, nên cu n sách này không th tránh ñư c thi u sót. Nhóm tác gi r t mong nh n ñư c nhi u ý ki n ñóng góp c a b n ñ c trong và ngoài ngành ñ vi c biên so n giáo trình này trong nh ng l n sau ñư c t t hơn. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………2
Trư c khi h c môn S d ng thu c b o v th c v t, c n ph i h c môn Công trùng chuyên khoa, B nh cây chuyên khoa ho c Côn trùng nông nghi p, B nh cây nông nghi p. CÁC TÁC GI Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………3
M ð U VAI TRÒ C A BI N PHÁP HOÁ H C BVTV TRONG S N XU T NÔNG NGHI P; L CH S PHÁT TRI N, XU HƯ NG VÀ TÌNH HÌNH S D NG THU C BVTV TRÊN TH GI I VÀ VI T NAM Giúp h c viên th y rõ ñư c vai trò quan tr ng c a bi n pháp hoá h c trong s n xu t nông nghi p. Gi i thi u cho h c viên l ch s phát tri n c a bi n pháp này cũng như tình hình s d ng thu c BVTV và xu hư ng nghiên c u thu c BVTV th gi i và Vi t nam, ñ h c viên thêm yêu ngh và h ng thú v i môn h c. 1.VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA C A BI N PHÁP HÓA H C BVTV TRONG S N XU T NÔNG NGHI P: ð ñáp ng ñư c nhu c u ngày càng tăng do vi c bùng n dân s , cùng v i xu hư ng ñô th hoá và công nghi p hoá ngày càng m nh, con ngư i ch còn m t cách duy nh t: thâm canh ñ tăng s n lư ng cây tr ng. Khi thâm canh cây tr ng, m t h u qu t t y u không th tránh ñư c là gây m t cân b ng sinh thái, kéo theo s phá ho i c a d ch h i ngày càng tăng. ð gi m thi t h i do d ch h i gây ra, con ngư i ta ph i ñ u tư thêm kinh phí ñ ti n hành các bi n pháp phòng tr , trong ñó bi n pháp hoá h c ñư c coi là quan tr ng. 1.1. Bi n pháp hoá h c BVTV ñóng m t vai trò quan tr ng trong s n xu t nông nghi p v i nhi u ưu ñi m n i tr i: -Thu c hoá h c có th di t d ch h i nhanh, tri t ñ , ñ ng lo t trên di n r ng và ch n ñ ng nh ng tr n d ch trong th i gian ng n mà các bi n pháp khác không th th c hi n ñư c. -Bi n pháp hoá h c ñem l i hi u qu phòng tr rõ r t, kinh t , b o v ñư c năng su t cây tr ng, c i thi n ch t lư ng nông s n và mang l i hi u qu kinh t , ñ ng th i cũng giúp gi m ñư c di n tích canh tác. -Bi n pháp hoá h c d dùng, có th áp d ng nhi u vùng khác nhau, ñem l i hi u qu n ñ nh và nhi u khi là bi n pháp phòng tr duy nh t. ð n nay, thu c BVTV ñã ñ l i nh ng d u n quan tr ng trong h u h t các lĩnh v c c a n n nông nghi p hi n ñ i. Nhưng loài ngư i v n ti p t c tìm ki m các d ng s n ph m m i d s d ng hơn, có hi u l c tr d ch h i cao hơn, thân thi n hơn v i môi sinh và môi trư ng. 1.2. Thu c BVTV cũng là m t trong nh ng nhân t gây m t n ñ nh môi trư ng. Do b l m d ng, thi u ki m soát, dùng sai, nên nhi u m t tiêu c c c a thu c BVTV ñã b c l như: gây ô nhi m ngu n nư c và ñ t; ñ l i dư lư ng trên nông s n, gây ñ c cho ngư i và nhi u loài ñ ng v t máu nóng; gây m t s cân b ng trong t nhiên, làm suy gi m tính ña d ng c a sinh qu n, xu t hi n các loài dich h i m i, t o tính ch ng thu c c a d ch h và làm ñ o l n các m i quan h phong phú gi a các loài sinh v t trong h sinh thái, gây bùng phát và tái phát d ch h i, d n ñ n hi u l c phòng tr c a thu c b gi m sút ho c m t h n. ð s d ng thu c BVTV ñư c hi u qu và an toàn, chúng ta ph i hi u ñúng và th c hi n ñúng nguyên t c “b n ñúng”: ðúng thu c; ðúng lúc; ðúng n ng ñ li u lư ng và ðúng cách. Mu n th c hi n t t ñư c các nguyên t c trên, chúng ta ph i hi u th u ñáo m i quan h qua l i gi a ch t ñ c, d ch h i và ñi u ki n ngo i c nh.; ph i k t h p hài hoà gi a bi n pháp hoá h c v i các bi n pháp BVTV khác trong h th ng phòng tr t ng h p. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………4
2. L CH S PHÁT TRI N C A BI N PHÁP HOÁ H C, TÌNH HÌNH S N XU T VÀ S D NG THU C BVTV TRÊN TH GI I VÀ VI T NAM: 2.1. L ch s phát tri n c a bi n pháp hoá h c trên th gi i: Quá trình phát tri n c a bi n pháp hoá h c BVTV trên th gi i có th chia thành m t s giai ño n: Giai ño n 1 (Trư c th k 20) : V i trình ñ canh tác l c h u, các gi ng cây tr ng có năng su t th p, tác h i c a d ch h i còn chưa l n. ð b o v cây, ngư i ta d a vào các bi n pháp canh tác, gi ng s n có. S phát tri n nông nghi p trông ch vào s may r i. Tuy nhiên, t lâu, con ngư i cũng ñã bi t s d ng các loài cây ñ c và lưu huỳnh trong tro núi l a ñ tr sâu b nh. T th k 19, hàng lo t s ki n ñáng ghi nh , t o ñi u ki n cho bi n pháp hoá h c ra ñ i. Benediet Prevest (1807) ñã ch ng minh nư c ñun sôi trong n i ñ ng có th di t bào t n m than ñen Ustilaginales. 1848 lưu huỳnh ñư c dùng ñ tr b nh ph n tr ng Erysiphacea h i nho; dung d ch boocñô ra ñ i năm 1879; lưu huỳnh vôi dùng tr r p sáp Aspidiotus perniciosus h i cam (1881). M ñ u cho vi c dùng các ch t xông hơi trong BVTV là s ki n dùng HCN tr r p v y Aonidiella aurantii h i cam (1887). Năm 1889, aseto asenat ñ ng ñư c dùng tr sâu Leptinotarsa decemeatas h i khoai tây; 1892 gipxin (asenat chì) ñ tr sâu ăn qu , sâu r ng Porthetria dispr. N a cu i th k 19 cacbon disulfua (CS2) ñư c dùng ñ ch ng chu t ñ ng và các r p Pluylloxera h i nho. Nhưng bi n pháp hoá h c lúc này v n chưa có m t vai trò ñáng k trong s n xu t nông nghi p. Giai ño n 2 ( T ñ u th k 20 ñ n năm 1960): Các thu c tr d ch h i h u cơ ra ñ i, làm thay ñ i vai trò c a bi n pháp hoá h c trong s n xu t nông nghi p. Ceresan - thu c tr n m thu ngân h u cơ ñ u tiên (1913); các thu c tr n m lưu huỳnh (1940); r i ñ n các nhóm khác. Thu c tr c còn xu t hi n mu n hơn (nh ng năm 40 c a th k th k 20). Vi c phát hi n kh năng di t côn trùng c a DDT (năm 1939) ñã m ra cu c cách m ng c a bi n pháp hoá h c BVTV. Hàng lo t các thu c tr sâu ra ñ i sau ñó: clo h u cơ (nh ng năm 1940-1950); các thu c lân h u cơ, các thu c cacbamat (1945-1950). Lúc này ngư i ta cho r ng: M i v n ñ BVTV ñ u có th gi i quy t b ng thu c hoá h c. Bi n pháp hoá h c b khai thác m c t i ña, th m chí ngư i ta còn hy v ng, nh thu c hoá h c ñ lo i tr h n m t loài d ch h i trong m t vùng r ng l n. T cu i nh ng năm 1950, nh ng h u qu x u c a thu c BVTV gây ra cho con ngư i, môi sinh và môi trư ng ñư c phát hi n. Khái ni m phòng tr t ng h p sâu b nh ra ñ i. Giai ño n 3 (nh ng năm 1960- 1980): Vi c l m d ng thu c BVTV ñã ñ l i nh ng h u qu r t x u cho môi sinh môi trư ng d n ñ n tình tr ng, nhi u chương trình phòng ch ng d ch h i c a nhi u qu c gia và các t ch c qu c t d a vào thu c hoá h c ñã b s p ñ ; tư tư ng s hãi, không dám dùng thu c BVTV xu t hi n; th m chí có ngư i cho r ng, c n lo i b không dùng thu c BVTV trong s n xu t nông nghi p. Tuy v y, các lo i thu c BVTV m i có nhi u ưu ñi m, an toàn hơn ñ i v i môi sinh môi trư ng, như thu c tr c m i, các thu c tr sâu nhóm perethroid t ng h p (1970), các thu c tr sâu b nh có ngu n g c sinh h c hay tác ñ ng sinh h c, các ch t ñi u ti t sinh trư ng côn trùng và cây tr ng v n liên t c ra ñ i. Lư ng thu c BVTV ñư c dùng trên th gi i không nh ng không gi m mà còn tăng lên không ng ng. Giai ño n 4 (t nh ng năm 1980 ñ n nay): V n ñ b o v môi trư ng ñư c quan tâm hơn bao gi h t. Nhi u lo i thu c BVTV m i, trong ñó có nhi u thu c tr sâu b nh sinh h c, có hi u qu cao v i d ch h i, nhưng an toàn v i môi trư ng ra ñ i. Vai trò c a bi n pháp hoá h c ñã Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………5
ñư c th a nh n. Tư tư ng s thu c BVTV cũng b t d n. Quan ñi m phòng tr t ng h p ñư c ph bi n r ng rãi. 2.2. Tình hình s n xu t và s d ng thu c BVTV trên th gi i: M c dù s phát tri n c a bi n pháp hoá h c có nhi u lúc thăng tr m, song t ng giá tr tiêu th thu c BVTV trên th gi i và s ho t ch t tăng lên không ng ng, s ch ng lo i ngày càng phong phú. Nhi u thu c m i và d ng thu c m i an toàn hơn v i môi sinh môi trư ng liên t c xu t hi n b t ch p các qui ñ nh qu n lý ngày càng ch t ch c a các qu c gia ñ i v i thu c BVTV và kinh phí ñ u tư cho nghiên c u ñ m t lo i thu c m i ra ñ i ngày càng l n. Trong 10 năm g n ñây t ng lư ng thu c BVTV tiêu th có xu hư ng gi m, nhưng giá tr c a thu c tăng không ng ng. Nguyên nhân là cơ c u thu c thay ñ i: Nhi u lo i thu c cũ, giá r , dùng v i lư ng l n, ñ c v i môi sinh môi trư ng ñư c thay th d n b ng các lo i thu c m i hi u qu , an toàn và dùng v i lư ng ít hơn, nhưng l i có giá thành cao. Tuy v y, m c ñ u tư v thu c BVTV và cơ c u tiêu th các nhóm thu c tuỳ thu c trình ñ phát tri n và ñ c ñi m canh tác c a t ng nư c. Ngày nay, bi n pháp hoá h c BVTV ñư c phát tri n theo các các hư ng chính sau: -Nghiên c u tìm ra các ho t ch t m i có cơ ch tác ñ ng m i, có tính ch n l c và hi u l c tr d ch h i cao hơn, lư ng dùng nh hơn, t n lưu ng n, ít ñ c và d dùng hơn. Thu c tr sâu tác d ng ch m (ñi u khi n sinh trư ng côn trùng, pheromon, các ch t ph n di truy n, ch t tri t s n) là nh ng ví d ñi n hình. Thu c sinh h c ñư c chú ý dùng nhi u hơn. -Tìm hi u các phương pháp và nguyên li u ñ gia công thành các d ng thu c m i ít ô nhi m, hi u l c dài, d dùng, lo i d n d ng thu c gây ô nhi m môi trư ng. -Nghiên c u công c phun r i tiên ti n và c i ti n các lo i công c hi n có ñ tăng kh năng trang tr i, tăng ñ bám dính, gi m ñ n m c t i thi u s r a trôi c a thu c. Chú ý dùng các phương pháp s d ng thu c khác bên c nh phun thu c còn ñang ph bi n. Thay phun thu c s m, ñ i trà và ñ nh kỳ b ng phun thu c khi d ch h i ñ t ñ n ngư ng. 2.3. L ch s phát tri n c a bi n pháp hoá h c, tình hình s n xu t và s d ng thu c BVTV Vi t nam: Có th chia thành ba giai ño n: Trư c năm 1957: Bi n pháp hoá h c h u như không có v trí trong s n xu t nông nghi p. M t lư ng r t nh sunfat ñ ng ñư c dùng m t s ñ n ñi n do Pháp qu n lý ñ tr b nh g s t cà phê và Phytophthora cao su và m t ít DDT ñư c dùng ñ tr sâu h i rau. Vi c thành l p T Hoá BVTV (1/1956) c a Vi n Kh o c u tr ng tr t ñã ñánh d u s ra ñ i c a ngành Hoá BVTV Vi t nam. Thu c BVTV ñư c dùng l n ñ u trong s n xu t nông nghi p mi n B c là tr sâu gai, sâu cu n lá l n bùng phát Hưng yên (v ðông xuân 1956- 1957). mi n Nam, thu c BVTV ñư c s d ng t 1962. Giai ño n t 1957-1990: Th i kỳ bao c p. Vi c nh p kh u, qu n lý và phân ph i thu c do nhà nư c ñ c quy n th c hi n. Nhà nư c nh p r i tr c ti p phân ph i thu c cho các t nh theo giá bao c p. B ng màng lư i v t tư nông nghi p ñ a phương, thu c BVTV ñư c phân ph i th ng xu ng HTX nông nghi p. Ban Qu n tr HTX qu n lý và giao cho t BVTV hư ng d n xã viên phòng tr d ch h i trên ñ ng ru ng. Lư ng thu c BVTV dùng không nhi u, kho ng 15000 t n thành ph m/ năm v i kho ng 20 ch ng lo i thu c tr sâu (ch y u) và thu c tr b nh. ða ph n là các thu c có ñ t n lưu lâu trong môi trư ng hay có ñ ñ c cao. Vi c qu n lý thu c lúc này khá d dàng, thu c Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………6
gi thu c kém ch t lư ng không có ñi u ki n phát tri n. Song tình tr ng phân ph i thu c không k p th i; ñáp ng không ñúng ch ng lo i, nơi th a, nơi thi u, gây tình tr ng khan hi m gi t o, d n ñ n hi u qu s d ng thu c th p. M t khác, ngư i nông dân không có ñi u ki n l a ch n thu c, thi u tính ch ñ ng và l i nhà nư c. Tuy lư ng thu c dùng ít, nhưng tình tr ng l m d ng thu c BVTV v n n y sinh. ð phòng tr sâu b nh, ngư i ta ch bi t d a vào thu c BVTV. Thu c dùng tràn lan, phun phòng là ph bi n, khuynh hư ng phun s m, phun ñ nh kỳ ra ñ i, th m chí dùng thu c c vào nh ng th i ñi m không c n thi t; tình tr ng dùng thu c sai k thu t n y sinh kh p nơi; th m chí ngư i ta còn hy v ng dùng thu c BVTV ñ lo i tr h n m t loài d ch h i ra kh i m t vùng r ng l n. Thu c ñã ñ l i nh ng h u qu r t x u ñ i v i môi trư ng và s c kho con ngư i. Khi nh n ra nh ng h u qu c a thu c BVTV, c ng v i tuyên truy n quá m c v tác h i c a chúng ñã gây nên tâm lý s thu c. T cu i nh ng năm 80 c a th k 20, ñã có nhi u ý ki n ñ xu t nên h n ch , th m chí lo i b h n thu c BVTV; dùng bi n pháp sinh h c ñ thay th bi n pháp hoá h c trong phòng tr d ch h i nông nghi p. Giai ño n t 1990 ñ n nay: Th trư ng thu c BVTV ñã thay ñ i cơ b n: n n kinh t t t p trung bao c p chuy n sang kinh t th trư ng. Năm thành ph n kinh t , ñ u ñư c phép kinh doanh thu c BVTV. Ngu n hàng phong phú, nhi u ch ng lo i ñư c cung ng k p th i, nông dân có ñi u ki n l a ch n thu c, giá c khá n ñ nh có l i cho nông dân. Lư ng thu c BVTV tiêu th qua các năm ñ u tăng. Nhi u lo i thu c m i và các d ng thu c m i, hi u qu hơn, an toàn hơn v i môi trư ng ñư c nh p. M t m ng lư i phân ph i thu c BVTV r ng kh p c nư c ñã hình thành, vi c cung ng thu c ñ n nông dân r t thu n l i. Công tác qu n lý thu c BVTV ñư c chú ý ñ c bi t và ñ t ñư c hi u qu khích l . Nhưng do nhi u ngu n hàng, m ng lư i lưu thông quá r ng ñã gây khó cho công tác qu n lý; quá nhi u tên thu c ñ y ngư i s d ng khó l a ch n ñư c thu c t t và vi c hư ng d n k thu t dùng thu c cũng g p không ít khó khăn. Tình tr ng l m d ng thu c, tư tư ng l i bi n pháp hoá h c ñã ñ l i nh ng h u qu x u cho s n xu t và s c kho con ngư i. Ngư c l i, có nhi u ngư i “bài xích” thu c BVTV, tìm cách h n ch , th m chí ñòi lo i b thu c BVTV trong s n xu t nông nghi p và tìm cách thay th b ng các bi n pháp phòng tr khác. Tuy v y, vai trò c a bi n pháp hoá h c trong s n xu t nông nghi p v n ñư c th a nh n. ð phát huy hi u qu c a thu c BVTV và s d ng chúng an toàn, phòng tr t ng h p là con ñư ng t t y u ph i ñ n. Ph i ph i h p hài hoà các bi n pháp trong h th ng phòng tr t ng h p; s d ng thu c BVTV là bi n pháp cu i cùng, khi các bi n pháp phòng tr khác s d ng không hi u qu . Trong th i gian này, m i quan h qu c t gi a nư c ta v i các nư c, v i các t ch c qu c t ( FAO, WHO, CIRAP)... và các t ch c trong khu v c v n có nay càng ñư c ñ y m nh và phát huy tác d ng, giúp chúng ta nhanh chóng h i nh p ñư c v i trào lưu chung c a th gi i. CÂU H I ÔN T P 1/ Vai trò c a bi n pháp hoá h c BVTV trong s n xu t nông nghi p? 2/ Nh ng xu hư ng chính trong vi c phát tri n thu c BVTV hi n nay? Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………7
PH N A NH NG HI U BI T CHUNG V THU C B O V TH C V T QU N LÝ VÀ S D NG CHƯƠNG I CƠ S ð C CH T H C NÔNG NGHI P Thu c BVTV cũng là m t ch t ñ c, nên trong chương này cung c p cho h c viên nh ng khái ni m cơ b n nh t v ch t ñ c, yêu c u c a các ch t ñ c dùng trong nông nghi p và phân lo i các thu c BVTV. 1. KHÁI NI M CHUNG V CH T ð C 1.1.Ch t ñ c: Là nh ng ch t khi xâm nh p vào cơ th sinh v t m t lư ng nh cũng có th gây bi n ñ i sâu s c v c u trúc hay ch c năng trong cơ th sinh v t, phá hu nghiêm tr ng nh ng ch c năng c a cơ th , làm cho sinh v t b ng ñ c ho c b ch t. ðây là m t khái ni m mang tính qui ư c. R t khó có th ñ nh nghĩa “th nào là lư ng nh ”. Cùng m t lư ng ch t ñ c như nhau, có th gây ñ c v i loài sinh v t này, nhưng l i không gây ñ c v i loài sinh v t khác; ho c có th gây ñ c hay không gây ñ c tuỳ theo phương pháp s d ng chúng. Cũng r t khó ñ nh nghĩa “th nào là gây bi n ñ i sâu s c, phá hu nghiêm tr ng nh ng ch c năng c a sinh v t ”. Ơ m t lư ng thu c nh t ñ nh, ch t ñ c có th kích thích sinh v t phát tri n, nhưng lư ng ch t ñ c cao hơn, có th gây ng ñ c hay gây c ch sinh v t. C hai trư ng h p, ch t ñ c ñ u gây bi n ñ i sâu s c và phá hu nghiêm tr ng nh ng ch c năng c a sinh v t. 1.2.Tính ñ c (ñ c tính): là kh năng gây ñ c c a m t ch t ñ i v i cơ th sinh v t m t lư ng nh t ñ nh c a ch t ñ c ñó. 1.3. ð ñ c: bi u th m c ñ c a tính ñ c, là li u lư ng nh t ñ nh c a ch t ñ c c n có ñ gây ñư c m t tác ñ ng nào ñó trên cơ th sinh v t khi chúng xâm nh p vào cơ th sinh v t. 1.4. Li u lư ng: là lư ng ch t ñ c c n thi t ñươc (tính b ng mg hay g) ñ gây ñư c m t tác ñ ng nh t ñ nh trên cơ th sinh v t. Tr ng lư ng cơ th l n hay nh có liên quan ch t ch ñ n kh năng gây ñ c c a m t ch t ñ c. ð di n t chính xác hơn, ngư i ta th hi n ñ ñ c b ng lư ng ch t ñ c c n thi t ñ gây ñ c cho m t ñơn v tr ng lư ng cơ th c a sinh v t ñó ( tính b ng µg/g hay mg/kg). Trư ng h p g p nh ng cá th sinh v t nh , có kích thư c khá ñ ng ñ u nhau, ngư i ta có th bi u hi n b ng µg/ cá th ( ví d : µg /ong). Trong nghiên c u ñ c lý, ngư i ta quan tâm ñ n các li u lư ng sau: Li u lư ng ngư ng: là li u lư ng r t nh ch t ñ c tuy ñã gây bi n ñ i có h i cho cơ th sinh v t, nhưng chưa có bi u hi n các tri u ch ng b h i. Li u lư ng ñ c: là li u lư ng nh ch t ñ c ñã gây nh hư ng ñ n s c kho c a sinh v t và các tri u ch ng ng ñ c b t ñ u bi u hi n. Li u gây ch t : là li u lư ng ch t ñ c ñã gây cho cơ th sinh v t nh ng bi n ñ i sâu s c ñ n m c không th h i ph c, làm ch t sinh v t. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………8
ð ñánh giá tác ñ ng c a ch t ñ c ñ n cơ th sinh v t, hay so sánh ñ ñ c c a các lo i thu c v i nhau, ngư i ta còn chia ra: Li u dư i li u gây ch t: là li u lư ng ch t ñ c ñã phá hu nh ng ch c năng c a cơ th sinh v t, nhưng chưa làm ch t sinh v t. B ng 1. PHÂN LO I ð ð C C A THU C TR D CH H I ( theo qui ñ nh c a WHO) Tr s LD50 c a thu c ( mg/kg) D ng l ng D ng r n Qua mi ng Qua da Qua mi ng Qua da R tñ c ≤ 20 ≤ 40 ≤5 ≤ 10 ð c 20 – 200 40 – 400 5 – 50 10 - 100 ð c trung bình 200 – 2000 400 – 4000 50 – 500 100 - 1000 ít ñ c >2000 > 4000 > 500 >1000 Li u gây ch t tuy t ñ i: là li u lư ng ch t ñ c th p nh t trong nh ng ñi u ki n nh t ñ nh làm ch t 100% s cá th dùng trong nghiên c u. Li u gây ch t trung bình (medium lethal dose, MLD = LD50): là li u lư ng ch t ñ c gây ch t cho 50% s cá th ñem thí nghi m. Giá tr LD50 ( qua mi ng và qua da ñ ng v t thí nghi m) ñư c dùng ñ so sánh ñ ñ c c a các ch t ñ c v i nhau. Giá tr LD50 càng nh , ch ng t ch t ñ c ñó càng m nh. Giá tr LD50 thay ñ i theo loài ñ ng v t thí nghi m và ñi u ki n thí nghi m. B ng 2. PHÂN LO I NHÓM ð C C A THU C TR D CH H I ( theo AAPCO- M , d n theo Farm Chemicals Handbook) Nhóm ñ c Nguy hi m Báo ñ ng C nh báo C nh ( I) (II) (III) báo (IV) LD50 qua < 50 50 - 500 500 – 5 000 >5 000 mi ng(mg/kg ) LD50 qua da ( mg/kg < 200 200 - 2 000 2 000 – 2 >2 0000 ) 0000 LC50 qua hô h p < 2 0.2 - 2 2 - 20 > 20 (mg/l) Gây h i niêm ð c màng s ng Gây ng a Không Ph n ng niêm m c m c, ñ c màng, m t và gây niêm m c gây ng a m t s ng m t ng a niêm niêm m c kéo dài >7ngày m c 7 ngày Ph n ng da M n ng a da M n ng a M n ng a Ph n ng kéo dài 72 gi nh nh 72 Nh 72 gi gi Nh ng tr s ghi trong các b ng 1-2-3 ñư c tính theo li u lư ng ho t ch t. Nhưng v i thu c BVTV, ngư i ta l i s d ng các thành ph m khác nhau. Vì v y, ñ ñ c c a các d ng thu c thành ph m r t quan tr ng và thư ng th p hơn ñ ñ c c a ho t ch t. ð xác ñ nh giá tr LD50 c a thu c thành ph m thư ng ph i làm thí nghi m như xác ñ nh tr s LD50 c a ho t ch t. Nhưng trong trư ng h p không th ti n hành làm thí nghi m, FAO ñã Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………9
ñưa ra m t công th c tính t m ch p nh n ñ ñ c trung bình c a m t thành ph m ñơn cũng như h n h p như sau: LD50 ho t ch t LD50 c a thành ph m = x 100 % ho t ch t có trong s n ph m LD50 c a thành ph m c a h n h p: CA CB C.... CZ 100 + + + = TA TB T.... TZ Tm Trong ñó: T= LD50 qua da /mi ng c a ho t ch t C= T l a.i. có trong s n ph m Tm= LD50 qua da /mi ng c a thu c h n h p A,B,Z = Tên ho t ch t Lưu ý: Hai công th c này ñ u mang tính tương ñ i vì không cho bi t ñ ñ c theo d ng và ñ c bi t v i thu c h n h p, có trư ng h p ñ ñ c c a thu c không gi m mà còn tăng hơn. B ng 3- B NG PHÂN LO I ð ð C THU C BVTV VI T NAM VÀ CÁC BI U TƯ NG V ð ð C C N GHI TRÊN NHÃN Hình LD50 ñ i v i chu t (mg/kg) Nhóm Ch V ch tư ng Qua mi ng Qua da ñ c ñen Màu (ñen) Th r n Th l ng Th r n Th l ng ð u lâu xương chéo Nhóm R t ñ c trong hình ð ≤ 50 ≤ 200 ≤ 100 ≤ 400 ñ cI thoi vuông tr ng Ch th p Nhóm chéo trong > 50 - >100 – 1 > 400 – 4 ð c cao Vàng > 200 – 2 000 ñ c II hình thoi 500 000 000 vuông tr ng ðư ng chéo không li n Xanh Nguy 500 – 2 > 2 000 – 3 nét trong nư c >1000 >4 000 Nhóm hi m 000 000 hình thoi bi n ñ c III vuông tr ng Không bi u Xanh C n th n > 2 000 > 3 000 > 1 000 > 4 000 tư ng lá cây ð so sánh ñ ñ c c a các lo i thu c, ngư i ta còn dùng các ch tiêu khác như: N ng ñ gây ch t trung bình (medium lethal concentrate - LC50) : là n ng ñ gây ch t cho m t n a (50%) s cá th dùng trong thí nghi m, trong m t th i gian xác ñ nh. LC50 ñư c Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………10
tính b ng mg/l, g/m3 hay ppm. ð i lư ng này thư ng dùng khi không th xác ñ nh ñư c li u lư ng chính xác và thư ng ñư c th v i các ñ ng v t s ng trong nư c. Th i gian gây ch t trung bình ( medium lethal time- LT50): là th i gian gây ch t cho m t n a (50%) s cá th dùng trong thí nghi m, t i n ng ñ hay li u lư ng nh t ñ nh. LT50 ñư c tính b ng gy, phút, gi . Tr s này thư ng ñư c dùng th nghi m v i ñ ng v t thu sinh hay kh trùng. Th i gian qu t ngã trung bình ( medium knock -out time- KT50): là th i gian qu t ngã cho m t n a (50%) s cá th dùng trong thí nghi m, t i n ng ñ hay li u lư ng nh t ñ nh. LT50 ñư c tính b ng gy, phút, gi . Li u qu t ngã trung bình (medium knock-out dose- KD50) : là li u lư ng ch t ñ c qu t ngã m t n a (50%) s cá th dùng trong thí nghi m. ðư c tính b ng µg/g hay mg/kg. C m t “ qu t ngã” ñây ñư c hi u là s cá th b ng t hay b ch t. Li u hi u qu trung bình (effective dose - ED50): Dùng ñánh giá các thu c không tr c ti p gi t sinh v t ( ñiêù hoà sinh trư ng hay tri t s n), nhưng tác ñ ng ñ n giai ño n phát tri n k ti p, s m n ñ , t l (%) tr ng n . 2. YÊU C U CH T ð C DÙNG TRONG NÔNG NGHI P 2.1. M t s ñ nh nghĩa: D ch h i (pest): dùng ch m i loài sinh v t gây h i cho ngư i, cho mùa màng, nông lâm s n; công trình ki n trúc; cho cây r ng, cho môi trư ng s ng. Bao g m các loài côn trùng, tuy n trùng, vi sinh v t gây b nh cây, c d i, các loài g m nh m, chim và ñ ng v t phá ho i cây tr ng. Danh t này không bao g m các vi sinh v t gây b nh cho ngư i, cho gia súc. Thu c tr d ch h i (pesticide ): Là nh ng ch t hay h n h p các ch t dùng ñ ngăn ng a, tiêu di t hay phòng tr các loài d ch h i gây h i cho cây tr ng, nông lâm s n, th c ăn gia súc, ho c nh ng loài d ch h i gây h i c n tr quá trình ch bi n, b o qu n, v n chuy n nông lâm s n; nh ng lo i côn trùng, ve bét gây h i cho ngư i và gia súc. Thu t ng này còn bao g m c các ch t ñi u hoà sinh trư ng cây tr ng, ch t làm r ng hay khô lá ho c các ch t làm cho qu sáng ñ p hay ngăn ng a r ng qu s m và các ch t dùng trư c hay sau thu ho ch ñ b o v s n ph m không b hư th i trong b o qu n và chuyên ch . Th gi i cũng quy ñ nh thu c tr d ch h i còn bao g m thu c tr ru i mu i trong y t và thú y. Thu c b o v th c v t (s n ph m nông dươc) : là nh ng ch ph m có ngu n g c hoá ch t, th c v t, ñ ng v t, vi sinh v t và các ch ph m khác dùng ñ phòng tr sinh v t gây h i tài nguyên th c v t. G m: các ch ph m dùng ñ phòng tr sinh v t gây h i tài nguyên th c v t; các ch ph m ñi u hoà sinh trư ng th c v t, ch t làm r ng hay khô lá; các ch ph m có tác d ng xua ñu i ho c thu hút các loài sinh v t gây h i tài nguyên th c v t ñ n ñ tiêu di t (Pháp l nh B o v và Ki m d ch th c v t nư c CHXHCNVN và ði u l Qu n lý thu c BVTV). Tài nguyên th c v t g m cây, s n ph m c a cây, nông s n, th c ăn gia súc, lâm s n khi b o qu n. Sinh v t gây h i tài nguyên th c v t bao g m: côn trùng, n m, vi khu n , c d i, chu t và các tác nhân sinh v t gây h i khác. Như v y, gi a thu c tr d ch h i và thu c BVTV có s gi ng nhau: chúng ñ u là các lo i ch t ñ c, có ho t tính tr d ch h i. Nhưng thu c tr d ch h i r ng hơn, tr ñư c t t c các loài d ch h i ; còn Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………11
thu c BVTV ch tiêu di t các loài d ch h i gây h i cho tài nguyên th c v t. Nói cách khác, thu c BVTV là m t b ph n c a thu c tr d ch h i. 2.2.Yêu c u c a thu c BVTV: Thu c BVTV là nh ng ch t ñ c; nhưng mu n là thu c BVTV ph i ñ t m t s yêu c u sau: -Có tính ñ c v i sinh v t gây h i. -Có kh năng tiêu di t nhi u loài d ch h i ( tính ñ c v n năng), nhưng ch tiêu di t các loài sinh v t gây h i mà không gây h i cho ñ i tư ng không phòng tr ( tính ch n l c). -An toàn ñ i v i ngư i, môi sinh và môi trư ng. -D b o qu n , chuyên ch và s d ng. -Giá thành h . Không có m t lo i ch t ñ c nào có th tho mãn hoàn toàn các yêu c u nói trên. Các yêu c u này, th m chí ngay trong m t yêu c u cũng có mâu thu n không th gi i quy t ñư c. Tuỳ theo giai ño n phát tri n c a bi n pháp hoá h c, mà các yêu c u ñư c ñánh giá cao th p khác nhau. Hi n nay, yêu c u “ an toàn v i ngư i, môi sinh và môi trư ng” ñư c toàn th gi i quan tâm nhi u nh t. 3. PHÂN LO I THU C BVTV: Theo yêu c u nghiên c u và s d ng. 3.1. D a vào ñ i tư ng phòng ch ng: Thu c tr sâu (Insecticide): G m các ch t hay h n h p các ch t có tác d ng tiêu di t, xua ñu i hay di chuy n b t kỳ lo i côn trùng nào có m t trong môi trư ng (AAPCO). Chúng ñư c dùng ñ di t tr ho c ngăn ng a tác h i c a côn trùng ñ n cây tr ng, cây r ng, nông lâm s n, gia súc và con ngư i. Trong thu c tr sâu, d a vào kh năng gây ñ c cho t ng giai ño n sinh trư ng, ngư i ta còn chia ra: thu c tr tr ng (Ovicide ), thu c tr sâu non ( Larvicide). Thu c tr b nh (Fungicide): Thu c tr b nh bao g m các h p ch t có ngu n g c hoá h c (vô cơ và h u cơ), sinh h c (vi sinh v t và các s n ph m c a chúng, ngu n g c th c v t ), có tác d ng ngăn ng a hay di t tr các loài vi sinh v t gây h i cho cây tr ng và nông s n (n m ký sinh, vi khu n, x khu n) b ng cách phun lên b m t cây, x lý gi ng và x lý ñ t... Thu c tr b nh dùng ñ b o v cây tr ng trư c khi b các loài vi sinh v t gây h i t n công t t hơn là di t ngu n b nh và không có tác d ng ch a tr nh ng b nh do nh ng y u t phi sinh v t gây ra (th i ti t, ñ t úng; h n...). Thu c tr b nh bao g m c thu c tr n m (Fungicides) và tr vi khu n (Bactericides). Thư ng thu c tr vi khu n có kh năng tr ñư c c n m; còn thu c tr n m thư ng ít có kh năng tr vi khu n. Hi n nay Trung qu c, m i xu t hi n m t s thu c tr b nh có th h n ch m nh s phát tri n c a virus ( Ningnanmycin ...). Nhi u khi ngư i ta g i thu c tr b nh là thu c tr n m (Fungicides). Trong trư ng h p này, thu c tr n m bao g m c thu c tr vi khu n. Thu c tr chu t (Rodenticde hay Raticide): là nh ng h p ch t vô cơ, h u cơ; ho c có ngu n g c sinh h c có ho t tính sinh h c và phương th c tác ñ ng r t khác nhau, ñư c dùng ñ di t chu t gây h i trên ru ng, trong nhà và kho tàng và các loài g m nh m. Chúng tác ñ ng ñ n chu t ch y u b ng con ñư ng v ñ c và xông hơi ( nơi kín ñáo). Thu c tr nh n (Acricide hay Miticide): nh ng ch t ñư c dùng ch y u ñ tr nh n h i cây tr ng và các loài th c v t khác, ñ c bi t là nh n ñ . H u h t thu c tr nh n thông d ng hi n nay ñ u có tác d ng ti p xúc. ð i ña s thu c trong nhóm là nh ng thu c ñ c hi u có tác d ng di t nh n, có kh năng ch n l c cao, ít gây h i cho côn trùng có ích và thiên ñ ch. Nhi u lo i Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………12
trong chúng còn có tác d ng tr tr ng và nh n m i n ; m t s khác còn di t nh n trư ng thành. Nhi u lo i thu c tr nh n có th i gian h u hi u dài, ít ñ c v i ñ ng v t máu nóng. M t s thu c tr nh n nhưng cũng có tác d ng di t sâu. M t s thu c tr sâu, tr n m cũng có tác d ng tr nh n. Thu c tr tuy n trùng (Nematocide): các ch t xông hơi và n i h p ñư c dùng ñ x lý ñ t trư c tiên tr tuy n trùng r cây tr ng, trong ñ t, h t gi ng và c trong cây. Thu c tr c (Herbicide): các ch t ñư c dùng ñ tr các loài th c v t c n tr s sinh trư ng cây tr ng, các loài th c v t m c hoang d i, trên ñ ng ru ng, quanh các công trình ki n trúc, sân bay, ñư ng s t... và g m c các thu c tr rong rêu trên ru ng, kênh mương. ðây là nhóm thu c d gây h i cho cây tr ng nh t. Vì v y khi dùng các thu c trong nhóm này c n ñ c bi t th n tr ng. 3.2. D a vào con ñư ng xâm nh p (hay cách tác ñ ng c a thu c) ñ n d ch h i: ti p xúc, v ñ c, xông hơi, th m sâu và n i h p. 3.3. D a vào ngu n g c hoá h c: Thu c có ngu n g c th o m c : bao g m các thu c BVTV làm t cây c hay các s n ph m chi t xu t t cây c có kh năng tiêu di t d ch h i. Thu c có ngu n g c sinh h c: g m các loài sinh v t (các loài ký sinh thiên ñ ch), các s n ph m có ngu n g c sinh v t ( như các loài kháng sinh...) có kh năng tiêu di t d ch h i. Thu c có ngu n g c vô cơ : bao g m các h p ch t vô cơ ( như dung d ch boocñô, lưu huỳnh và lưu huỳnh vôi....) có kh năng tiêu di t d ch h i. Thu c có ngu n g c h u cơ: G m các h p ch t h u cơ t ng h p có kh năng tiêu di t d ch h i ( như các h p ch t clo h u cơ, lân h u cơ, cacbamat...). G n ñây, do nhi u d ch h i ñã hình thành tính ch ng nhi u lo i thu c có cùng m t cơ ch , nên ngư i ta ñã phân lo i theo cơ ch tác ñ ng c a các lo i thu c ( như thu c kìm hãm men cholinesterase, GABA, kìm hãm hô h p...) hay theo phương th c tác ñ ng (thu c ñi u khi n sinh trư ng côn trùng, thu c tri t s n, ch t d n d , ch t xua ñu i hay ch t gây ngán). Phân chia theo các d ng thu c ( thu c b t, thu c nư c...) hay phương pháp s d ng ( thu c dùng ñ phun lên cây, thu c x lý gi ng...). Ngoài cách phân lo i ch y u trên, tuỳ m c ñích nghiên c u và s d ng, ngư i ta còn phân lo i thu c BVTV theo nhi u cách khác n a. Không có s phân lo i thu c BVTV nào mang tính tuy t ñ i, vì m t lo i thu c có th tr ñư c nhi u lo i d ch h i khác nhau, có kh năng xâm nh p vào cơ th d ch h i theo nhi u con ñư ng khác nhau, có cùng lúc nhi u cơ ch tác ñ ng khác nhau; trong thành ph n c a thu c có các nhóm hay nguyên t gây ñ c khác nhau... nên các thu c có th cùng lúc x p vào nhi u nhóm khác nhau. CÂU H I ÔN T P 1/ Nh ng hi u bi t chung v ch t ñ c? 2/Nh ng ñ nh nghĩa c n bi t và yêu c u cơ b n c a m t ch t ñ c dùng trong nông nghi p? 3/ Các cách phân lo i thu c BVTV? Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………13