Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan và Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu và bài học cho Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:179

Thêm vào BST

Báo xấu

93
lượt xem 31
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế; phân tích, đánh giá công cuộc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế tại hai quốc gia lựa chọn là Thái Lan và Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu; rút ra bài học kinh nghiệm và hàm ý cho Việt Nam; đề xuất những hàm ý để Việt Nam có thể chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế thành công.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan và Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu và bài học cho Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THÀNH CHUNG CHUYỂN ĐỔI MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ CỦA THÁI LAN VÀ MALAYSIA SAU KHỦNG HOẢNG KINH TẾ TOÀN CẦU VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THÀNH CHUNG CHUYỂN ĐỔI MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ CỦA THÁI LAN VÀ MALAYSIA SAU KHỦNG HOẢNG KINH TẾ TOÀN CẦU VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM Ngành : Kinh tế Quốc tế Mã số : 9 31 01 06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Đinh Công Tuấn 2. TS. Dương Trung Kiên HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Đặng Thành Chung
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN CHỦ ĐỀ CỦA LUẬN ÁN ...................................................................... 7 1.1. Tổng quan tài liệu về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ....................................................................................................... 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ............................................................. 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ............................................................. 8 1.2. Tổng quan tài liệu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trên thế giới sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia Đông Nam Á là Thái Lan, Malaysia và Việt Nam.......................................................................................... 9 1.2.1. Các nghiên cứu ngoài nước .......................................................................... 9 1.2.2. Các nghiên cứu trong nước ........................................................................ 12 1.3. Những điểm đã thống nhất, khoảng trống và hướng nghiên cứu của luận án17 1.3.1. Những điểm đã thống nhất ......................................................................... 18 1.3.2. Khoảng trống và hướng nghiên cứu của luận án ....................................... 18 1.4. Câu hỏi nghiên cứu và khung phân tích của luận án ....................................... 19 1.4.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................... 19 1.4.2. Khung phân tích của luận án ...................................................................... 19 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ CHUYỂN ĐỔI MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ.................. 21 2.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về mô hình tăng trưởng kinh tế ........................ 21 2.1.1. Một số khái niệm........................................................................................ 21 2.1.2. Phân loại mô hình tăng trưởng kinh tế ....................................................... 24 2.1.3. Tốc độ và chất lượng tăng trưởng trong mô hình tăng trưởng kinh tế ...... 26 2.1.4. Các thành tố của mô hình tăng trưởng kinh tế ........................................... 38 2.1.5. Một số lý thuyết và mô hình tăng trưởng kinh tế....................................... 40 2.2. Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2008 ....................................................... 45 2.2.1. Nguyên nhân chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế.............................. 45 2.2.2. Mục đích chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế .................................... 51
2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ....... 51 2.2.4. Kinh nghiệm thực tiễn và xu thế quốc tế trong chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ....................................................................................................... 54 Chương 3: CHUYỂN ĐỔI MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở MALAYSIA VÀ THÁI LAN SAU KHỦNG HOẢNG KINH TẾ TOÀN CẦU ... 59 3.1. Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu .................................................................................................................... 59 3.1.1. Những vấn đề đặt ra với mô hình tăng trưởng kinh tế của Malaysia từ sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu .............................................................................. 59 3.1.2. Một số định hướng chính trong chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế . 61 3.1.3. Một số chuyển đổi thực tế sau khủng hoảng.............................................. 64 3.1.4. Đánh giá về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Malaysia ............. 69 3.2. Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Thái Lan sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu .................................................................................................................... 75 3.2.1. Những vấn đề đặt ra với mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan từ sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu .............................................................................. 75 3.2.2. Định hướng chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ................................ 81 3.2.3. Những chính sách đã thực hiện .................................................................. 86 3.2.4. Đánh giá về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Thái Lan ............. 93 3.3. Những tương đồng trong chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Malaysia và Thái Lan ................................................................................................. 96 Chương 4: BÀI HỌC KINH NGHIỆM TỪ THỰC TIỄN CHUYỂN ĐỔI MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ CỦA MALAYSIA VÀ THÁI LAN SAU KHỦNG HOẢNG KINH TẾ TOÀN CẦU VÀ HÀM Ý CHO VIỆT NAM ........100 4.1. Bài học kinh nghiệm từ thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Malaysia và Thái Lan sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu ............................. 100 4.1.1. Thực hiện các chính sách kinh tế vĩ mô một cách kịp thời, đồng bộ và hiệu quả .............................................................................................................100 4.1.2. Ổn định thị trường tài chính và khôi phục lòng tin của dân chúng .........102 4.1.3. Tái cấu trúc nền kinh tế sau khủng hoảng................................................103 4.1.4. Quan tâm sâu sắc đến vấn đề an sinh xã hội ............................................104 4.2. Hàm ý đối với Việt Nam .................................................................................... 105
4.2.1. Căn cứ khoa học xác định mô hình tăng trưởng kinh tế mới thời kỳ hậu khủng hoảng ở Việt Nam ................................................................................... 105 4.2.2. Thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam từ năm 2011 đến nay ......................................................................................................118 4.2.3. Gợi mở kinh nghiệm đối với Việt Nam về đổi mới mô hình tăng trưởng127 4.2.4. Một số giải pháp chủ yếu nhằm tiếp tục chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam trong thời gian tới ............................................................... 139 KẾT LUẬN ................................................................................................................152 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA NGHIÊN CỨU SINH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................154 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 155 PHỤ LỤC .................................................................................................................. 168
DANH MỤC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Việt Tiếng Anh ADB Ngân hàng Phát triển châu Á Asian Development Bank ASEAN Economic AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN Community ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Association of South – East Asian Nations CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DNNN Doanh nghiệp nhà nước ĐNA Đông Nam Á EU Liên minh châu Âu European Union FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài Foreign Direct Investment GDĐT Giáo dục đào tạo GDP Tổng sản phẩm quốc nội Gross Domestic Product GNI Tổng thu nhập quốc dân Gross National Income GNP Tổng sản phẩm quốc dân Gross National Products HDI Chỉ số phát triển con người Human Development Index IADPs Chương trình phát triển nông Integrated Agricultural nghiệp liên kết (Malaysia) Development Project ICOR Tỷ lệ vốn trên sản lượng tăng thêm Incrumental capital output ratio IDA Hiệp hội Phát triển quốc tế (tổ chức International Development thuộc Ngân hàng thế giới) Association IHR Điều lệ Y tế quốc tế International Health Regulations ILO Tổ chức Lao động quốc tế International Labour Organization IMF Quỹ Tiền tệ quốc tế International Monetary Fund KCN Khu công nghiệp KHCN Khoa học công nghệ LHQ Liên hợp quốc United Nations MDGs Mục tiêu Phát triển thiên niên kỷ Millennium Development Goals
MHTT Mô hình tăng trưởng MHTTKT Mô hình tăng trưởng kinh tế MTST Môi trường sinh thái NAP Chính sách Nông nghiệp mới New Agriculture Policy (Malaysia) NDP Kế hoạch Phát triển quốc gia National Development Plan (Malaysia) NEP Chính sách Kinh tế mới New Economic Policy NSLĐ Năng suất lao động OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh Organization for Economic tế Cooperation and Development TFP Năng suất nhân tố tổng hợp TPP Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Trans-Pacific Partnership Dương Agreement TTKT Tăng trưởng kinh tế UNDP Chương trình phát triển của Liên United Nations hợp quốc Development Program UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và United Nations Educational Văn hóa Liên hợp quốc Scientific and Cultural Organization VKTTĐ Vùng kinh tế trọng điểm WB Ngân hàng thế giới World Bank WEF Diễn đàn Kinh tế thế giới World Economic Forum WHO Tổ chức Y tế thế giới World Health Organization WTO Tổ chức thương mại thế giới World Trade Organization
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Phác thảo cơ bản về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ......................53 Bảng 2.2. Nhóm các nước thành công và thất bại do sự phù hợp hay không của mô hình tăng trưởng kinh tế................................................................................56 Bảng 3.1: Các chỉ số xuất nhập khẩu của Malaysia, giai đoạn 2010 – 2012 ................72 Bảng 3.2: Tổng quan hệ thống giáo dục của Thái Lan ..................................................79 Bảng 4.1: Tốc độ tăng trưởng kinh tế và vốn đầu tư/GDP giai đoạn 1986–2010 ...... 111 Bảng 4.2. Đóng góp vào tăng trưởng của các yếu tố vốn, lao động và TFP .............. 113 Bảng 4.3: Kết quả hoạt động của 3 khu vực kinh tế ................................................... 114
DANH MỤC HÌNH Hình 3.1: Thu nhập bình quân đầu người của Malaysia, giai đoạn 2007 – 2015 ..........70 Hình 3.2: Tốc độ tăng trưởng kinh tế của Thái Lan (Đơn vị: %) ..................................76 Hình 3.3: Tỷ lệ lao động phân theo trình độ giáo dục của Thái Lan, giai đoạn 2001-2010 ...........................................................................................................77 Hình 3.4. Hệ số GINI của Thái Lan, giai đoạn 1981-2012 ...........................................79 Hình 4.1. Tỉ lệ người thu nhập thấp (dưới 2 đôla/ngày) trong tổng dân số ................ 117 Hình 4.2. Khoảng cách ngày một lớn giữa GDP theo đầu người của Việt Nam với mức trung bình của các nước châu Á đang phát triển ..................................... 117 Hình 4.3. Tăng trưởng kinh tế Việt Nam năm 2017 cao nhất trong 10 năm .............. 123 Hình 4.4. Vốn FDI giải ngân cao kỷ lục năm 2017 .................................................... 123 Hình 4.5. Việt Nam đạt thặng dư thương mại 2.67 tỉ USD năm 2017 ....................... 124
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việc thực hiện chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trong quá trình phát triển là nhiệm vụ tất yếu đối với mỗi quốc gia khi mô hình kinh tế cũ, dựa trên những nguồn lực cũ, phương thức thực hiện phân bổ nguồn lực cũ, kiểu tổ chức quản lý kinh tế và và quản trị quốc gia cũ không còn phù hợp. Điều này là đúng với các quốc gia và cũng không phải là ngoại lệ đối với Việt Nam. Trong quá trình đó đòi hỏi các quốc gia cần biết cách khai thác những kinh nghiệm thành công, chưa thành công của nhau để từ đó có thể thực hiện quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế thành công, tạo ra mô hình tăng trưởng kinh tế mới, có mặt bằng năng suất và chất lượng hiệu quả hơn, sức cạnh tranh tốt hơn. Với ý nghĩa như vậy, đối với Việt Nam, hiện nay khi mà mô hình tăng trưởng dựa trên quy mô lan tỏa theo diện rộng, với các động lực tăng trưởng cũ đã không còn phù hợp với bối cảnh phát triển mới nữa, đòi hỏi phải thực hiện chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế như một yêu cầu cấp thiết nếu muốn tiếp tục kỳ vọng đạt được những thành tựu kinh tế mới. Quá trình này đòi hỏi sự nỗ lực từ nội bộ, song cũng rất cần tham khảo những kinh nghiệm và bài học kinh nghiệm của các quốc gia, nhất là các quốc gia trong khu vực có trình độ phát triển không quá chênh lệch như Malaysia và Thái Lan. Cùng với đó, khủng hoảng kinh tế toàn cầu (năm 2008) đã tác động đến mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội của các quốc gia, đặt ra yêu cầu khách quan khiến hàng loạt nước trên thế giới phải điều chỉnh mô hình tăng trưởng kinh tế. Trong tiến trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu mỗi nước và nhóm nước có những bước đi và cách làm khác nhau, tùy thuộc vào điều kiện và những vấn đề mà họ gặp phải đối với mô hình tăng trưởng kinh tế cũng như mục tiêu và định hướng phát triển tương lai. Trong tiến trình đó, nhiều nước đã có sự lựa chọn mô hình tăng trưởng đúng đắn, phát huy được nội lực và phù hợp với điều kiện bên ngoài (Trung Quốc); thành công trong chuyển đổi mô hình tăng trưởng vượt qua ngưỡng phát triển (Nhật Bản, Hàn Quốc và nhóm các nền kinh tế “con hổ châu Á”). Đồng thời cũng có những nước chưa thành công trong tiến trình chuyển đổi (một số nước Đông Nam Á, Nga, các nước Mỹ La Tinh). Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế được xem như là giải pháp tất yếu, lâu dài mà hầu hết các quốc gia, các nền kinh tế phải tiếp tục thực hiện để khắc phục một cách triệt để, cơ bản những hậu quả của khủng hoảng kinh tế toàn cầu và tiếp tục phát triển, hội nhập quốc tế. 1
Trong thời gian trước và sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu (năm 2008), cũng như các quốc gia ASEAN khác, hai quốc gia Malaysia và Thái Lan theo đuổi những chương trình cải cách và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế khác nhau. Mỗi chương trình chuyển đổi có những mục tiêu, định hướng hay nội dung cụ thể riêng khác nhau tùy thuộc vào những khiếm khuyết của bản thân mô hình đó, vào điều kiện (thuận, nghịch) kinh tế, chính trị và xã hội cụ thể của mỗi quốc gia. Thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở cả Malaysia và Thái Lan sau khủng hoảng đã đạt được những thành tựu nhất định về tốc độ và chất lượng tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Malaysia và Thái Lan được đánh giá là có nhiều yếu tố chưa thành công, trong đó quan trọng nhất là quá trình chuyển đổi từ mô hình tăng trưởng kinh tế theo chiều rộng sang chiều sâu ở các nước này được tiến hành để đạt tăng trưởng nhanh bằng mọi giá kéo theo những hệ lụy về xã hội, môi trường và thậm chí kéo theo những bất ổn kinh tế vĩ mô. Đồng thời, đằng sau những khác biệt, những điểm đặc thù của mỗi Chương trình quốc gia về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của hai nước, có những điểm chung rất căn bản thể hiện xu hướng đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế chung của thế giới và khu vực. Do đó, những bài học rút ra từ chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu của các nước này, cả những bài học thành công và chưa thành công, đều rất hữu ích cho Việt Nam. Việt Nam tuy không nằm trong “tâm bão” của khủng hoảng kinh tế toàn cầu nhưng nó cũng tác động đến mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội của đất nước và trong những năm vừa qua, nền kinh tế cũng bộc lộ một số khiếm khuyết, cho thấy cần chuyển đổi về mô hình tăng trưởng kinh tế. Trong công cuộc chuyển đổi đó, việc nghiên cứu, học tập những kinh nghiệm thành công cùng những bài học thất bại của các nước khác – đặc biệt là những nước cùng chia sẻ ít nhiều những đặc điểm chung về văn hóa, địa lý, dân tộc trong khu vực Đông Nam Á như Thái Lan, Malaysia là vô cùng cần thiết đối với Việt Nam. Để giải quyết tốt hơn những vấn đề đặt ra trong chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế như: Tại sao phải chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế? Mô hình tăng trưởng kinh tế mà chúng ta đang theo đuổi là như thế nào? Liệu mô hình đó đã thực sự phù hợp và có thể phát triển bền vững hay không? Làm thế nào để chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế thành công? Thì việc nghiên cứu, học tập kinh nghiệm của các nước như Thái Lan, Malaysia là rất cần thiết. 2
Đó là lý do NCS chọn đề tài: “Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan và Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu và bài học cho Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận án Tiến sỹ Kinh tế của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế tại hai quốc gia lựa chọn là Thái Lan và Malaysia, luận án rút ra những bài học kinh nghiệm; đồng thời đề xuất những hàm ý cho công cuộc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Việt Nam trong thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, luận án tập trung giải quyết được những nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế. - Phân tích, đánh giá công cuộc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế tại hai quốc gia lựa chọn là Thái Lan và Malaysia sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu; rút ra bài học kinh nghiệm và hàm ý cho Việt Nam. - Phân tích, đánh giá những tác động của khủng hoảng kinh tế toàn cầu và mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam hiện nay. - Từ bài học kinh nghiệm chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Thái Lan, Malaysia và thực tiễn ở Việt Nam, đề xuất những hàm ý để Việt Nam có thể chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế thành công. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án là vấn đề chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan, Malaysia và Việt Nam sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của luận án - Về nội dung: Luận án giới hạn nội dung nghiên cứu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế. Tập trung vào những tác động của khủng hoảng kinh tế toàn cầu đến mô hình tăng trưởng kinh tế của các nước là đối tượng nghiên cứu; những điều kiện, nhân tố thúc đẩy, biện pháp chuyển đổi và kết quả của việc chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của các nước đó sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Khái niệm “khủng hoảng kinh tế toàn cầu” ở đây được xác định là cuộc khủng hoảng diễn ra vào các năm 2008 – 2009, có nguồn gốc từ khủng hoảng tài chính ở 3
Hoa Kỳ, bao gồm sự đổ vỡ hàng loạt hệ thống ngân hàng, tình trạng đói tín dụng, tình trạng sụt giá chứng khoán và mất giá tiền tệ quy mô lớn ở Mỹ và nhiều nước châu Âu, sau đó lan rộng ra toàn cầu và dẫn tới suy thoái kinh tế ở nhiều nước [249]. Cuộc khủng hoảng này còn được đề cập với nhiều tên gọi khác nhau: “Khủng hoảng tài chính, kinh tế toàn cầu”, “Khủng hoảng tài chính 2008-2009”, “khủng hoảng tài chính toàn cầu”, “khủng hoảng tài chính thế giới” … - Về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế tại hai quốc gia lựa chọn là Thái Lan, Malaysia và Việt Nam. - Về thời gian:Luận án nghiên cứu trong phạm vi thời gian trước, trong và sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu 2008 – 2009 để xác định nguyên nhân, mục đích, các điều kiện và biện pháp chuyển đổi MHTTKT ở Thái Lan, Malaysia và Việt Nam. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận nghiên cứu của luận án Luận án vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lênin trong nghiên cứu các vấn đề kinh tế - xã hội. Cách tiếp cận nghiên cứu của luận án là cách tiếp cận nghiên cứu định tính. 4.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể Luận án sử dụng kết hợp nhiều phương pháp phổ biến trong nghiên cứu kinh tế - xã hội cụ thể, trong đó bao gồm: - Phương pháp thu thập số liệu: Số liệu sử dụng trong luận án chủ yếu được khai thác từ các nguồn thứ cấp, đó là các số liệu đã được công bố như Niên giám thống kê, các báo cáo của các cơ quan có thẩm quyền, sách báo, tạp chí khoa học… và các tài liệu tham khảo khác. - Phương pháp tổng hợp và xử lý số liệu: Các phương pháp này bao gồm thống kê mô tả, so sánh, dự báo, tham vấn chuyên gia. Thông qua các phương pháp này, NCS có thể so sánh, đánh giá những tác động của KHKTTC đến mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan, Malaysia và Việt Nam; so sánh, đánh giá thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan và Malaysia, để từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; đồng thời, các phương pháp này cũng được sử dụng để nghiên cứu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam. - Các phương pháp logic và lịch sử, phân tích và tổng hợp được kết hợp sử dụng trong luận án nhằm phân tích, làm rõ lý luận về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế; tác động của KHKTTC đến chuyển đổi mô 4
hình tăng trưởng kinh tế và nghiên cứu thực tiễn về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế sau KHKTTC của các quốc gia lựa chọn. - Phương pháp so sánh: Phương pháp này được sử dụng để so sánh thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở các quốc gia trong khu vực; đồng thời sử dụng để so sánh giữa các giai đoạn tăng trưởng phát triển của một nước. - Phương pháp khái quát hóa, cụ thể hóa: Phương pháp này giúp NCS đề xuất phương hướng, giải pháp nhằm giúp Việt Nam tiếp tục thực hiện tốt chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trong các năm tiếp theo. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án đã nêu, phân tích, đánh giá về những tác động của KHKTTC đến mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan, Malaysia và Việt Nam, trên cơ sở đó làm rõ nguyên nhân, sự cần thiết phải chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của các nước này. - Luận án đã trình bày, phân tích làm rõ thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế của Thái Lan, Malaysia, bao gồm mục đích, biện pháp, kết quả chuyển đổi; đánh giá những thành công, thất bại trong chuyển đổi và rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. - Luận án đã phân tích, đánh giá thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam từ sau KHKTTC; trên cơ sở những bài học kinh nghiệm rút ra được, luận án đề xuất những hàm ý chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam trong thời gian tiếp theo. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ có giá trị tham khảo về cơ sở lý luận và thực tiễn cho những nhà nghiên cứu quan tâm đến mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế nói chung và ở các nước Thái Lan, Malaysia và Việt Nam nói riêng. Đồng thời, góp phần hoàn thiện thể chế, chính sách chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam, phục vụ cho nhu cầu phát triển đất nước trong bối cảnh hội nhập. Ngoài ra, luận án còn là tài liệu cần thiết cho việc nghiên cứu và giảng dạy những vấn đề liên quan đến mô hình tăng trưởng kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Thái Lan, Malaysia và Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Lời cam đoan, Mục lục, Danh mục ký hiệu, chữ viết tắt, Danh mục bảng, hình, Tài liệu tham khảo, Phụ lục và Danh mục các công trình nghiên cứu đã công bố của tác giả, luận án được kết cấu gồm 4 chương: 5
Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến chủ đề của luận án Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế Chương 3: Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Malaysia và Thái Lan sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu Chương 4: Bài học kinh nghiệm từ thực tiễn chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Malaysia và Thái Lan sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu và hàm ý cho Việt Nam 6
Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN CHỦ ĐỀ CỦA LUẬN ÁN Chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế (MHTTKT) sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu (KHKTTC) là một chủ đề nghiên cứu có tính thời sự và tính quốc tế, các nghiên cứu học thuật liên quan đến chủ đề này khá phong phú, cả trong và ngoài nước. Nghiên cứu sinh (NCS) thực hiện tổng quan tình hình nghiên cứu theo các nhóm: Một là, tình hình nghiên cứu ở nước ngoài, bao gồm: (i) Những công trình nghiên cứu về mô hình tăng trưởng kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế nói chung; (ii) Những công trình nghiên cứu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trên thế giới sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia Đông Nam Á là Thái Lan, Malaysia, và Việt Nam. Hai là, tình hình nghiên cứu ở trong nước, bao gồm: (i) Những nghiên cứu về mô hình tăng trưởng, phát triển kinh tế nói chung và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trên thế giới sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia Đông Nam Á là Thái Lan và Malaysia. Và (ii) Những nghiên cứu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam. 1.1. Tổng quan tài liệu về mô hình tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu kinh điển liên quan đến các khái niệm, nội dung, bản chất và những vấn đề chung của tăng trưởng kinh tế (TTKT), MHTTKT: Đối với bản dịch về các công trình nghiên cứu liên quan đến TTKT, MHTTKT có tác phẩm “Kinh tế học của sự phát triển” của tập thể tác giả Malcolm Gillis, Dwight H. Perkins, Michael Roemer và Donald R. Snodgrass (1995), bản dịch của Trung tâm thông tin tư liệu (Viện Quản lý kinh tế Trung ương) [12];“Kinh tế học” của Paul A. Samuelson & William D. Nordhaus (1989), bản dịch của Nhà xuất bản thống kê [63]; “Kinh tế học cho thế giới thứ ba” của P. Todaro (1998), bản dịch của Nhà xuất bản Giáo Dục [56] và một số cuốn sách như “Kinh tế học phát triển những vấn đề đương đại” do Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn quốc gia (2003) xuất bản và “Tăng trưởng có trách nhiệm vì mục tiêu thiên niên kỷ: Hội nhập xã hội, hệ sinh thái và nền kinh tế” do World Bank xuất bản (2004). Trong các tài liệu trên, các lý thuyết và các MHTTKT theo dòng thời gian đã được đề cập khá toàn diện. Ngoài ra, các nghiên cứu cũng đề cập đến các nhân tố tác động quyết định đến TTKT, như vốn, tài nguyên, lao động, khoa học công nghệ, và thể chế… 7
Trong một số nghiên cứu của các tác giả đã đưa ra các minh chứng cho thấy sự tác động của các nhân tố cụ thể đến TTKT của các quốc gia như: (Barro, 1991), (Qadri & Waheed, 2013) trong nghiên cứu của mình đã kiểm chứng sự phụ thuộc của TTKT ở một quốc gia vào yếu tố vốn con người. (Grossman, 1995) đã làm rõ sự tác động quyết định của yếu tố môi trường đến TTKT. Các nghiên cứu của North (1994) (2000), Acemoglu & cộng sự (2005), Gani (2011), Acemoglu & Robinson (2012), Venard (2013), Fayissa & Gill (2015) đã đưa những minh chứng rất chặt chẽ để khẳng định nền tảng thể chế là căn nguyên của sự tăng trưởng và phát triển kinh tế của các quốc gia. Những nghiên cứu về vai trò của TFP hay tăng trưởng TFP tới tăng trưởng kinh tế như nghiên cứu của Ahmad & cộng sự (2010), Park (2012) Abdychev & cộng sự (2015) đã chỉ ra vai trò quan trọng của TFP trong mô hình tăng trưởng, nó chính là động lực giúp đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng tại nhóm nước đang phát triển để bắt kịp nhóm các nước phát triển. Bên cạnh đó, cũng có nghiên cứu cho rằng TFP không phải là yếu tố chính dẫn tới tăng trưởng của các quốc gia như Kim & Lau (1994), Young (1995), Reem Limam & Miller (2004) khi tìm thấy tác động của TFP là âm hoặc không đáng kể tới tăng trưởng vì tại một số quốc gia, đặc biệt là các quốc gia ở giai đoạn đầu thời kỳ chuyển đổi, các quốc gia thuộc nhóm thu nhập trung bình thấp thì đóng góp của vốn và lao động quá lớn làm lấn át đi vai trò của TFP. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Trong nước cũng có một số nhà kinh tế học nghiên cứu về MHTTKT và chuyển đổi MHTTKT nói chung dưới các chiều cạnh khác nhau như: Một số nghiên cứu cho rằng TTKT nhanh mang lại cơ hội việc làm cho người lao động, tiền lương được nâng cao, theo đó có mối quan hệ tích cực với tính bền vững về xã hội [Trương Duy Hòa (2009)] và TTKT nhanh góp phần thu hẹp bất bình đẳng về thu nhập trong xã hội [Dương Phú Hiệp và Ngô Xuân Bình, (1999); Lê Bộ Lĩnh, (1998)]. Cùng đồng tình với quan điểm này nhưng các tác giả Trương Duy Hòa (2009) và Nguyễn Thế Anh (2012) bổ sung thêm tăng trưởng nhanh cũng sẽ khiến cho phân phối thu nhập ngày càng trở nên bất bình đẳng hơn, khoảng cách giàu nghèo càng lớn dần, do tăng trưởng nhanh dẫn đến tình trạng khác biệt về thu nhập giữa các hộ gia đình thuộc các ngành kinh tế cũng như sự khác biệt giữa nông thôn với thành thị, và đây là một trong những nguyên nhân tiềm ẩn gây mất ổn định xã hội. Một số nghiên cứu đề cập đến mối quan hệ giữa TTKT nhanh tác động đến tính bền vững về môi trường: Ngô Xuân Bình (2007), Trương Duy Hòa (2009), Hoàng Thế Anh (2010) và Phạm Thái Quốc (2010 và 2014), Nguyễn Hà Phương (2014) cho rằng tăng trưởng nhanh là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến 8
hủy hoại môi trường. Sự tập trung sản xuất trong những khu công nghiệp, mật độ dân cư gia tăng chưa từng thấy ở các khu vực thành phố, sự mở rộng thiếu kiểm soát của các khu vực đô thị,… dẫn đến làm phát sinh nhiều vấn đề về môi trường, làm giảm đáng kể đất nông nghiệp và cây xanh. Một số nghiên cứu đi sâu vào mối quan hệ giữa các yếu tố như: Vốn, thể chế và TFP. … tác động đến tăng trưởng kinh tế, trong đó phải kể đến như: Trần Văn Tùng, (2011), Ngô Doãn Vịnh (2005)… các tác giả đã chứng minh, làm rõ tại sao thể chế lại quan trọng và tại sao thể chế kinh tế lại tác động mạnh mẽ đến tăng trưởng kinh tế tại mỗi quốc gia. Một số nghiên cứu của Lưu Ngọc Trịnh (2003); Lê Quốc Hội (2010); Trần Văn Tùng và Vũ Đức Thanh (2010); Trần Thọ Đạt (2010); Khương Duy (2012); Nguyễn Đức Bình (2012); Trần Chí Trung (2013); Lưu Đức Hải (2015);... cũng đề cập đến khái niệm, các yếu tố của MHTTKT ở các chiều cạnh khác nhau. Ngoài ra còn có một số sách giáo trình kinh tế trong nước liên quan đến các lý thuyết TTKT truyền thống, các MHTTKT và các nghiên cứu thực nghiệm về nguồn gốc TTKT do các tác giả trong nước biên soạn như cuốn“Giáo trình mô hình tăng trưởng kinh tế” dùng cho chương trình sau đại học do tác giả Trần Thọ Đạt (2010) biên soạn, cuốn “Sách chuyên khảo các mô hình tăng trưởng trưởng kinh tế” do cùng tác giả biên soạn năm 2005. Giáo trình “Kinh tế phát triển: Lý thuyết và thực tiễn” của tác giả Đinh Phi Hổ (2006). Giáo trình “Kinh tế phát triển” của tác giả Phan Thúc Huân (2006). 1.2. Tổng quan tài liệu về chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế trên thế giới sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia Đông Nam Á là Thái Lan, Malaysia và Việt Nam Qua tổng quan tài liệu, nghiên cứu sinh nhận thấy các nghiên cứu về chuyển đổi MHTTKT khá phong phú cả ở trong và ngoài nước. Hầu hết là các nghiên cứu thực tiễn về chuyển đổi (đổi mới) MHTTKT của các quốc gia, tập trung vào các nguyên nhân dẫn đến chuyển đổi MHTTKT của các nước trong các giai đoạn; mục tiêu, nội dung, phương pháp và kết quả chuyển đổi MHTTKT; Nhiều nghiên cứu so sánh chuyển đổi MHTTKT giữa các quốc gia trong một khu vực hoặc trong cùng một giai đoạn, đặc biệt là sau tác động của khủng hoảng, cụ thể: 1.2.1. Các nghiên cứu ngoài nước Các nghiên cứu về chuyển đổi MHTTKT của các nước khá phong phú, tuy nhiên, các nghiên cứu tập trung nhiều vào các nước chuyển đổi MHTTKT thành công như một số nước Đông Á (Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản), các nước Bắc Âu. Các 9
quốc gia Đông Nam Á chuyển đổi MHTTKT sau khủng hoảng kinh tế toàn cầu được cho là không thành công, do đó những nghiên cứu về các nước này không nhiều. Trong các công trình nghiên cứu ngoài nước về tăng trưởng và chuyển đổi MHTTKT ở các nước Đông Nam Á đáng chú ý có: Nghiên cứu của Barry Bosworth (2006): “Tăng trưởng kinh tế của Thái Lan: Bối cảnh kinh tế vĩ mô”; “Hướng tới một Malaysia cạnh tranh” của Musa, M. Bakri (2007); “Vai trò của nguồn vốn con người và tăng trưởng năng suất các yếu tố tổng hợp như là nguồn lực của tăng trưởng: điều tra thực tiễn của Thái Lan” của Kraipornsak Paitoon (2009); “Nhìn lại tỷ lệ tăng trưởng tiềm năng của Thái Lan” của Nakornthab Don (2013); … Các nghiên cứu trên chỉ ra nguồn gốc của tăng trưởng nhanh, những thành công mà các nước đạt được. Các tác giả cho rằng, tăng trưởng kinh tế nhanh của Thái Lan gắn liền với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, gắn liền với yếu tố vốn con người, yếu tố năng suất và mức độ tập trung FDI tại những vùng nhất định của Thái Lan. Trong cuốn “Những bài học từ kinh nghiệm tăng trưởng của khu vực Đông và Đông Nam Á”, do Đinh Trọng Minh dịch, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 1999, các tác giả đã tập trung trình bày một số nhân tố cơ bản tạo cơ sở cho sự tăng trưởng nhanh của các nền kinh tế Đông và Đông Nam Á. Một trong những kết luận mà các tác giả đưa ra là “…các nước đang phát triển, với kết quả hoạt động xuất khẩu tốt hơn, sẽ đạt được tăng trưởng kinh tế cao hơn”. Nói cách khác, nhóm tác giả đã ca ngợi mô hình kinh tế hướng về xuất khẩu của các nước Đông và Đông Nam Á, coi đó là nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự thành công trong tăng trưởng kinh tế của các quốc gia này trong những thập kỷ vừa qua. Nhóm nghiên cứu của Đại học Havard trong bài “Lựa chọn thành công: Bài học từ Đông Á và Đông Nam Á cho tương lai Việt Nam” (Tạp chí những vấn đề chính trị xã hội 7/2008) đã khẳng định rằng “con đường của các nước Đông Á là con đường thẳng để đạt tới sự thịnh vượng, ổn định và kính trọng của cộng đồng quốc tế. Còn con đường của các nước Đông Nam Á thì vòng vèo và gồ ghề hơn, đưa các quốc gia này tới một hiện tại mong manh hơn và một tương lai bất định hơn, với nỗi ám ảnh của bất công và bất ổn”. Cũng theo bài viết này, cho đến nay nền kinh tế của các nước Đông Nam Á vẫn dựa vào việc khai thác lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên. Chính phủ của các nước này đã bị suy yếu một cách đáng kể “vì tham nhũng và chính trị bẩn thỉu chạy theo đồng tiền” [28, tr.19]. Quá trình đô thị hóa của các nước này đã diễn ra một cách hỗn loạn, với hàng triệu con người đang phải sống lay lắt trong các khu ổ chuột và nghèo đói. Bởi vậy, bất ổn về mặt xã hội là điều không thể tránh khỏi. Các cuộc biểu tình lớn, bạo loạn. lật đổ không còn là chuyện hiếm của 10