Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:195

Thêm vào BST

Báo xấu

111
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu tổng quát của luận án là: Đánh giá tác động của các nhân tố nội sinh đến kết quả hoạt động của HTX và đề xuất quan điểm, giải pháp nâng cao kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n ---------------- MAI ANH B¶O MAI ANH B¶O §¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè néi sinh ®Õn kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c Hîp T¸c X· trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp ë ®ång b»ng s«ng Hång Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: pGS.TS. ng« kim thanh Hµ néi, 2015
i Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n ---------------- MA MAI ANH B¶O I ANH B¶O §¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè néi sinh ®Õn kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c Hîp T¸c X· trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp ë ®ång b»ng s«ng Hång Chuyªn ngµnh: qu¶n lý kinh tÕ (khoa häc qu¶n lý) M· sè: 62 34 04 10 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: pGS.ts §ç thÞ h¶i hµ Pgs. Ts chu tiÕn quang Hµ néi, 2015
ii LỜII CAM ĐOAN OAN Tôi xin cam đoan luận án “Các yếu tố tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp” là công trình nghiên cứu của tôi. Các dữ liệu nêu trong luận án là hoàn toàn trung thực. Các phân tích, đánh giá, kết luận khoa học của luận án chưa từng được tác giả khác công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án
iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Đỗ Thị Hải Hà, PGS.TS Chu Tiến Quang đã tận tình hướng dẫn để tôi có thể hoàn thành bản luận án này. Những kiến thức về phương pháp nghiên cứu, về lý thuyết cũng như thực tế về hợp tác xã nông nghiệp của các thầy cô đã giúp tôi có nền tảng vững chắc để hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đã tạo điều kiện để tôi phối hợp thực hiện việc điều tra, thu thập dữ liệu phục vụ cho luận án. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo của khoa Khoa học Quản lý, các thầy cô giáo tại đại học Kinh tế Quốc dân, thầy cô phụ trách của Viện Đào tạo Sau đại học đã có những góp ý về mặt khoa học, có những trợ giúp về quy trình, thủ tục để tôi có thể hoàn thành luận án. Tôi cũng xin cảm ơn gia đình đã luôn động viên, khích lệ, tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành luận án Tôi xin chân thành cảm ơn!
iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... iii MỤC LỤC ................................................................................................................. iv DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ix DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT....................................................................... x CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................ 1 1.1. Giới thiệu luận án ............................................................................................ 1 1.2. Sự cần thiết của đề tài ..................................................................................... 2 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 5 1.4. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 6 1.5. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 6 1.6. Khái quát tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................... 7 1.6.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài. ........................................................7 1.6.2. Các công trình nghiên cứu trong nước. ........................................................9 1.6.3. Tổng quan về các phương pháp đánh giá tác động trong các nghiên cứu về HTX trên thế giới và tại Việt Nam .......................................................................11 1.7. Cách tiếp cận và Mô hình nghiên cứu ......................................................... 12 1.7.1. Cách tiếp cận của luận án ...........................................................................12 1.7.2. Mô hình nghiên cứu ....................................................................................13 1.7.3. Đo lường các biến nghiên cứu ....................................................................14 1.8. Phương pháp nghiên cứu và dữ liệu nghiên cứu ........................................ 19 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC YẾU TỐ NỘI SINH ĐẾN KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC HỢP TÁC XÃ TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP ................................................................... 22 2.1. Hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ....................................................... 22 2.1.1. Khái niệm hợp tác xã và hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ...............22 2.1.2. Đặc điểm của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ..........................23 2.1.3. Vai trò của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ....................................24
v 2.1.4. Nguyên tắc hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ......27 2.2. Hoạt động và kết quả hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ..... 29 2.2.1. Hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ........................29 2.2.2. Kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ............41 2.3. Phân loại hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ....................................... 42 2.4. Các yếu tố nội sinh ảnh hưởng tới kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp. ................................................................................. 43 2.4.1. Các yếu tố hữu hình (Các yếu tố về quy mô hợp tác xã)............................43 2.4.2. Năng lực quản lý của ban chủ nhiệm hợp tác xã ........................................44 2.4.3. Các yếu tố đến từ xã viên hợp tác xã ..........................................................49 2.5. Các yếu tố ngoại sinh tác động đến kết quả hoạt động của hợp tác xã .... 52 2.5.1. Môi trường địa lý nơi hợp tác xã hoạt động ...............................................53 2.5.2. Khung pháp lý của quốc gia .......................................................................53 2.5.3. Chính sách hỗ trợ của nhà nước đối với hợp tác xã....................................54 2.5.4. Sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ.....................................................56 2.6. Mô hình quản trị hợp tác xã theo truyền thống và theo kiểu mới ............ 56 2.6.1. Hợp tác xã truyền thống và và những khó khăn tất yếu của hợp tác xã truyền thống ..........................................................................................................56 2.6.2. Mô hình hợp tác xã kiểu mới. .....................................................................60 2.7. Phương pháp đánh giá tác động của các yếu tố đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp......................................................... 63 2.7.1. Phương pháp định tính ................................................................................63 2.7.2. Phương pháp định lượng.............................................................................64 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 67 CHƯƠNG 3 TỔNG QUAN VỀ HỢP TÁC XÃ TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP TẠI VIỆT NAM VÀ TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG .................. 68 3.1. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam qua các giai đoạn ............................................................... 68 3.1.1. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn trước đổi mới 1955-1988 .......................................69
vi 3.1.2. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 1988-1996 ..............................................................73 3.1.3. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 1997 đến năm 2004 ................................................75 3.1.4. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 2004 đến năm 2013 ...............................................77 3.1.5. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 2013 đến nay ..........................................................79 3.2. Thực trạng các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ....................................................................................................................... 80 3.2.1. Thực trạng số lượng và lĩnh vực hoạt động các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ...................................................................80 3.2.2. Thực trạng tổ chức bộ máy quản lý hợp tác xã và học vấn ban chủ nhiệm HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tại đồng bằng sông Hồng ................................81 3.2.3. Thực trạng về doanh thu của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ...........................................................................................83 3.2.4. Thực trạng về tài sản và nguồn vốn của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ............................................................................86 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 91 CHƯƠNG 4 THỰC TRẠNG TÁC ĐỘNG CỦA CÁC YẾU TỐ NỘI SINH ĐẾN HOẠT ĐỘNG VÀ KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC HỢP TÁC XÃ TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP ................................................................. 92 4.1. Nghiên cứu định tính về các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ........................................ 92 4.1.1. Đối với các hợp tác xã sản xuất nông nghiệp .............................................92 4.1.2. Đối với các hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp .............................................93 4.1.3. Đối với các hợp tác xã chế biến và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp...........97 4.2. Nghiên cứu định lượng về các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ...................................... 100 4.2.1. Thống kê mô tả về biến nghiên cứu..........................................................100
vii 4.2.2. Phân tích nhân tố khám phá với biến phụ thuộc .......................................102 4.2.3. Phân tích tương quan giữa các biến nghiên cứu .......................................105 4.2.4. Mô hình hồi quy tuyến tính với biến phục thuộc là kết quả kinh tế của HTX ....................................................................................................................107 4.2.5. Hồi quy với biến phụ thuộc là “Kết quả kinh tế của xã viên do HTX đem lại” .......................................................................................................................109 4.2.6. Phân tích tương quan giữa biến số “Kết quả kinh tế của hợp tác xã” và “Kết quả kinh tế hợp tác xã đem lại cho xã viên” ..............................................112 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 115 CHƯƠNG 5 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA HTX TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG ..................................................................................................................... 116 5.1. Quan điểm tiếp cận trong phát triển các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam trong thời gian tới .............................................................. 116 5.2. Một số giải pháp tác động vào nhân tố nội sinh nhằm nâng cao kết quả hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại đồng bằng sông Hồng ..................................................................................................................... 118 5.2.1. Quan điểm đối với các giải pháp tác động vào nhân tố nội sinh ..............118 5.2.2. Một số giải pháp tác động vào các nhân tố tác động đến kết quả hoạt động của hợp tác xã .....................................................................................................119 5.2.3. Các giải pháp đối với từng hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp..................................................................................................................135 5.2.4. Điều kiện thực hiện các giải pháp .............................................................138 KẾT LUẬN CHƯƠNG V ..................................................................................... 144 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................ 145 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ.. 147 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 148 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 156
viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Số lượng mẫu nghiên cứu phân theo địa bàn và phân theo loại hình HTX 20 Bảng 2.1. So sánh hợp tác xã kiểu mới và hợp tác xã truyền thống......................61 Bảng 3.1: Trung bình doanh thu theo hoạt động của HTX trong năm 2012 .........84 Bảng 3.2: Nguồn thu và trích lập quỹ của HTX 4 tỉnh đồng bằng sông Hồng .....85 Bảng 3.3. Doanh thu, lợi nhuận HTX phân theo loại hình HTX ..........................86 Bảng 3.4. Tình hình đất đai, tài sản hiện có của các HTX năm 2012 ở đồng bằng sông Hồng .............................................................................................87 Bảng 3.5. Cơ cấu nguồn vốn của HTX ở đồng bằng sông Hồng năm 2012* .......89 Bảng 3.6. Trung bình tổng vốn phân theo loại hình HTX.....................................90 Bảng 4.1: Tổng hợp các yếu tố tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ...................................................................99 Bảng 4.2. Trung bình các biến nghiên cứu ..........................................................100 Bảng 4.3: Ma trận xoay nhân tố với biến “Kết quả hoạt động kinh tế của HTX” ....102 Bảng 4.4: Ma trận xoay nhân tố với biến độc lập “Các kỹ năng quản lý” ..........103 Bảng 4.5: Ma trận xoay nhân tố các biến độc lập “Cam kết cảm xúc”, “cam kết duy trì” và “Tham gia vào quản trị HTX” ..........................................105 Bảng 4.6. Hệ số tương quan giữa các biến nghiên cứu .......................................106 Bảng 4.7. Tóm tắt mô hình 1 ...............................................................................108 Bảng 4.8. Hệ số tác động mô hình 1....................................................................109 Bảng 4.9. Tóm tắt mô hình 2 ...............................................................................111 Bảng 4.10. Hệ số tác động mô hình 2....................................................................111 Bảng 4.11: Phân tích tương quan đối với các HTX sản xuất ................................113 Bảng 4.12: Phân tích tương quan đối với các HTX dịch vụ nông nghiệp .............113 Bảng 4.13: Phân tích tương quan đối với các HTX chế biến và tiêu thụ sản phẩm ....114 Bảng 5.1. Phân tích SWOT đối với các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp .........122
ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến “Kết quả kinh tế của HTX” ..14 Hình 1.2: Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến “Kết quả kinh tế của xã viên do HTX đem lại” .............................................................................14 Hình 2.1: Quy trình nghiên cứu định tính với phương pháp tình huống ................63 Hình 2.2: Quy trình nghiên cứu định lượng kiểm định sự tác động của các biến nghiên cứu ...............................................................................................64 Hình 3.1: Số lượng HTX qua các thời kỳ ...............................................................68 Hình 3.2. Số lượng các HTX năm 2014 phân theo khu vực...................................81 Hình 3.3. Cấp học cao nhất hoàn thành của chủ nhiệm HTX ................................82 Hình 3.4. Các khóa đào tạo ban chủ nhiệm HTX đã tham gia ...............................83 Hình 3.5. Tỷ trọng giá trị tài sản cố định của HTX năm 2012 ...............................88 Hình 5.1. Chức năng, hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ...............124 Hình 5.2. Mô hình Thomas và Kilmann nhằm giải quyết mâu thuẫn ..................128 Hình 5.3. Mô hình kiểm soát chất lượng sản phẩm của xã viên ...........................130 Hình 5.4. Cung cầu hàng hóa nông dân sản xuất trong ngắn hạn, không có HTX ....139 Hình 5.5. Cung cầu hàng hóa nông dân sản xuất có vai trò của HTX..................139
x DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT HTX Hợp tác xã NHTM Ngân hàng thươngmại PCP Phi chính phủ TSCĐ Tài sản cố định UBND Ủy ban nhân dân
1 CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU 1.1. Giới thiệu luận án Luận án nghiên cứu về đề tài “Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng”. Dự kiến những đóng góp mới về khoa học của luận án: - Luận án áp dụng các lý thuyết về quản trị tổ chức nói chung như lý thuyết người đại diện (Agency theory), lý thuyết về chi phí giao dịch (transaction cost theory), vấn đề kẻ hưởng không (Free-rider problem) vào bối cảnh của các HTX để thấy được các vấn đề mà HTX trong lĩnh vực nông nghiệp đang gặp phải. Luận án cũng chỉ ra một số yếu tố đến từ phía ban chủ nhiệm, xã viên như việc cam kết của xã viên có tác dụng giúp HTX vượt qua những khó khăn tất yếu trong quá trình hoạt động. - Từ lý luận và thực tiễn về các hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp và các yếu tố nội sinh tác động đến các hợp tác xã này, Luận án làm rõ cơ sở lý luận, từ đó xây dựng mô hình các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp, cụ thể : Thứ nhất, các yếu tố năng lực quản trị HTX bao gồm năng lực lập kế hoạch, năng lực tổ chức, năng lực lãnh đạo và năng lực kiểm soát có tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. Kết quả nghiên cứu cho thấy, năng lực lãnh đạo và năng lực kiểm soát của ban chủ nhiệm HTX có tác động thuận chiều đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp, trong đó năng lực kiểm soát có tác động rất mạnh. Điều này được giải thích do môi trường kinh doanh, môi trường hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp luôn có sự biến động lớn, do vậy việc kiểm soát trong đó có kiểm soát sự thay đổi là rất quan trọng đối với các HTX. Thứ hai, các yếu tố thuộc về xã viên HTX bao gồm sự cam kết của xã viên, sự tham gia của xã viên vào hoạt động quản trị HTX có tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. Kết quả nghiên cứu cho thấy cam
2 kết cảm xúc, cam kết duy trì và việc tham gia quản trị của xã viên HTX có tác động thuận chiều tới kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp, trong đó nhân tố tham gia vào quản trị HTX có tác động mạnh nhất. - Từ kết quả nghiên cứu, Luận án đưa ra đề xuất để tăng cường kết quả hoạt động cho các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp cần có sự phối hợp của các cơ quan quản lý nhà nước, ban chủ nhiệm và xã viên HTX. Ban chủ nhiệm HTX cần tích cực, chủ động tăng cường năng lực quản trị. Mặt khác ban chủ nhiệm HTX cần nhận thức rõ vai trò của xã viên từ đó có cách thức phù hợp để tăng cường sự tham gia vào quản trị HTX cũng như sự cam kết của xã viên vào quản trị HTX. Về phía nhà nước, những hỗ trợ chỉ nên tập trung vào chính sách đào tạo với đối tượng là ban chủ nhiệm và xã viên HTX để nâng cao năng lực quản trị HTX, sự cam kết của xã viên. Nhà nước cần rất thận trọng với các chính sách hỗ trợ khác như chính sách hỗ trợ vốn, đất đai vì rất dễ hình thành nên các hợp tác xã mà bản chất là doanh nghiệp, đồng thời cũng tạo sự cạnh tranh không bình đẳng giữa các thành phần kinh tế. Luận án được kết cấu gồm 5 chương Chương I. Phần mở đầu Chương II. Cơ sở lý luận và thực tiễn về tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp Chương III. Tổng quan về quá trình phát triển HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam Chương IV. Thực trạng tác động của các yếu tố nội sinh đến hoạt động và kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp Chương V. Một số giải pháp nâng cao kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. 1.2. Sự cần thiết của đề tài Cả nước hiện có 8.326 hợp tác xã hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, trong đó số HTX ở đồng bằng sông Hồng là 3.943, số lượng xã viên lên tới 2 triệu
3 người1. Các HTX nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng chiếm tới gần 50% số lượng HTX nông nghiệp tại Việt Nam, các HTX này đã và đang có vai trò quan trọng trong kinh tế và đời sống xã hội của Việt Nam, là mô hình đem lại những lợi ích cho các xã viên – những người nông dân. Các HTX nông nghiệp giúp tăng cường sức mạnh của xã viên, những người nông dân (Hồ Văn Vĩnh, 2005). Nếu các xã viên là người sản xuất, họ có cơ hội tiếp cận các sản phẩm đầu vào như phân bón, thuốc trừ sâu với giá hợp lý, được hưởng các dịch vụ tư vấn, kỹ thuật nông nghiệp theo yêu cầu với chất lượng cao và giá thành thấp hơn so với thị trường. Và quan trọng hơn cả, các xã viên được hợp tác xã bao tiêu hoặc trợ giúp tiếp cận thị trường, không còn mối lo bị tư thương ép giá. Ngoài ra, xã viên còn chính là người chủ thực sự của hợp tác xã, sự phát triển của hợp tác xã, các hoạt động, dịch vụ của HTX đều do các xã viên quyết định trên cơ sở của pháp luật. Có thể nói rằng, HTX là của xã viên và phục vụ vì xã viên. Chính HTX đã đem lại sức mạnh cho các xã viên, giúp những người nông dân nhỏ lẻ, yếu thế trở thành một tập thể lớn có sức mạnh trong nền kinh tế thị trường. HTX nông nghiệp giúp mở rộng liên kết kinh tế theo cơ chế vận hành của nền kinh tế thị trường. Hầu hết các HTX hiện đại ngày nay đã và đang hình thành những mối liên kết mới mà trước đây chưa có hoặc mới chỉ manh nha xuất hiện trong diện hẹp, mối liên kết giữa các hộ xã viên với doanh nghiệp nhà nước, với các trang trại và với các hộ xã viên thuộc các HTX khác nhau ngày một mở rộng và nâng cao chất lượng, hiệu quả của dịch vụ. Mối liên kết giữa các HTX với các thành phần khác trong nền kinh tế được xuất phát từ nhu cầu của nền sản xuất hàng hoá, ví dụ tại đồng bằng sông Hồng và Đồng bằng sông Cửu Long đã thành lập nhiều HTX nông nghiệp để làm cầu nối liên kết giữa hộ nông dân với doanh nghiệp và các ngành tài chính, ngân hàng. Ngoài ra, các HTX đã góp phần giải quyết các vấn đề xã hội theo hướng tích cực. Nhiều HTX đã phát huy được tinh thần tương thân tương ái trong việc hỗ trợ các 1 Tổng cục thống kê (2013)
4 hộ xã viên tạo việc làm, xoá đói, giảm nghèo ở khu vực nông thôn. Nhiều HTX đã ứng trước không lấy lãi cho các hộ xã viên nghèo, gia đình chính sách một số vật tư chủ yếu như giống, phân bón, thuốc trừ sâu, để họ phát triển sản xuất. HTX nông nghiệp góp phần tạo thêm nhiều việc làm mới cho người lao động tại khu vực nông thôn, nâng cao thu thập và cải thiện đời sống vật chất, tinh thần của người dân nông thôn. Mặc dù có những đóng góp vào sự phát triển và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nông thôn cũng như nhiều lợi ích xã hội khác, các HTX nông nghiệp còn đang gặp rất nhiều khó khăn, chưa phát huy được hết thế mạnh, tiềm năng của mình2. Các hoạt động dịch vụ của các HTX nông nghiệp có quy mô và doanh số nhỏ, dịch vụ cho các xã viên, hộ nông dân mới chỉ dừng lại ở dịch vụ đầu vào, một số khâu trong quá trình sản xuất, chưa đáp ứng được về đầu ra cho các xã viên. Nhìn chung hiệu quả sản xuất, kinh doanh của HTX nông nghiệp còn thấp, các HTX nông nghiệp chưa đủ sức cạnh tranh trên thị trường, chưa có sức lôi cuốn, hấp dẫn xã viên tham gia và đóng góp xây dựng HTX. Các nghiên cứu hiện nay về hoạt động của HTX nông nghiệp tại Việt Nam đã tập trung vào việc phân tích nguyên nhân và giải pháp cho các thành công trong hoạt động của HTX nông nghiệp, trong đó nổi bật lên hai trường phái đó là (1) phân tích yếu tố nội sinh của các hợp tác xã như nguồn nhân lực, phương thức quản trị, cơ chế hoạt động của HTX và (2) phân tích tác động từ chính sách nhà nước. Với hai hướng nghiên cứu nói trên, các nghiên cứu đã đưa ra một hệ thống các nguyên nhân và giải pháp cho sự phát triển của hợp tác xã. Tuy nhiên các nghiên cứu tập trung nhiều ở việc phân tích tác động từ chính sách nhà nước, hơn thế nữa việc phân tích mới dừng ở phương pháp định tính, chưa chỉ rõ được đâu là nguyên nhân cốt lõi, mức độ quan trọng của các yếu tố. Do vậy, nguyên nhân và giải pháp có nhiều nhưng chưa thật đúng và thật trúng (Bùi Văn Huyền, 2010). 2 Nguyễn Phượng Vỹ, “Đóng góp của các hộ gia đình và các hợp tác xã trong sự phát triển nông nghiệp nông thôn Việt Nam”
5 Với quan điểm các yếu tố đến từ bên trong tổ chức là các yếu tố nòng cốt tạo nên sự thành công hay thất bại của tổ chức, các yếu tố môi trường có tác động nhiều hay ít đến tổ chức, tuy nhiên trong những lúc môi trường khó khăn, kinh tế suy thoái, cạnh tranh mạnh mẽ, vẫn có những tổ chức HTX nông nghiệp hoạt động hiệu quả về mặt kinh tế, như vậy những yếu tố bên trong HTX mới là những yếu tố quan trọng tác động đến hoạt động của HTX. Mặc khác các chính sách của nhà nước có thể hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các HTX, tuy nhiên chính bản thân các HTX phải chủ động, sử dụng hiệu quả các chính sách hỗ trợ của nhà nước. Như vậy cần có nghiên cứu về tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các HTX. Do đó NCS chọn đề tài: ‘‘Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng’’ nhằm kiểm định các giả thuyết, tìm ra các nhân tố bên trong tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. 1.3. Mục tiêu nghiên cứu - Mục tiêu tổng quát của luận án là: Đánh giá tác động của các nhân tố nội sinh đến kết quả hoạt động của HTX và đề xuất quan điểm, giải pháp nâng cao kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng - Các mục tiêu cụ thể: + Luận giải cơ sở lý luận, thực tiễn về các nhân tố nội sinh và tác động của chúng đến kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng; + Nhận diện và đánh giá tác động của các nhân tố nội sinh đến kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng + Đề xuất quan điểm, giải pháp nâng cao kết quả hoạt động của HTX thông qua phát huy các nhân tố nội sinh có tác động đến HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng
6 1.4. Câu hỏi nghiên cứu - Kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng được thể hiện qua các tiêu chí đánh giá nào? - Các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng như thế nào? - Đánh giá mức độ quan trọng của mỗi yếu tố nội sinh nói trên đối với kết quả hoạt động của từng loại hình HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng? 1.5. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi về nội dung nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu các yếu tố nội sinh thuộc về con người trong HTX tác động đến kết quả hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. Các yếu tố nội sinh thuộc về con người này được chia làm hai nhóm: Nhóm yếu tố về năng lực quản trị của ban chủ nhiệm HTX và nhóm yếu tố về đến từ xã viên HTX Đề tài không nghiên cứu phân tích các yếu tố nội sinh hữu hình (đất đai, cơ sở vật chất, máy móc trang thiết bị v.v...) tác động đến kết quả hoạt động của các HTX. Kết quả hoạt động của HTX bao gồm các kết quả về kinh tế của HTX và kết quả về kinh tế của xã viên do HTX đem lại. Trong luận án này, thuật ngữ “tác động” và thuật ngữ “ảnh hưởng” được sử dụng với nội hàm như nhau, là những động từ có ý nghĩa chỉ hoạt động làm cho một sự vật, hiện tượng nào đó có những biến đổi nhất định. Phạm vi về đối tượng nghiên cứu: Đề tài có đối tượng nghiên cứu là các tác động của biến số nội sinh đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp Phạm vi về không gian nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện 4 tỉnh, thành phố ở đồng bằng sông Hồng bao gồm: Hà Nội, Hà Nam, Nam Định và Thái Bình. Lý do lựa chọn 4 tỉnh, thành phố này bao gồm:
7 • Tại khu vực này tập trung nhiều hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp nông nghiệp. • Các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại khu vực này mang tính đa dạng và phong phú về quy mô cũng như hình thức tổ chức: có hợp tác xã quy mô toàn xã, có hợp tác xã quy mô liên thôn, có hợp tác xã quy mô thôn, có HTX có cơ cấu một bộ máy, có HTX có cơ cấu hai bộ máy. • Các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tại khu vực này có các hoạt động đa dạng như hoạt động sản xuất nông nghiệp, hoạt động cung cấp dịch vụ nông nghiệp, hoạt động chế biến và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp. • Các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tại khu vực này đa dạng về kết quả hoạt động. Có HTX hoạt động có kết quả tốt, doanh thu từ hoạt động lớn, đông đảo xã viên tham gia, có những HTX hoạt động chưa tốt, nguồn thu chính đến từ một số hoạt động nhà nước giao (vd thủy lợi), xã viên tham gia ít. 1.6. Khái quát tổng quan tình hình nghiên cứu 1.6.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài. Các trường phái lý thuyết và nghiên cứu nước ngoài làm cơ sở lý luận cho nghiên cứu có thể kể đến như: Trường phái lý luận về vai trò của các yếu tố nội sinh của HTX tác động đến hoạt động của các HTX nông nghiệp Van Der Walt (2005) nghiên cứu về sự thất bại của các hợp tác xã đã đưa ra các yếu tố nguyên nhân đó là sự quản lý yếu kém, mâu thuẫn giữa các thành viên hợp tác xã về quyền lợi và nghĩa vụ và sự thiếu hụt về tài chính. Tiến sĩ Daman Prakash (2000), trong nghiên cứu “Development of Agricultural Cooperatives - Relevance of Japanese Experiences to Developing Countries” đưa ra các yếu tố giúp cho các HTX nông nghiệp có thể thành công đó là (1) các xã viên là những người chủ thực sự của HTX, thông qua ban quản trị, ban chủ nhiệm, các xã viên điều hành hoạt động của HTX nhằm phục vụ cho nhu cầu của chính xã viên, (2) Hợp tác xã được quản lý hiệu quả bởi ban quản trị, ban kiểm soát và ban chủ nhiệm được
8 bầu cử dân chủ, những thành viên quản trị này là những người có kinh nghiệm, được đào tạo, (3) Các HTX cần phải đối thoại về chính sách với chính phủ. Machethe (1990) khi nghiên cứu về những hợp tác xã không thành công tại Nam Phi đã chỉ ra rằng nguyên nhân chính đó là các thành viên hợp tác xã không hiểu rõ về mục đích của hợp tác xã, quyền và nghĩa vụ của các xã viên và cách thức quản lý hoạt động kinh doanh của hợp tác xã. Các xã viên không hiểu việc tồn tại và phát triển của hợp tác xã là do những đóng góp của chính xã viên. Rất nhiều xã viên chỉ quan tâm đến quyền lợi mà quên đi nghĩa vụ của họ với HTX. Chính vì nguyên nhân này khiến cho HTX hoạt động còn cầm chừng, chưa đem lại lợi ích thật sự cho xã viên. Osterbeg và Nilson (2009) trong nghiên cứu của mình đã chỉ ra rằng sự tham gia của xã viên vào hoạt động quản trị HTX có tác động đến kết quả hoạt động của các HTX. Sự tham gia của xã viên trong HTX bao gồm việc tham gia các cuộc họp; làm việc trong ủy ban; tham gia vào việc tuyển chọn các thành viên mới; và quyền bổ nhiệm (Osterbeg và Nilson, 2009). Sự tham gia một cách bình đẳng của các thành viên trong việc quản trị của HTX là điều tạo nên sự khác biệt của HTX với các tổ chức kinh tế khác. Sự tham gia này có thể là một nhân tố quan trọng trong việc nâng cao hiểu biết chung của nông dân và mang lại giá trị gia tăng cho HTX (Gray, Kraenzle, và USDA, 1998). Adrian và Thomas (2001) đã đề cập đến vai trò của ban chủ nhiệm hợp tác xã tác động đến sự phát triển của các hợp tác xã nông nghiệp. Ban chủ nhiệm phải có nhận thức và kiến thức về (1) Các nguyên tắc hoạt động của HTX; (2) Quyền hạn, trách nhiệm của ban chủ nhiệm; (3) Quản lý một HTX với tư cách là một doanh nghiệp: kiến thức tài chính; ra quyết định kinh doanh; quản lý và đào tạo nhân viên. Trường phái lý luận về vai trò của các yếu tố môi trường bên ngoài HTX tác động đến kết quả hoạt động của các HTX nông nghiệp: Daman Prakash (2000) chỉ ra rằng trong giai đoạn đầu phát triển các HTX nông nghiệp, chính phủ cần có các chính sách về vốn, công nghệ cho các HTX, ngược lại, các HTX nông nghiệp cũng cần phải trao đổi, đề xuất để các chính sách của nhà nước đem lại hiệu
9 quả cao nhất. Aimin Chen và Shunfeng Song (2006) trong nghiên cứu “China’s Rural Economy after WTO: Problems and Strategies”, đề cập về sự cần thiết hay vai trò của chính quyền trong việc cung cấp tài chính cho khu vực nông thôn và các hợp tác xã nông nghiệp, các chính sách hỗ trợ lãi suất cho khu vực này. 1.6.2. Các công trình nghiên cứu trong nước. Phát triển kinh tế hợp tác, kinh tế tập thể và HTX từ lâu đã nhận được sự quan tâm của nhiều chuyên gia, nhiều nhà nghiên cứu nước ta. Vấn đề này vừa mang ý nghĩa chính trị, vừa mang ý nghĩa kinh tế, xã hội sâu sắc. Tiêu biểu là các công trình nghiên cứu sau: Công trình nghiên cứu “Mô hình phát triển HTX nông nghiệp ở Việt Nam”, GS.TS Hồ Văn Vĩnh, TS Nguyễn Quốc Thái (2005) đã xây dựng mô hình phát triển cho HTX nông nghiệp ở Việt Nam đến năm 2020 sẽ ở hai dạng (1) kinh doanh đơn thuần dịch vụ nông nghiệp cho kinh tế hộ nông dân, (2) HTX nông nghiệp tổng hợp với nội dung hoạt động bao gồm các hoạt động dịch vụ cho kinh tế hộ nông thôn nói chung và một số hoạt động sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và công nghiệp chế biến nông sản. Để phát triển hai mô hình này nghiên cứu chỉ ra rằng cần thực hiện 5 nhóm giải pháp bao gồm: (1) nhóm giải pháp về nhận thức, (2) nhóm giải pháp thúc đẩy kinh tế hộ nông dân phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, phát triển các ngành nghề phi nông nghiệp ở nông thôn và cả nước, (3) nhóm giải pháp đổi mới, nâng cao hiệu quả công tác cán bộ HTX nông nghiệp,(4) nhóm giải pháp lựa chọn mô hình HTX nông nghiệp phù hợp với đặc điểm cụ thể của từng địa bàn và (5) nhóm giải pháp về kiện toàn bộ máy quản lý nhà nước và nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước đối với các HTX nông nghiệp. Trong nghiên cứu về “Vai trò và giải pháp nâng cao vai trò của hợp tác xã đối với xã viên trong nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam”, Tiến sỹ Chu Tiến Quang (2012) sau khi phân tích sâu sự thành công của một số hợp tác xã điển hình, đã chỉ ra các nhân tố nội sinh và ngoại sinh tác động đến hoạt động của từng loại HTX trong lĩnh vực nông nghiệp phân theo ngành nghề. Tác giả đã phân loại HTX nông nghiệp thành 5 nhóm HTX theo ngành nghề bao gồm: HTX nông nghiệp có hoạt động tín dụng nội bộ, HTX nông nghiệp cung ứng vật tư, HTX cung ứng dịch vụ nông nghiệp, HTX chế biến và tiêu