Luận án Tiến sĩ Luật học: Chế định biện pháp tư pháp trong luật hình sự Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:203

Thêm vào BST

Báo xấu

57
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án làm rõ những nội dung cơ bản, những hạn chế, khó khăn trong áp dụng các biện pháp tư pháp trong luật hình sự Việt Nam và nguyên nhân của chúng, những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các biện pháp tư pháp là tài liệu tham khảo đối với các cơ quan có thẩm quyền trong việc tiếp tục hoàn thiện các quy định của luật hình sự và các văn bản pháp luật khác có liên quan về các biện pháp tư pháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Chế định biện pháp tư pháp trong luật hình sự Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI HÀ LỆ THỦY CHẾ ĐỊNH BIỆN PHÁP TƢ PHÁP TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM – NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2020
BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI HÀ LỆ THỦY CHẾ ĐỊNH BIỆN PHÁP TƢ PHÁP TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM – NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Chuyên ngành : Luật sự v tố tụ sự Mã số : 9380104 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC N ƣời ƣớng dẫn khoa học: 1. TS PHẠ ẠNH H NG 2. TS H NG V N H NG HÀ NỘI, 2020
LỜI CA Đ AN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập thực sự của của cá nhân tôi, được thực hiện trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết, kết hợp nghiên cứu khảo sát tình hình thực tiễn, dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Phạm Mạnh Hùng và TS. Hoàng Văn Hùng. Các kết quả, số liệu được trình bày trong luận án là trung thực, các trích dẫn trong luận án đều được ghi rõ nguồn gốc. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án NCS. Hà Lệ Thủy
LỜI CẢ ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trong và biết ơn sâu sắc đến thầy giáo TS. Phạm Mạnh Hùng và thầy giáo TS. Hoàng Văn Hùng đã trực tiếp hướng dẫn tận tình về phương pháp nghiên cứu, nội dung nghiên cứu và cách làm việc khoa học để tôi có thể hoàn thành được Luận án của mình. Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của các cán bộ, giảng viên Trường Đại học Luật Hà Nội, Khoa Sau đại học Trường Đại học Luật Hà Nội và Trường Đại học Luật Huế. Tôi cũng xin cảm ơn sự giúp đỡ của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân các tỉnh, thành, các cơ quan ban ngành và các cán bộ, chuyên gia trong các lĩnh vực liên quan đến đề tài luận án đã cung cấp số liệu và đóng góp nhiều ý kiến quý báu, ủng hộ nhiệt tình để tôi có thể thực hiện được đề tài nghiên cứu này. Cuối cùng, tôi xin chan thành cảm ơn tới gia đình và bạn be, những người đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu khoa học của mình. Xin trân trọng cảm ơn./.
MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU ...............................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ...........................................................4 2.1. Mục tiêu của luận án ............................................................................................4 2.2. Nhiệm vụ của luận án ...........................................................................................4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5 3.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................................5 3.2. Phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................5 4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................6 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án .............................................................7 6. Kết cấu của luận án .................................................................................................7 T NG UAN VỀ VẤN ĐỀ NGHI N CỨU .....................................................8 1. Tình hình nghiên cứu tro ƣớc ........................................................................8 1.1. Các công trình nghiên cứu về các biện pháp tư pháp nói chung .........................8 1.2. Các công trình nghiên cứu về từng biện pháp tư pháp cụ thể ............................12 2. Tình hình nghiên cứu ở ƣớc ngoài...................................................................17 2.1. Các công trình nghiên cứu về các biện pháp tư pháp nói chung .......................17 2.2. Các công trình nghiên cứu về từng biện pháp tư pháp cụ thể ............................20 3 Đ i t i ứu i qu uậ .....................................22 3.1. Những kết quả nghiên cứu được luận án kế thừa và tiếp tục phát triển.............22 3.2. Những vấn đề liên quan đến luận án chưa được giải quyết ho c tiếp tục nghiên cứu .................................................................................................................25 3.3. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................26 3.4. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................26 3.5. Hướng tiếp cận của luận án ................................................................................27 C NỘI UNG ẾT UẢ NGHI N CỨU ..........................................................28 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VÀ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ MỘT SỐ NƢỚC VỀ CÁC BIỆN PHÁP TƢ PHÁP ............................................28 1.1. Những vấ ề lý luận về biện pháp tƣ p p ..................................................28 1.1.1. Khái niệm, đ c điểm của biện pháp tư pháp ...................................................28 1.1.2. Vai trò của biện pháp tư pháp .........................................................................42 1.1.3. Phân loại biện pháp tư pháp ............................................................................46 1.1.4. Phân biệt biện pháp tư pháp với hình phạt ......................................................49
1.2. Khái quát về lịch sử hình thành và phát triển của các biệ p p tƣ p p trong pháp luật hình sự Việt N m trƣớc khi có Bộ luật hình sự ăm 2015 ......56 1.2.1. Giai đoạn từ thời kỳ phong kiến Việt Nam đến trước Cách mạng tháng 8 năm 1945 ...................................................................................................................57 1.2.2. Giai đoạn từ Cách mạng tháng 8 năm 1945 đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 ......................................................................................................59 1.2.3. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 cho đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 ..........................................................................61 1.2.4. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 cho đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 2015 ..........................................................................64 1.3. Khái quát pháp luật hình sự một số ƣớc về các biệ p p tƣ p p ..........67 1.3.1. Quy định về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự Thụy Điển ...............69 1.3.2. Quy định về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự cộng h a Pháp ........70 1.3.3. Quy định về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự Đức .........................72 1.3.4. Quy định về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự Liên bang Nga ........74 1.3.5. Quy định về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự Trung Quốc.............77 Kết luận chương 1 .....................................................................................................79 CHƢƠNG 2. CÁC BIỆN PHÁP TƢ PHÁP THE UY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ......84 2.1. Quy định của pháp luật hình sự Việ ệ ề biệ p áp ư p áp....84 2.1.1. Quy định về biện pháp tư pháp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm ....85 2.1.2. Quy định về biện pháp tư pháp trả lại tài sản, sửa chữa ho c bồi thường thiệt hại, buộc công khai xin lỗi ................................................................................91 2.1.3. Quy định về biện pháp tư pháp bắt buộc chữa bệnh .......................................96 2.1.4. Quy định về biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ....................................................................................101 2.1.5. Quy định về biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội ..105 2.2. Thực tiễn áp dụ quy ịnh của pháp luật về biệ p p tƣ p p ở Việt Nam từ ăm 2008 ăm 2017 ..............................................................111 2.2.1. Tình hình áp dụng các biện pháp tư pháp ở Việt Nam từ năm 2008 đến năm 2017 ..113 2.2.2. Những vướng mắc, hạn chế trong thực tiễn áp dụng các biện pháp tư pháp .... 132 2.2.3. Nguyên nhân của những vướng mắc, hạn chế trong việc áp dụng các biện pháp tư pháp ............................................................................................................147 Kết luận chương 2 ...................................................................................................149
CHƢƠNG 3. HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ CÁC GIẢI PHÁP KHÁC NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC BIỆN PHÁP TƢ PHÁP................156 3.1. Các y u tố ảm bảo áp dụ ú quy ịnh về các về biệ p p tƣ p p trong Bộ luật hình sự ăm 2015 ...........................................................................156 3.2. Hoàn thiệ quy ịnh pháp luật về các biệ p p tƣ p p .........................158 3.2.1. Tiếp tục hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về các biện pháp tư pháp .....................................................................................................................158 3.2.2. Hoàn thiện các quy định hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự, tố tụng hình sự, thi hành án hình sự liên quan đến các biện pháp tư pháp..........................166 3 3 Nâ o ă ực và trách nhiệm nghề nghiệp củ ội ũ bộ làm ô t iều tra, truy tố, xét xử và thi hành án ................................................169 3 4 Tă ƣờng sự phối hợp giữ ơ qu ó t ẩm quyền trong việc áp dụng các biệ p p tƣ p p .................................................................................172 3.5. Hoàn thiện tổ chứ ơ qu t i ói u v ơ qu t i các biệ p p tƣ p p ói ri ...........................................................................173 3.6. Ti p tụ ầu tƣ â ấp hệ thố ơ sở vật chất, hạ tầ p ứng việc thi hành các biệ p p tƣ p p iệu quả............................................................174 3.7. Một số giải pháp khác ....................................................................................175 Kết luận chương 3 ...................................................................................................177 D. KẾT LUẬN .......................................................................................................178 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƢỢC CÔNG Ố CÓ NỘI UNG LI N UAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
ANH ỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TR NG LUẬN ÁN Bắt buộc chữa bệnh : BBCB Biện pháp tư pháp : BPTP Bộ luật dân sự : BLDS Bộ luật hình sự : BLHS Bộ luật tố tụng dân sự : BLTTDS Bộ luật tố tụng hình sự : BLTTHS Bồi thường thiệt hại : BTTH Cơ quan điều tra : CQĐT Cơ quan tiến hành tố tụng : CQTHTT Luật thi hành án hình sự : LTHAHS Pháp luật tố tụng hình sự : PLTTHS Pháp luật hình sự : PLHS Tố tụng hình sự : TTHS Trách nhiệm dân sự : TNDS Trách nhiệm hình sự : TNHS Ủy ban nhân dân : UBND Viện kiểm sát : VKS
ANH ỤC CÁC ẢNG Bảng 1.2: Tình hình áp dụng biện pháp Tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm ..........................................................................................113 Bảng 2.2: Thống kê xét xử các nhóm tội phạm áp dụng BPTP trả lại tài sản, sửa chữa ho c bồi thường thiệt hại từ năm 2008 đến năm 2017 ...........116 Bảng 3.2: Số vụ án về các tội danh có áp dụng biện pháp trả lại tài sản, sửa chữa ho c bồi thường thiệt hại .......................................................................118 Bảng 4.2: Tình hình bị cáo bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh ở các giai đoạn tố tụng ........................................................................................................ 122 Bảng 5.2: Tình hình bị can, bị cáo bị mất khả năng nhận thức ho c khả năng điều khiển hành vi .................................................................................123 ảng 6.2: Tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội bị áp dụng biện pháp tư pháp từ năm 2008 đến năm 2017 ...................................................................126 ảng 7.2: Các tội danh do người dưới 18 tuổi thực hiện có áp dụng biện pháp tư pháp ...................................................................................................127 Bảng 8.2: Tình hình số vụ án và bị cáo dưới 18 tuổi phạm tộitheo các nhóm tội phạm ......................................................................................................128 Bảng 9.2: Tình hình áp dụng biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Hà Nội, Hồ Chí Minh và Đà Nẵng từ năm 2008 đến 2017 ................130
1 A. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọ ề tài Khi đề cập đến các biện pháp cưỡng chế hình sự trong Luật hình sự, đ c biệt là khi xét đến vai trò của chúng, không thể không nói đến các BPTP, bởi bản thân các PTP là một bộ phận hợp thành của hệ thống các biện pháp cưỡng chế về hình sự của Nhà nước, góp phần khắc phục thiệt hại và những hậu quả khác do tội phạm gây ra, phòng ngừa tội phạm và vi phạm pháp luật, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức, giáo dục, cải tạo người phạm tội.Trên thực tế, cùng với hệ thống hình phạt, các BPTP về cơ bản đã được áp dụng một cách có hiệu quả trong việc xử lý tội phạm, góp phần tích cực vào quá trình đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm. PLHS Việt Nam từ trước đến nay đã luôn thừa nhận sự tồn tại của các BPTP trong luật hình sự. Từ khi có LHS đầu tiên ra đời cho đến nay, chế định các BPTP đã được quy định và ngày càng hoàn thiện. Điều này thể hiện ở số lượng các biện pháp ngày càng tăng, chủ thể bị áp dụng cũng được mở rộng, tính chất của các biện pháp cũng có sự thay đổi cho phù hợp với tình hình tội phạm trên thực tế. Xuất phát từ nguyên tắc, mọi biện pháp áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội phải phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, hạn chế sử dụng các biện pháp mang tính chất trừng phạt đơn thuần, việc áp dụng các chế tài xử lý phải cân nhắc đến các yếu tố khác ảnh hưởng đến quá trình cải tạo, giáo dục họ, BLHS đã có các quy định dành riêng cho người dưới 18 tuổi phạm tội, trong đó có PTP. Bên cạnh đó, LHS cũng đã lần đầu tiên đã quy định các BPTP áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội cùng với các quy định khác liên quan đến TNHS đối với chủ thể này. Điều này đã tạo nên một hệ thống các BPTP hoàn thiện hơn hẳn so với quy định của PLHS trước đây, giúp các CQTHTT có thể sử dụng một cách hiệu quả vào việc xử lý tội phạm. Tuy vậy, có thể thấy rằng, hiện nay chế định BPTP vẫn còn những quan điểm khác nhau về m t lý luận, những vướng mắc, bất cập, tồn tại về m t pháp luật lẫn thực tiễn đ i hỏi phải có sự nghiên cứu sâu sắc và toàn diện nhằm tháo gỡ những vấn đề nói trên. Dưới góc độ lý luận, các BPTP vẫn còn những quan điểm khác nhau khi đề cập đến khái niệm, đ c điểm, tính chất hay vai trò của chúng trong PLHS.Trên thế giới, có nước quy định các biện pháp này trong LHS nhưng có nước quy định chúng vừa trong BLHS, vừa trong các văn bản pháp luật khác để áp dụng với nhiều đối tượng. Cách gọi tên các PTP cũng có sự khác nhau trong PLHS mỗi nước. Ngoài ra, dù
2 đều có sự thống nhất trong quan điểm khoa học của PLHS các nước coi đây là biện pháp cưỡng chế hình sự khác ngoài hình phạt, tuy nhiên, việc áp dụng các biện pháp này trong thực tiễn với mục đích cụ thể như thế nào lại chưa được làm rõ. Sự khác nhau trong chính sách hình sự của mỗi nước, sự khác nhau về đ c điểm kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của mỗi nước cũng đưa đến cách nhìn nhận và quy định các BPTP trong PLHS mỗi nước theo cách khác nhau. Trong khi đó, các nhà lập pháp hình sự Việt Nam quy định các biện pháp này trong BLHS cùng với hình phạt và các biện pháp giám sát giáo dục.Bên cạnh những m t đạt được, có thể thấy rằng, việc nghiên cứu về các BPTP trong khoa học pháp l hình sự hiện nay chưa thực sự được quan tâm đúng mức. Cho đến nay, chúng ta chưa xây dựng được một cơ sở lý luận đầy đủ về chế định PTP, chưa xây dựng khái niệm pháp lý về PTP cũng như làm rõ đ c điểm, vai trò và mục đích của các biện pháp này. Chính vì vậy, trên các diễn đàn học thuật vẫn đang tồn tại nhiều quan điểm khác nhau khiến cho việc hiểu đúng và vận dụng các BPTP trong thực tiễn xử lý tội phạm chưa có sự thống nhất. Dưới góc độ lý luận, vẫn còn những điều cần phải nghiên cứu một cách có hệ thống để giúp đánh giá toàn diện về các BPTP trong luật hình sự Việt Nam hiện nay. Dưới góc độ PLHS, việc qui định các BPTP bên cạnh hệ thống hình phạt góp phần làm đa dạng hóa các biện pháp xử lý hình sự, giúp cho các cơ quan áp dụng pháp luật có được sự lựa chọn đa dạng và linh hoạt trong việc xử lý triệt để tội phạm nhưng cũng vẫn đảm bảo được hiệu quả của việc xử lý. Các PTP được quy định, được sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện dần qua những lần pháp điển hóa hình sự. Đến lần pháp điển hóa thứ ba, LHS năm 2015 đã bổ sung qui định mới về các BPTP áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội để làm phong phú thêm hệ thống xử l hình sự đối với các chủ thể phạm tội. Ngoài ra, các quy định liên quan đến người dưới 18 tuổi cũng có sự thay đổi thể hiện ở việc đề cao nguyên tắc bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi vànhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội bằng việc ưu tiên áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục hay các PTP. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã nêu các nhiệm vụ hoàn thiện chính sách PLHS, pháp luật dân sự và thủ tục tố tụng tư pháp trong đó chỉ rõ: “Sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp phù hợp mục tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật. Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng
3 tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội”. Từ năm 2005 đến năm 2020 là giai đoạn thực hiện định hướng của Đảng và Nhà nước về cải cách tư pháp, do vậy LHS năm 2015 ra đời cùng các văn bản ở các lĩnh vực quan trọng khác trong giai đoạn này là nhằm thực hiện định hướng của Nghị quyết để hướng tới một nền pháp chế xã hội chủ nghĩa, trong đó pháp luật trở thành công cụ quan trọng điều chỉnh các mối quan hệ xã hội và để đấu tranh ph ng chống tội phạm, vi phạm pháp luật. Nhận thức được tầm quan trọng trong chính sách của Đảng và Nhà nước, thấy rõ được vai tr của LHS trong việc đấu tranh ph ng chống tội phạm, xác định được LHS tác động đến các lĩnh vực quan trọng của đời sống xã hội và được xem như là xương sống của cả hệ thống pháp luật, nên việc nghiên cứu và tiếp tục hoàn thiện những quy định trong LHS là điều thực sự cần thiết. Trên cơ sở những qui định của BLHS mới, có thể thấy nội dung của một số BPTP vẫn còn những bất cập. Các quy định và thiết kế các điều luật liên quan đến BPTP vẫn cần phải có sự nghiên cứu để điều chỉnh, bổ sung và sửa đổi. Sự gia tăng các PTP dù đã thể hiện được tính cần thiết phải có m t chúng trong BLHS nhưng chưa nói lên được rằng, trong thực tiễn chúng đã được áp dụng triệt để hay chưa. Một vấn đề nữa đ t ra là, phải xây dựng hệ thống các qui phạm PLHS nói chung và các qui phạm liên quan đến các BPTP nói riêng sao cho tương thích với pháp luật quốc tế và phù hợp với đ c điểm tình hình kinh tế, chính trị, xã hội trong nước. Dưới góc độ lập pháp hình sự, những qui định mới của PLHS hiện hành về các BPTP vẫn còn nhiều khía cạnh pháp lý cần phải được phân tích, làm sáng tỏ để làm sao có thể đưa chúng đến gần hơn với thực tiễn áp dụng, qua đó phát huy vai trò không thể thiếu của BPTP. Dưới góc độ thực tiễn, trong những năm qua,trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, các PTP được các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng áp dụng cùng với các biện pháp xử lý hình sự khác đã góp phần khắc phục những thiệt hại do tội phạm gây ra, đồng thời góp phần giáo dục, cải tạo người phạm tội, phòng ngừa tội phạm và bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức.Tuy nhiên, cùng với những kết quả đạt được, việc áp dụng các PTP cũng c n những hạn chế và khó khăn, vướng mắc. Một số t a án hiện nay chưa nhận thức đầy đủ về tính chất và vai tr của PTP dẫn tới việc áp dụng không đúng các PTP; việc áp dụng một số PTP riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở nhiều nơi chưa đáp ứng được yêu cầu là mang tính hướng thiện, hỗ trợ các biện pháp xử lý
4 hình sự khác trong việc giáo dục, cải tạo, đưa các em sớm tái hòa nhập cộng đồng. Bên cạnh đó, thẩm quyền, trình tự, thủ tục thi hành các BPTP lại được qui định trong các văn bản khác nhau như LTTHS, LTTDS, LTHAHS…, nhiều quy định thiếu sự hướng dẫn nên áp dụng thiếu thống nhất. Việc thi hành các BPTP do nhiều cơ quan khác nhau thực hiện (như cơ quan thi hành án hình sự, cơ quan thi hành án dân sự, U ND, cơ quan công an, cơ sở y tế…) nhưng vẫn còn thiếu cơ chế phối hợp giữa các cơ quan này dẫn tới hiệu quả áp dụng PTP chưa cao. Trong bối cảnh hiện nay, một số BPTP mới lần đầu tiên được quy định trong BLHS năm 2015 cũng cần phải được phân tích, làm rõ, tạo cơ sở cho việc áp dụng thống nhất. Ngoài ra, trước nhu cầu hoàn thiện quy định của pháp luật nói chung và PLHS nói riêng thì việc làm sáng tỏ về m t l luận những quan điểm khoa học khác nhau về các PTP là điều cần thiết. Chính vì vậy, với những yêu cầu đ t ra ở trên, việc tiếp tục nghiên cứu một cách hệ thống các qui định của PLHS về các BPTP, sự thể hiện các biện pháp này trong BLHS hiện hành, việc áp dụng các biện pháp này trên thực tếcó nghĩa l luận và thực tiễn sâu sắc. Đó cũng chính là những l do để tác giả lựa chọn đề tài “CHẾ ĐỊNH BIỆN PHÁP TƢ PHÁP TR NG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM – NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục tiêu của luận án Luận án đ t ra mục tiêu nghiên cứu và làm sáng tỏ về m t l luận các vấn đề về khái niệm, đ c điểm, cơ sở của việc quy định PTP; phân tích và làm rõ các quy định của PLHS về các BPTP nhằm đánh giá tính phù hợp giữa lý luận với luật thực định. Bên cạnh đó, luận án cũng tập trung phân tích, làm rõ thực tiễn áp dụng các PTP để tìm ra những hạn chế, bất cập, đánh giá những khó khăn, vướng mắc. Trên cơ sở đó, luận án cũng đ t ra mục tiêu hoàn thiện quy định pháp luật về các PTP, tìm ra những giải pháp khắc phục và giải pháp nâng cao hiệu quả làm nền tảng cho việc áp dụng một cách linh hoạt các BPTP trong thực tiễn xử l tội phạm. 2.2. Nhiệm vụ của luận án Với mục tiêu trên, tác giả đ t cho mình những nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu về m t lý luận khái niệm, đ c điểm của các PTP, phân tích các vấn đề liên quan đến BPTP trong khoa học luật hình sự để chỉ ra được những quan niệm khác nhau về PTP, từ đó xây dựng được khái niệm khoa học về PTP;
5 - Nghiên cứu về m t pháp luật các quy định của LHS về PTP, phân tích và làm rõ lịch sử lập pháp hình sự quy định về các BPTP, khái quát quy định của luật hình sự một số quốc gia trên thế giới để từ đó so sánh, đối chiếu và rút ra những nét tương đồng, khác biệt với luật hình sự Việt Nam; - Nghiên cứu và phân tích, đánh giá về m t thực tiễn các quy định của PLHS hiện hành và thực trạng áp dụng các BPTP trong PLHS Việt Nam, chỉ ra được những vướng mắc, hạn chế trong quá trình áp dụng các BPTP; - Nghiên cứu và tìm ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật, xác định các yếu tố đảm bảo cho việc áp dụng đúng các quy định pháp luật về các PTP để qua đó nâng cao hiệu quả áp dụng các BPTP trong thực tiễn. 3 Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Để đạt được các mục tiêu trên, tác giả xác định đối tượng nghiên cứu của luận án là chế định các BPTP trong luật hình sự Việt Nam trên các phương diện sau: về phương diện lý luận: nghiên cứu những vấn đề lý luận về các BPTP,có sự tham chiếu các quy định của PLHS Việt Nam từ năm 1945 đến trước khi có LHS năm 2015 và PLHS một số nước trên thế giới; về phương diện pháp luật thực định: nghiên cứu quy định của PLHS Việt Nam hiện hành về PTP; về phương diện áp dụng pháp luật: nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định về các PTP ở Việt Nam, các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng chế định các BPTP trong PLHS Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu chế định các PTP dựa trên các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam, có tham chiếu pháp luật hình sự một số nướcvà các văn bản pháp luật khác có liên quan. Đồng thời để đánh giá thực trạng áp dụng các biện pháp này ở Việt Nam, luận án đã nghiên cứu các bản án, quyết định tố tụng, các số liệu trong phạm vi cả nước trong 10 năm, từ năm 2008 cho đến năm 2017, trong đó có chọn điểm là một số tỉnh, thành phố có số lượng án lớn so với các địa phương khác trong phạm vi cả nước.Ngoài ra, luận án cũng giới hạn phạm vi nghiên cứu về thực tiễn chỉ đối với các BPTP áp dụng đối với cá nhân phạm tội mà không khảo sát số liệu về các BPTP áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội vì lý do, tại thời điểm nghiên cứu, m c dù LHS năm 2015 có hiệu lực được hơn hai năm nhưng hầu như rất ít trường hợp pháp nhân thương mại phạm tội bị xử lý hình sự nên thiếu số liệu cụ thể để khảo sát, đánh giá.
6 4 P ƣơ p p i ứu Luận án đã lấy nền tảng của khoa học luật hình sự, đó là phép biện chứng duy vật lịch sử của triết học Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước về PLHS và TTHS làm cơ sở l luận cho việc nghiên cứu của mình. Dựa trên cơ sở phương pháp luận, tác giả đã đ c biệt coi trọng các phương pháp nghiên cứu hệ thống, lịch sử, phân tích, tổng hợp, so sánh, phương pháp khảo sát, điều tra xã hội học để chọn lọc tri thức khoa học và kinh nghiệm thực tiễn. Trong quá trình nghiên cứu nội dung các chương của luận án, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phương pháp kết hợp lý luận với thực tiễn, phương pháp phân tích, phương pháp đánh giá, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê. - Phương pháp kết hợp lý luận với thực tiễn: phương pháp này được sử dụng xuyên suốt các chương của luận án, cụ thể là: sử dụng những vấn đề lý luận về các BPTP trong PLHS để phân tích, đánh giá các quy định của PLHS Việt Nam về các BPTP, từ đó khái quát lên thành những vấn đề có tính lý luận và tính thực tiễn, kết hợp giữa lý luận, luật thực định và thực tiễn áp dụng để làm cơ sở đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng các BPTP ở Việt Nam trong thời gian tới. - Phương pháp phân tích, tổng hợp và đánh giá: luận án đã phân tích một cách cụ thể và toàn diện các quy định của PLHS về PTP, phân tích, đánh giá chi tiết từng điều kiện, đ c điểm của các PTP. Trên cơ sở tổng hợp những quan điểm khoa học, luận án xây dựng một số khái niệm có nghĩa về m t lý luận liên quan đến các BPTP này. Thông qua các quy định của PLHS hiện hành, tác giả cũng phân tích nội dung của các BPTP áp dụng đối với các chủ thể phạm tội, đánh giá các quy định của BLHS Việt Nam hiện hành để rút ra kết luận và đưa ra các kiến nghị, các giải pháp phù hợp. - Phương pháp so sánh: phương pháp này được sử dụng trong việc tham khảo kinh nghiệm lập pháp hình sự của một số nước điển hình trên thế giới có quy định tương tự về các BPTP, từ đó rút ra những điểm chung, điểm khác biệt. Bên cạnh đó, tác giả cũng sử dụng phương pháp này để đối chiếu, so sánh với PLHS Việt Nam và rút ra bài học kinh nghiệm trong lĩnh vực lập pháp hình sự về các BPTP. - Phương pháp thống kê: luận án đã chọn mẫu ngẫu nhiên để đánh giá thực tiễn áp dụng các BPTP thông qua thống kê số lượng 500 bản án ở các tòa án cấp tỉnh trên phạm vi cả nước, sử dụng phương pháp thống kê để nắm được tình hình xét xử vụ án hình sự nói chung trên cả nước, số bị cáo đã thực hiện tội phạm, các
7 nhóm tội mà tòa án áp dụng các BPTP nhiều nhất để thấy được tần suất sử dụng các BPTP trong thực tiễn. 5 Ý ĩ k o ọc và thực tiễn của luận án Về nghĩa khoa học, đây là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống về các PTP dưới cấp độ luận án tiến sĩ. Vì vậy, công trình nghiên cứu có giá trị về m t lý luận, cung cấp tri thức lý luận khoa học luật hình sự và tạo ra tính hệ thống các vấn đề lý luận về các BPTP,giải quyết các vấn đề hiện còn có quan điểm khác nhau về nội dung quy định của các BPTP. Công trình còn có giá trị về m t pháp luật, góp phần hoàn thiện các quy định của BLHS về các BPTP, hoàn thiện một số quy định tại các văn bản pháp luật khác liên quan đến các BPTP. Việc nghiên cứu thành công các vấn đề được trình bày trong luận án là sự đóng góp về m t lý luận làm sâu sắc hơn sự hiểu biết về các BPTP trong luật hình sự Việt Nam.Kết quả nghiên cứu của luận án còn có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho việc nghiên cứu, học tập. Về nghĩa thực tiễn, việc làm rõ những nội dung cơ bản, những hạn chế, khó khăn trong áp dụng các BPTP trong luật hình sự Việt Nam và nguyên nhân của chúng, những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các BPTP là tài liệu tham khảo đối với các cơ quan có thẩm quyền trong việc tiếp tục hoàn thiện các quy định của luật hình sự và các văn bản pháp luật khác có liên quan về các PTP. Đồng thời, những kết quả của luận án cũnglà nguồn tài liệu có giá trị tham khảo đối với các cơ quan có thẩm quyền trongviệc áp dụng các PTP để giải quyết đúng đắn, toàn diện các vụ án hình sự. 6. K t cấu của luận án Để thực hiện các vấn đề nghiên cứu trên, luận án được bố cục thành ba chương. Ngoài phần mở đầu, phần tổng quan về vấn đề nghiên cứu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung bao gồm: Chương 1. Những vấn đề chung và pháp luật hình sự một số nước về các biện pháp tư pháp Chương 2. Các biện pháp tư pháp theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành và thực tiễn áp dụng Chương 3. Hoàn thiện pháp luật vàcác giải pháp khác nâng cao hiệu quả áp dụng các biện pháp tư pháp
8 B. T NG UAN VỀ VẤN ĐỀ NGHI N CỨU 1. Tình hình nghiên cứu tro ƣớc Để nghiên cứu về chế định PTP qui định trong LHS Việt Nam dưới cả góc độ lý luận và thực tiễn, tác giả đã tìm hiểu, phân tích, đánh giá các tài liệu, công trình khoa học đã công bố có liên quan đến đề tài này theo thứ tự về m t thời gian, đồng thời phân chia thành hai nhóm: nhóm các công trình nghiên cứu các PTP nói chung và nhóm các công trình nghiên cứu về từng PTP cụ thể. 11 C ô tr i ứu về các biệ p p tƣ p p ói u - cấp độ sách chuyên khảo, đầu tiên phải kể đến cuốn sách “ rách nhiệm h nh sự và h nh phạt” của tập thể tác giả Nguyễn Ngọc H a, Lê Thị Sơn và Phạm Thị Liên Châu. Đây là một trong số ít những cuốn sách đầu tiên (xét về m t thời gian) có nghiên cứu những nội dung tuy không đi sâu trực tiếp vào các PTP nhưng liên quan đến việc phân biệt giữa hình phạt với các PTP, điều này có nghĩa trong việc tiếp cận so sánh chúng ở trong luận án và trở thành nguồn tài liệu tham khảo có giá trị. Ngoài ra, với việc làm sáng tỏ mục đích của hình phạt, điều này giúp cho người viết luận án có thể tiếp cận so sánh, đối chiếu và làm rõ mục đích của các PTP [60;31]. - Sách chuyên khảo “ rách nhiệm h nh sự và mi n trách nhiệm h nh sự” của tập thể tác giả Lê Cảm, Phạm Mạnh Hùng, Trịnh Tiến Việt. Công trình đề cập đến mối liên hệ giữa TNHS và miễn TNHS, trong đó xác định các PTP là một dạng của TNHS. Các tác giả của công trình cho rằng: TNHS được thực hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một ho c nhiều biện pháp cưỡng chế của nhà nước do BLHS quy định-có thể là hình phạt ho c (và) BPTP [36;34,36 . Với việc xác định các BPTP cũng là một dạng của TNHS như trên, công trình đã đưa đến một góc nhìn mới về các BPTP, cho phép người viết luận án có điều kiện tìm hiểu và nghiên cứu về các BPTP trong luật hình sự Việt Nam với tư cách là một dạng của TNHS. Tuy nhiên, tất cả các PTP có phải đều là bộ phận của TNHS hay không, phát sinh do TNHS hay không cũng cần phải được nghiên cứu sâu và toàn diện hơn. ởi l cho đến nay, một số PTP vừa mang dấu hiệu và đ c điểm của TNDS ho c có biện pháp không hoàn toàn phát sinh từ TNHS nhưng chưa được công trình làm rõ. - Cuốn sách chuyên khảo Sau đại học “Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung)” của Lê Cảm. Tác giả cũng dành một mục nghiên cứu khái niệm, đ c điểm của các PTP, đồng thời phân biệt các PTP với hình phạt
9 [33;679-682]. phần khác của công trình, khi xây dựng mô hình lý luận của chế định BPTP, tác giả đã đề xuất việc đưa khái niệm các BPTP vào BLHS và nhấn mạnh việc liệt kê các BPTP bao gồm cả biện pháp áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội [33;706]. Điều này một lần nữa lại được tác giả thể hiện trong cuốn sách chuyên khảo “Hệ thống tư pháp hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền”[30]. Như vậy, hai công trình trên của tác giả Lê Cảm đã nghiên cứu chuyên sâu về m t lý luận các qui định của BLHS về các PTP, đưa ra mô hình l luận và kiến giải lập pháp về các PTP. Tuy nhiên, kiến giải lập pháp mà tác giả đưa ra khi xây dựng định nghĩa về các PTP c n là vấn đề có nhiều quan điểm khác nhau cần phải tiếp tục nghiên cứu. - Cuốn sách “Hình phạt bổ sung trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả Trịnh Quốc Toản. Chúng tôi cho rằng, công trình này có giá trị tham khảo bởi cónghiên cứu so sánh giữa PTP với hình phạt bổ sung- là một trong những nội dung s được đề cập trong luận án. Thông qua việc so sánh, đối chiếu hình phạt bổ sung với các biện pháp cưỡng chế hình sự khác, tác giả công trình rút ra những đ c điểm chung cơ bản như: đều là những biện pháp cưỡng chế hình sự được quy định trong luật hình sự, đều là biện pháp cưỡng chế nhà nước, đều do t a án áp dụng đối với cá nhân phạm tội nhằm để loại bỏ những điều kiện phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội trong tương lai [104; 85-95]. Đ c biệt thông qua công trình này, việc tiếp cận nghiên cứu các BPTP trong luật hình sự Việt Nam được nhìn dưới góc độ rộng hơn. Điểm chưa được làm sáng tỏcủa cuốn sách này, đó là có hay không các PTP áp dụng đối với pháp nhân phạm tội, bởi vì luật hình sự các nước mà tác giả nghiên cứu có đ t ra TNHS của pháp nhân. Ngoài ra, khi nghiên cứu pháp luật trong nước, do bối cảnh là khi chưa có LHS năm 2015 ra đời nên những đ c điểm, phân loại các PTP mà tác giả nghiên cứu mới chỉ xoay quanh cá nhân chứ chưa đề cập đến các PTP áp dụng đối với pháp nhân. - Trong cuốn sách “Hoàn thiện các quy định của phần chung Bộ luật hình sự trước yêu cầu mới của đất nước”, tác giả Trịnh Tiến Việt lại nghiên cứu, phân tích và so sánh giữa các PTP đối với người dưới 18 tuổi phạm tội với biện pháp xử lý hành chính đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Công trình chủ yếu phân tích đ c điểm của các biện pháp có tính chất giáo dục, phòng ngừa tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện, đó là biện pháp Giáo dục tại xã, phường, thị trấn và Đưa vào trường giáo dưỡng [128;329 . Trên cơ sở phân tích các qui định của BLHS hiện hành, tác giả kiến nghị sửa đổi, bổ sung khái niệm, mục đích của các
10 PTP đồng thời đưa ra hướng hoàn thiện LHS qui định về hai BPTP áp dụng riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội [128; 338]. - Cuốn sách “ nh luận khoa học những đi m mới của ộ luật h nh sự n m 5 sửa đổi, bổ sung n m 7)” của tác giả Nguyễn Thị Phương Hoa và Phan Anh Tuấn. Các tác giả đã bình luận và đưa ra những quan điểm cá nhân về những nội dung quy định mới của các PTP, trong đó có đánh giá và bình luận về tính hợp l , tính khả thi của các biện pháp cưỡng chế hình sự áp dụng đối với pháp nhân phạm tội [56;117-120 . Điều này ít nhiều cũng đã tạo ra sự tiên phong trong cách tiếp cận nghiên cứu phân tích và đánh giá những điểm mới trong quy định của LHS năm 2015. Tuy nhiên cuốn sách mới chỉ dừng lại ở việc bình luận các điểm mới về nhiều nội dung (trong đó bao gồm PTP) mà chưa phải là công trình nghiên cứu hoàn toàn về PTP nên cũng chỉ là nguồn tài liệu tham khảo bổ sung cho việc viết luận án. - Cuốn sách “Nhận th c khoa học về phần chung pháp luật h nh sự iệt Nam sau pháp đi n h a lần th ba” của tác giả Lê Văn Cảm biên soạn cùng tập thể nhóm nghiên cứu. Đây là công trình mới nhất tính đến thời điểm hiện tại khi LHS năm 2015 chính thức có hiệu lực pháp luật và là công trình nghiên cứu chuyên khảo đồng bộ, có hệ thống và toàn diện dưới khía cạnh lập pháp của khoa học pháp l nói chung và khoa học luật hình sự nói riêng ở Việt Nam. trong mục Chế định lớn về các biện pháp cưỡng chế hình sự”, công trình đã nêu những điểm mới của LHS năm 2015 về các PTP, đồng thời phân tích cụ thể và sâu sắc những k thuật lập pháp trong các điều luật này, chỉ ra những điểm tồn tại, hạn chế cần phải được khắc phục. Trên cơ sở đó, công trình đưa ra mô hình lập pháp trong tương lai theo định hướng tiếp tục hoàn thiện PLHS Việt Nam về phần chung của LHS trong đó không thể thiếu mô hình lập pháp của các PTP 32; 226-230]. - cấp độ luận án tiến sĩ, trước tiên phải kể đến công trình nghiên cứu của tác giả Phạm Mạnh Hùng “Chế định trách nhiệm hình sự theo Luật hình sự Việt Nam”. Trong nội dung luận án, khi đề cập đến khái niệm TNHS, tác giả cũng đã phân tích bản chất, vai trò của PTP như là một bộ phận cấu thành của TNHS nhưng bản thân việc áp dụng các BPTP không phải bao giờ cũng thuộc nội dung của việc thực hiện TNHS theo qui định của luật hình sự. Bên cạnh đó, công trình cũng đã đề cập đến vai trò của các BPTP áp dụng riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, phân tích nguyên tắc và nội dung của việc áp dụng hai BPTP thay thế hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội [65;139]. Tác giảcho rằng, thực chất đây là qui định về việc tòa án không áp dụng hình phạt mà áp dụng các BPTP thay thế hình phạt đối với
11 người dưới 18 tuổi phạm tội và coi đây là một trong những biện pháp chịu TNHS. Trong trường hợp này người dưới 18 tuổi phạm tội vẫn phải chịu TNHS, vẫn phải chịu sự lên án của Nhà nước mà T a án là người đại diện tuyên bản án kết tội tại phiên tòa [65;15]. Tuy nhiên những nội dung mà tác giả đề cập tới trong luận án về các BPTP chỉ là một mảng nhỏ, chưa đề cập đến chế định các PTP nói chung dưới góc độ tổng thể. - Luận án Các h nh phạt chính kh ng tước tự do trong uật h nh sự iệt Nam” của tác giả Nguyễn Minh Khuê. Trong nội dung của công trình cũng có đề cập đến những điểm tương đồng và khác nhau giữa các hình phạt chính không tước tự do với các PTP. Đ c biệt, công trình đã đưa ra được khái niệm các hình phạt chính không tước tự do, các đ c điểm và nghĩa của các loại hình phạt này. Những nội dung về m t l luận và thực tiễn của công trình dù không đề cập trực tiếp đến các PTP nhưng chính những kết quả của công trình liên quan đến việc xác định rõ vai tr , tính chất, tầm quan trọng của các hình phạt này đã chỉ ra rằng: các hình phạt chính không tước tự do và các PTP thực chất đều là các biện pháp không có tính chất giam giữ, đều nhằm giáo dục, cải tạo người phạm tội tại môi trường cộng đồng xã hội [73]. - Ngoài các công trình trên, một số đề tài khoa học cấp bộ cũng đã có những nghiên cứu liên quan đến PTP. Đó là đề tài “Cơ s lý luận và thực ti n n ng cao hiệu quả của các biện pháp tư pháp và các h nh phạt kh ng phải là tù và tử h nh” của tác giả Đ ng Quang Phương. Đề tài đã làm rõ những vấn đề l luận về hình phạt và các PTP, đồng thời đánh giá một cách toàn diện thực trạng áp dụng một số hình phạt chính và các PTP được quy định trong LHS năm 1985. Những kết quả của đề tài đã được ghi nhận và tiếp thu trong quá trình xây dựng LHS năm 1999[83]; đề tài “ ự án điều tra cơ bản t nh h nh thi hành án h nh sự tại cộng đ ng án treo, một số h nh phạt kh ng phải là h nh phạt tù), các biện pháp tư pháp và thi hành án hành chính từ n m đến nay”do Viện khoa học pháp l chủ trì. Đề tài đã nghiên cứu về thực tiễn tình hình thi hành các hình phạt không có tính chất giam giữ trong đó có cả thực tiễn thi hành các PTP. Đề tài cũng đã phân tích và làm rõ các tồn tại, vướng mắc trong quá trình thi hành các biện pháp cưỡng chế hình sự nói trên, đồng thời đưa ra những nguyên nhân lý giải cho việc chậm thi hành hay vướng mắc trong việc thi hành dẫn tới giảm hiệu quả phòng ngừa tội phạm[122]. - Bên cạnh đó, trên các diễn đàn khác nhau, các nhà khoa học cũng đã có các bài viết nghiên cứu về các PTP nói chung cũng như thực tiễn áp dụng và hướng